1-Ma’ruza. Kirish. Nometall foydali qazilmalarning tasnifi

2-Ma’ruza.
Respublikamiz yer osti zahiralaridagi nometall foydali qazilmalar haqida umumiy ma’lumotlar.
Ma’danli konlar quyidagi asosiy yo‘llar bilan hosil bo‘ladi:
1. Magmaning sovib kristallashishidan. Magma – yer qobig‘ining ostki qismida joylashgan cho‘g‘dek quyuq xamirsimon tog‘ jinslari qotishmasidir. Tabiatda ayniqsa silikatli magma keng tarqalgan bo‘lib, u kon hosil bo‘lishida katta ahamiyatga egadir. Uning tarkibida kremniy, turli metall va metalmas elementlar, shu jumladan o‘ta qizigan bug‘lar hamda HF, H2S, HCl, CO, CO2 va boshqa gazlar bor. Bunday uchuvchi moddalar magmaning eruvchanligini va kristallashishini osonlashtiradi. Cr,TI, apatit va boshqa foydali qazilma konlari shunday hosil bo‘ladi.
2. Alumosilikat magmaning o‘z tarkibidan ko‘p miqdorda kremniyni yo‘qotishi (atrof jinslarga berishi) natijasida. Uning aluminiyga boyib qolishi korund konlarining hosil bo‘lishiga olib keladi.
3. Magmadan ajralib chiqqan suyuqlik va gazlarning atrof jinslar bilan almashinuv reaksiyalariga kirishuvi natijasida. Metasomatoz deb 14 ataluvchi bu hodisa W, Mo, Cu, Zn, Pb va boshqa metall konlarining hosil bo‘lishida muhim o‘rin tutadi.
4. Har xil tarkibdagi gaz, suv va qattiq moddalarning yer qobig‘idagi g‘ovakliklarda uchrashib reaksiyaga kirishishi natijasida W, Sn, Mo, Cu, As, Bl va boshqa elementlar minerallarining tomchilangan va tomirsimon hosilalari bunga misoldir.
5. Yuqoriga ko‘tariluvchi gaz va suvlar tarkibidagi erigan moddalarning harorat va bosimining pasayishi natijasida qattiq mineral sifatida ajralib kristallashishidan; mis, qo‘rg‘oshin, rux, simob kabi rangli va boshqa metallar minerallari shunday hosil bo‘ladi.
6. Minerallarning ochiq bo‘shliqlarda kristallashishidan. Bunday jarayon uchuvchi moddalarning uzoq vaqt davomida bo‘shliqlarda turib qolishi va sokin sharoitda asta-sekin mineralga aylanishidan kelib chiqadi. Bu tog‘ billuri, island shpati, flyuorit, kinovar, antimonit, aragonit va boshqa minerallarning druzali hosilalari misolida keng tarqalgan hodisadir.
7. Qattiq birikmalardan ajralish natijasida. Bu jarayon sochma konlarning hosil bo‘lishida muhim ahamiyatga ega. Olmos, oltin, platina, kassiterit, volframit va boshqa minerallarning sochilma konlari ana shunday vujudga keladi.
8. Oksidlanish muhitida barqaror birikmalarning to‘planishi natijasida. Fe, Mn, Al va ba’zi boshqa metallar konlari vujudga keladi.
9. Nurash mahsulotlarining g‘ovak jinslar ichidan sizilishi natijasida. Cu, U, Ge, magnezit kabi foydali qazilmalarning ba’zi konlari shunday hosil bo‘ladi.
10. Bug‘lanish va to‘yinish natijasida. Suv havzalarining bug‘lanib to‘yingan eritmalarga aylanishi tufayli cho‘kindiga o‘tgan moddalar Na, K, Mg va boshqa tuz konlarini hosil qiladi.
11. Kolloid eritmalardan cho‘kindiga o‘tish natijasida. Fe, Mn, Al larning cho‘kma konlari daryolarning kolloid eritmali chuchuk suvlari bilan dengizning sho‘r suvlari qo‘shilishi natijasida koagulyatsiyalanib (ivib) hosil bo‘ladi.
12. Tirik organizmlarning hayot faoliyati natijasida. Ko‘mir, neft, gaz, fosforit, oltingugurt, diatomitlar, chig‘anoqlar, guano va boshqa foydali qazilma konlari shunday hosil bo‘ladi.
13. Turli jinslarning yuqori bosim sharoitiga duch kelishi va tarkibidagi foydali birikmalarning zichlashib, konsentratsiyasining ortishi yoki qayta krisstallashishi natijasida.
Nometal foydali qazilmalarga iqtisodiyotda o‘zining muhim fizik va fizik-kimyoviy xossalari, mineral tarkibi tufayli ulardan turli mahsulot hamda materiallar olish mumkin bo‘lgan xomashyolar kiradi.
Nometall foydali qazilmalar guruhi 130 dan ortiq sanoat turidagi foydali qazilmalarni o‘z ichiga oladi. Ular tabiiy holda yoki biror ishlov berib qo‘llaniladi.
Ko‘pchilik nometall foydali qazilmalar umumiy xossalarga ega bo‘lgani uchun bir-birini almashtirib sanoatda ishlatish mumkin.
Shuning uchun ularni o‘rganishda miqdoridan tashqari texnik, fizik-kimyoviy xossalari ham hisobga olinadi. Shu sababli ularga standart, texnik sharoit, konditsiya talablari qo‘yiladi.