1-ma’ruza. Sanoat portlovchi moddalarining qisqacha rivojlanish tarixi. Tog’ jinslarining xossalari haqida asosiy ma’lumotlar. Sanoat portlovchi moddalarining qisqacha rivojlanish tarixi

1-MA’RUZA. SANOAT PORTLOVCHI MODDALARINING QISQACHA RIVOJLANISH TARIXI. TOG’ JINSLARINING XOSSALARI HAQIDA ASOSIY MA’LUMOTLAR.

Sanoat portlovchi moddalarining qisqacha rivojlanish tarixi.Portlovchi modda bu tashqi turtki (impuls) ta'siri natijasida portlash xususiyati mavjud bo'lgan kimyoviy birikma yoki mexanik aralashma.

Sanoat portlovchi moddalari deyilganda saqlashda, tashishda va tayyorlashda havfsiz bo'lgan portlovchi moddalar tushiniladi. Sanoat portlovchi moddalarining rivojlanish tarixi VII asrga borib taqaladi. Ayrim manbalarda yozilishicha Xitoy va Hindistonda qora poroxdan bayram va tadbirlarda va mushakbozlikda foydalanishgan. VII asrda Vizantiyada qora poroxdan grek olovi sifatida foydalanishgan. XIII asrga kelib qora porox Yevropada keng tarqaldi . Porox tarkibini XIII asrda Bertold Shvarts tomonidan o'rganib chiqilgan: uning tarkibi 78 % kaliy selitrasi, 12 % yog'och ko'mir, 10 % oltingugurtdan iborat.
Manbalarda yozilishicha konchilik sanoatida XVI asrlarda porox qo'llanila boshlangan. Rossiya hududlarda suv ostidagi qoya toshlarni portlatishda poroxdan foydalanishgan. Slavakiyada shtolniya o'tishda porox qo'llanilgan.
1632 yilda Shvetsiyada poroxdan kumush konlarida foydalalanilgan. Dastlab porox zaryadlari qog'oz patronlarda qo'lda kovlangan (shpurlar) ichiga joylashtirilib portlatilgan. Qog'oz patronlar nam tortmasligi uchun smola bilan o'ralgan.
XIX asrlarning o'rtalarigacha qora porox asosiy portlovchi modda sifatida qo'llanilgan.
1770-1780 fransuz kimyogarlari A. Lavuaze va K. Bertolle kaliy xlarat asosida portlovchi modda ishlab chiqishdi.
1771 yilda Vulf tomonidan yuqori brizantli portlovchi modda trinitrafenol sintez qilindi.
1847 -yilda italiyalik olim Sobrera nitroglitserinni sintez qildi va shu davrdan boshlab undan qora porox o'rnida foydalana boshlandi.
1854 yili rus olimi akademik N.N. Zinin rus armiyasi offitseri V/F. Petrushevskiy bilan nitroglitserin hossalarini o'rganib granata va minalarda porox o'rniga foydalanishni taklif qildi.
1864 yilda A.Nobel nitroglitserindan portlovchi modda sifatida foydalanishga patent olgan hamda Germaniya va Shvetsiyada uni ishlab chiquvchi zavod qurdirgan.
1865 yilda birinchi kapsul detonator rus armiyasi kapitani D.I.Andriyevskiy tomonidan ixtro qilingan.
1867 yilda kapsul detonatorning yangi takomillashgan konstruksiyasi A. Nobel tomonidan patentlashtiriladi.
1887 yili K. Martens tomonidan tetril kashf qilindi.
1894 yilda Tollen va Vigan tomonidan ten, 1897 yilda Lents tomonidan geksogen, 1890 yil Kurtsius tomonidan qo'rg'oshin azidi ixtiro qilingan. 1939 yilga kelib konchilik sanoatida ammiak selitrali portlovchi moddalar keng qo'llanila boshlandi.
Bizga ma’lumki 1948 yildan konchilik korxonalari O'zbekistonda rivojlana boshlagan. Bugungi kunda konchilik sanoatida ammiak selitra tarkibli emulsiyali portlovchi moddalar keng qo’llaniladi.