1-маърўза: Кириш

R
R
R
R
R
R
пр
p
пр
t



(9.7) 
2
1
R
R

bo‟lsa,
пр
p
пр
t
R
R
R
R



(9.8) 
Bu tenglamada ko‟rinib turibdiki, uch simli chizmada simlarning qarshiligi 
o‟lchov natijasiga ta„sir qilmaydi.
Uch simli sxemalarda har bir liniya qarshiligi har bir 
liniyadagi aloxida moslash qarshiliklari yordamida 
berilgan 
пр
R
qiymatgacha 
olib 
boriladi. 
Muvozanatlashtirilgan ko‟prik sxemalarining kamchiligi 
(qul 
manipulyatsiyasini 
bajarish 
zaruriyati) 
muvozanatlashtirilmagan ko‟prik sxemalarida bartaraf 
etilgan. 
Avtomatik muvozanat ko‟priklarda reoxordning 
jildirgichi avtomatik ravishda siljiydi. Bunday ko‟prikning 
o‟lchash chizmasi doimiy yoki o‟zgaruvchan tok 
manbaidan ta„minlanadi. O‟zgaruvchan tok muvozanat 

---

57 
ko‟priklarida faol qarshiliklar hal qiluvchi ahamiyatga ega, shuning uchun doimiy tok 
ko‟priklari uchun chiqarilgan yuqoridagi tenglamalar o‟zgaruvchan ko‟priklar uchun 
ham saqlanadi. O‟zgaruvchan tok muvozanat ko‟priklari bir qator afzalliklarga ega: 
o‟lchash chizmasi kuch transformatorning bir o‟ramidan ta„minlanadi, ya„ni 
qo‟shimcha ta„minlash manbai talab qilinmaydi, shu bilan birga tebranish 
o‟zgartgichning ham zaruriyati bo‟lmaydi. Avtomatik muvozanat ko‟priklarning turli 
modifikatsiyalari mavjud, lekin ularning ish prinsipi bir xil. Misol sifatida 
ko‟rsatuvchi va o‟ziyozar elektron avtomatik muvozanat ko‟prikning o‟zgaruvchan 
tokdan ta„minlanuvchi prinsipial chizmasi 9.3-rasmda ko‟rsatilgan. Ko‟rsatuvchi 
muvozanat ko‟priklar ham prinsipial chizma bo‟yicha ishlaydi, lekin ularda yozuv 
bloki yo‟q. 9.3-rasmdagi prinsipial chizmada quyidagi shartli belgilar qabul qilingan: 
R
р
– reoxord; R
ш
- reoxord shunti, u R
р
qarshiligini belgilangan qiymatga еtkazib 
turish uchun xizmat qiladi: R
n 
– o‟lchash diapazonini belgilash qarshiligi; R
д
– shkala 
boshlang‟ich qiymatini rostlovchi qo‟shimcha qarshilik; R
1,
R
2
, R
3
– ko‟prik 
chizmasining qarshiliklari; R
б
– tokni cheklovchi ballast qarshilik; R
t
– qarshilik 
termometri; R
д
– liniya qarshiligini rostlovchi qarshilik; 
РД – asinxron kondensatori, 
reversiv dvigatel;
СД – diagramma lentasini siljituvchi sinxron dvigatel; С
1
va С
2
– 
uyg‟onish o‟ramining magnit oqimi bilan boshqaruvchi o‟ram o‟rtasidagi siljish 
fazasini (90
0
) va uyg‟onish o‟ramida kuchlanishni (127 В) kerakli miqdorga еtkazish 
uchun xizmat qiladigan kondensatorlar, С
3
– reversiv dvigatel boshqaruvchi o‟ramini 
shuntlovchi kondensator, shu o‟ramdagi tokning induktsiyasini kompensatsiyalaydi; 
ТО – tokni olib ketuvchi. 
Ko‟prik o‟lchash chizmasidagi barcha qarshiliklar stabillashgan manganin 
simdan tayyorlanadi. 9.3-rasmdan ko‟rinib turibdiki, qarshilik termometri uch simli 
ulash chizmasi usulida ulangan. Bu holda termometrni ko‟prik bilan ulaydigan 
simlarning qarshiligi ko‟prikning 
t
R
va 
1
R
еlkalariga taqsimlanadi. Shuning uchun 
atrof muhit haroratining tebranishi natijasida, ulangan simlar qarshiligining tebranishi 
sababli hosil bo‟lgan hato miqdori kamayadi. Termometr qarshiligi R
t
ning tebranishi 
natijasida ko‟prik chizmasining muvozanati yo‟qoladi, «a» va «b» cho‟qqilardan 

---

58 
kuchaytirgichning kirish qismiga nobalans kuchlanish keladi. Kuchaytirigich, bu 
kuchlanishni reversiv dvigatel ishga tushguncha kuchaytiradi. Dvigatelning chiqish 
vali reoxord dvijogi va karetka bilan kinematik bog‟langanligi uchun bu val ularni 
nobalans kuchlanish kamayib nolga teng bo‟lguncha siljitadi. Ko‟prik chizma 
muvozanat holatga kelganda, reversiv dvigatelning rotori to‟xtaydi, reoxord dvijogi 
esa ko‟rsatkichli karetka bilan birga o‟lchanayotgan termometr qarshiligiga teng 
holatni egallaydi. 
Doimiy tok manbaidan ishlaydigan muvozanat ko‟prigining o‟lchash chizmasi 
ham yuqoridagiga o‟xshash, faqat uning elektron kuchaytirgichi tebranish 
o‟zgartirgichi bilan ta„minlangan. Shuning uchun uning kuchaytirish qismi 
potensiometrnikiga o‟xshash.
Haroratni o‟lchash va yozib olish uchun qo‟llaniladigan avtomatik muvozanat 
ko‟priklar quyidagi asosiy guruhlarga bo‟linadi: ko‟rsatuvchi va lenta diagrammali 
o‟ziyozar; ko‟rsatuvchi va disk diagrammali o‟ziyozar. Korpus ayrim unsur va 
bloklar hajmiga ko‟ra avtomatik muvozanat ko‟priklar xuddi potensiometrlardek 
mitti, kichik va normal gabaritli ko‟priklarga bo‟linadi. Davlat standarti 7164-71 ga 
muvofiq, bizning asbobsozlik sanoatimiz 0,25; 0,5 va 1,0 aniqlik sinfiga ega bo‟lgan 
avtomatik muvozanat ko‟priklarini chiqaradi.