1-маърўза: Кириш

 
8.3. Qarshilik termometrini ulash usullari 
 
Qarshilik termometrlarini o‟lchov asboblariga ulashning ikki, uch va turt simli 
sxemalari uchraydi (8.4-rasm). Ulashning ikki simli sxemasida qarshilik 
termometrlari 
va 
ulaydigan 
simlar 
qarshiligini 
o‟lchash 
sxemasining 
shoxobchalaridan biriga ketma-ket ulangan bo‟ladi (8.4-rasm, a). 
Termometrni ulashning uch simli sxemasi bo‟yicha (8.4-rasm, b) ulash simlari 
termometr uchidan ulash shoxobchasiga, taqqoslash shoxobchasiga, ta„minlash 
manbaiga boradi. 
Termometrni ulashning turt simli sxemasi (8.4-rasm, v) odatda, qarshilikni 
ulashning kompensatsion usulida qo‟llaniladi. Bu usul ish simlari qarshiligi 
o‟zgarishining asbob ko‟rsatishiga ta„sirini butunlay yo‟qotish imkonini beradi. 
Qarshilikni o‟lchash uchun termometr buylab tok o‟tishi kerak. Bunda Joul-
Lents qonuniga ko‟ra issiqlik ajralib, u termometrni o‟lchanayotgan muhit 
tempraturasiga qaraganda yuqoriroq haroratgacha qizdiradi. 
Qarshilik termometrlarining kamchiligi – qushimcha tok manbaining 
zarurligidir. 
Termometrlarning va boshqa qarshilik o‟zgartkichlarning qarshiligini o‟lchash 
uchun: 
logometrlar, 
ko‟prik 
sxemalari 
(muvozanatlashtirilgan 
va 
muvozanatlashtirilmagan) va kompensatsion usullardan foydalaniladi.
 
 
8.4. Logometrlar
Magnitoelektrik logometr, ko‟pincha, qarshilik termometrlari bilan birgalikda 
haroratni o‟lchash uchun qo‟llaniladi. Logometrning ishlash prinsipi ikki elektr 
zanjiridagi toklar nisbatini o‟lchashga asoslangan. Zanjirlardan biriga qarshilik 
termometri, ikkinchisiga o‟zgarmas qarshilik ulangan. 8.5 – rasmda logometrning 
sxemasi keltirilgan. U uzaro va strelka 3 bilan bikr qilib maxkamlangan ikkita 1 va 2 

---

53 
ramachalardan iborat. Bu ramachalar esa doimiy magnit qutb uchliklari 4 va 5 bilan 
uzak orasidagi xavo tirqishida joylashtirilgan.
Markazdan qutb uchliklari chetlariga qarab xavo tirqishi kamayadi va mos 
ravishda markazdan qutb uchliklari chetlariga qarab tirqishda magnit induksiyasi 
usadi. Logometrning ikkala ramachisi bitta o‟zgarmas tok manbai E dan 
ta„minlanadi, ular aylanuvchi momentlari bir – biriga qarshi yo‟naladigan qilib 
ulangan. Aylanuvchi momentlar M
1
va M
2
ning qiymati mos ravishda quyidagiga 
teng. 
1
1
1
1
I
B
C
M

(8.6)
2
2
2
2
I
B
C
M

(8.7) 
bunda C
1
va C
2
– ramachalarning geometrik 
o‟lchamlari va ulardagi sim uramlar soni bilan 
aniqlanadigan o‟zgarmas koeffitsientlar; B
1
va B
2
– 
ramachalar joylashgan joydagi magnit induktsiyalari; I
1
va I
2
– ramachalardan utayotgan tok kuchlari.
Ramachalar qarshiligi teng, ya„ni R
1
=R
2
va 
R=R
t
bo‟lsa, 
I
1
=I
2
va 
M
1
=M
2
bo‟lib, 
quzg‟aluvchi sistema muvozanat holatda bo‟ladi. 
Agar 
termometr 
qarshiligi 
o‟zgargan 
ramachalardan birida tok kuchayadi, shu sababli 
momentlar muvozanati bo‟ziladi. Quzg‟aluvchan 
sistema esa harakat qiladi. Toki kuchaygan 
ramaga magnit induksiyasi katta tirqishga kiradi. 
Ma„lum bir holatda ramachalar momenti muvozanatlashadi.
2
2
2
1
1
1
I
B
C
I
B
C

(8.8) 
Bu tenglamadan
1
2
1
2
1
2
2
1
B
B
C
B
B
C
C
I
I




(8.9) 
kelib chiqdi. I
1
va I
2
ning ta„minlash manbai E orqali ifodalangan qiymatlarini 
qo‟ysak, quyidagi natijaga ega bo‟lamiz:
1
2
1
2
2
1
B
B
C
R
R
t
R
R
R
E
R
R
E
t
t







(8.10) 
 

f
B

(8.11) 
Shuning uchun 
 

f
R
R
R
R
t



1
2
(8.12) 

---

54 
;
1
2









R
R
R
R
f
t

(8.13) 
R, R
1
va R
2
– doimiy kattaliklar bo‟lgani uchun quzg‟aluvchan sistemaning 
burilish burchagi termometr 
qarichining
qiymatiga bog‟liq.
 
t
R
f


(8.14) 
Shunday qilib, quzg‟aluvchan sistemaning burilish burchagi yoki M
1
va M
2
momentlar teng bo‟lgandagi (sistemaning muvozanat holati) logometr ko‟rsatkichi 
termometr qarshiligiga bog‟liq va ta„minlash kuchlanishiga bog‟liq emas.