1-Mavzu. Қадимий топилмаларни таркиби ва технологияси Қадимги материалларнинг таркиби ва технологияси

1-Mavzu. Қадимий топилмаларни таркиби ва технологияси


Қадимги материалларнинг таркиби ва технологияси.
Қадимги материалларнинг таркиби ва технологиясини ўрганиш учун турли хил усулларни кўриш қийинлашмоқда. Биз энг машҳур ва синовдан ўтган усулларни қисқача кўриб чиқамиз. Қадимги буюмларнинг таркибини ўрганиш учун у ёки бу усулни танлаш тарихий ва археологик вазифаларни тақозо этади, умуман, бундай муаммолар жуда кам, аммо уларни турли ёъллар билан ҳал қилиш мумкин. Қотишмалар, керамика ва матолар кўринишидаги металл бу инсон томонидан онгли равишда яратилган биринчи бадиий материаллардир. Табиатда бундай материаллар ёъқ. Металл қотишмалар, керамика ва матоларни яратиш технологияда сифат жиҳатидан янги босқични: табиий материалларни ўзлаштириш ва мослаштиришдан олдиндан белгиланган хусусиятларга эга сунъий материаллар ишлаб чиқаришга ўтиш. Қадимги материалларнинг таркибини ўрганаётганда одатда қуйидаги саволларга мурожаат қилинади. Ушбу буюм жойида ёки топилмадан узоқроқми? Агар узоқроқ бўлса, у қилинган жойни кўрсатиш мумкинми? Материалнинг таркиби, масалан, қасддан ёки тасодифий равишда баъзи металларнинг қотишмасими? У ёки бу ишлаб чиқариш жараёнининг технологияси қандай эди? Тош, суяк, ёғоч, металл, керамика, шиша ва бошқаларни қайта ишлашнинг у ёки бу усулини қўллашда меҳнат унумдорлиги даражаси қандай эди? Бу ёки бошқа воситалар қандай мақсадларда ишлатилган? Ушбу ва шунга ўхшаш бошқа саволларга асосан тадқиқотнинг иккита турига асосланиб жавоб бериш мумкин: модданинг таҳлили ва қадимий технологик жараёнларни физик моделлаштириш.
Модданинг таҳлили
Моддани таҳлил қилишнинг анъанавий усулларидан энг аниқроғи кимёвий таҳлилдир. Синов моддаси турли хил еритмаларда қайта ишланади, бунда маълум таркибий элементлар чўкинди шаклида ҳосил бўлади. Кейин чўкинди калтсийланади ва тортилади. Бундай таҳлил учун камида 2 г намуна керак бўлади, аниқки, ҳар қандай объектни бундай намунадан ёъқ қилмасдан ажратиб бўлмайди. Кимёвий таҳлил жуда машаққатли ва археолог юзлаб ва минглаб объектларнинг таркибини билиши керак. Бундан ташқари, ушбу мавзудаги оз миқдордаги элементлар деярли кимёвий жиҳатдан аниқланмаган. Оптик спектрал таҳлил. Агар озгина 15-20 мг моддани волта ёйи алангасида ёқиб, бу ёйнинг нурини призма орқали ўтказса, у ҳолда фотосурат плитасига проектсияланган, спектр ишлаб чиқилган пластинкада қайд қилинади. Ушбу спектрда ҳар бир кимёвий элемент ўзининг аниқ белгиланган жойига эга. Ушбу мавзу бўйича унинг контсентратсияси қанчалик катта бўлса, ушбу элементнинг спектрал чизиғи шунчалик қизғин бўлади. Чизиқнинг интенсивлиги куйган намунадаги элементнинг контсентратсиясини аниқлайди. Спектрал таҳлил сизга 0,01% миқдорида жуда оз миқдордаги нопокликларни олишга имкон беради, бу археолог учун юзага келадиган баъзи муаммолар учун жуда муҳимдир. Албатта, бу ерда фақат спектрал таҳлилнинг энг умумий принтсипи тасвирланган. Унинг амалий бажарилиши махсус ускуналар ёрдамида амалга оширилади ва маълум кўникмаларни талаб қилади. Спектрал таҳлил воситалари тижоратда мавжуд. Таҳлил қилиш услуби унчалик мураккаб эмас ва агар керак бўлса, археолог уни жуда қисқа вақт ичида ўзлаштиради. Шу билан бирга, таҳлил усулини яхши билмаган археолог ўз вазифаларини археология масалаларида этарлича яхши билмаган томошабинга тушунтириб бериши керак бўлса, жуда самарасиз оралиқ алоқаси чиқариб ташланади. Шу сабабли, археологларнинг илмий жамоасида ишлайдиган профессионал томошабин археологик муаммоларга шу қадар ўрганиб қолганки, у ўзи қадимий материаллар таркибини ўрганиш вазифаларини шакллантиришга қодир бўлганида идеал ҳолат. Археологик топилмаларни спектрал таҳлил қилиш кўплаб қизиқарли натижаларни берди.