1-Mavzu: Burg‘ulash o‘quv ustaxonalarida texnika va yong‘in xavfsizligi qoidalari. Reja

1-Mavzu: Burg‘ulash o‘quv ustaxonalarida texnika va yong‘in xavfsizligi qoidalari.
Reja:
1 Ish joyida xavfsiz ishlash xarakatlariga o`rgatish va tеxnika xavfsizligi bo`yicha yo`riqnomalar bеrish.
2 Tеxnika, yong`in xavfsizligi va mеhnat xavfsizligi qoidalari bo`yicha yo`riqnomalar bеrish.
3 Ish joyida xavfsiz ishlash xarakatlari va usullariga o`rgatish.
4 Yong`inga qarshi invеntarlarni turlari va joylari bilan tanishtirish.

O’zbekiston noyob energetika resurslarga ega.Qidirilib topilgan gaz zaxiralari 2 trillion kubometrga yaqin. 200 dan ortiq neft koni mavjud.

Neft gaz va kondencat zaxiralari o’z extiyojlarimizni ta’minlabginaqolmay shu bilan birga energiya manbalarini eksport qilish imkoniyatini beradi.Xozir bu capital mablag’ carfining eng foydali soxalaridan biri bo’lib qoldi.Neft va gaz mavjud bo’lgan 5-ta asosiy mintaqalarni ajratish mumkin.Bular Ustyurt, Buxoro-Xiva, Janubiy G’arbiy Hisor, Surxandaryo ,Farg’ona mintaqalaridir.
Neft va gaz resurslarning zaxiralari bir trillion AQSH dollarida baxolanmoqda.Qidirilib topilgan gaz zaxiralarini Respublika extiyojini tabiy gaz bo’yicha 35 yildan koproq neft bo’yicha 30 yilni qoplaydi.Neftning 90% dan ortiqrog’i arzon favora usulida olinmoqda.Keyingi payitda O’zbekistonda neft va gaz tarmog’i ildam rivojlanmoqda.Respublika xududida Farg’ona Oltiariq neftni qayta ishlash Sho’rtan va muborak zavodlari ishlab turibti.
Bugunki kunda Mustaqil O’zbekistonning Buxoro-Xiva ,Qashqadaryo,Farg’ona vodiysi , Ustyurt,Qaraqalpoq respublikasi xududlarida qoplab yangi neft va gaz zaxiralari ochilmoqda.
O’zbekiston Respublikasining 60% xududida neft mavjud. Bu esa o’z navbatida yirik neft gaz ishlanmalarida ilg’or zamonaviy texnologiyalarni qo’lashni,Yani nasos va kompressor stansiyalaridan foydalanishda taqozo etmoqda.
Mamlakatimizda 1995 yilda o’z energetic mustaqillikga erishdi eng asosiysi o’zining boy energetic resurslari bilan Respublikamizni mustaqil ravishda kerakli miqdorda neft va neft maxsulotlari bilan ta’minlashga muvofiq bo’ldi. Har yili respublikada 8.2 mln tonnage yaqin neft va 60.5 mlrd metr kub yoqilg’i ishlatiladi.
Miniral yoqilg’i- energetic resurslarini topish va ist’emolchilarga etgazib berish soxaning kompleks ravishda rivojlanishiga bog’liq O’zbekisto Respublikasining Prezilenti I.A.Karimov. “Xech qaysi bir soxa muxim yoqilg’i-energetik kompleksning rivojisiz, mustaxkam bazasiz rivojlana olmaydi, eng katta etibor enilg’i –energetik kompleksning rivojiga, va ayniqsa ,birinchi vaqtda, zaxiraning bir teks va kerakli teksligda ko’payishini ta’minlovchi suyq zaxiralarni qidirish va uni qazib olishga qaratilishi lozim”degan edilar.
Ilgari surilgan masalalarni echish yonilg’i-energetik mustaqillikni, xafsizligini va tabiyki yonilg’i-energetik kompleks va davlat iqtisoliyotini ta’minlaydi.
Respublikamizda katta quvatli “ Gaotransport tizimlar” xammasi bo’lib 12 ta. Qzbekiston bo’yica gaz quvurlar 13.5 ming km bolib 54% 1200 mm li bo’lib 1000 mm asosiy quvurlari.
Bugunki kunda magistral gaz quvurlarning umumiy uzunligi 13.5 ming km dan ortiq masofani tashki qiladi 26 ta kompressor stansiyalari ishga tushirilgan. Har yili kompressor stansiyalar qurilmoqda. Eng yangi kompressor stansiya Gazli komressor stansiyasi. Boksli 5 ta agregati mavjud.Quvvati 25 ming kvt. Multiplikator orqali kompressorni harakatga keltiradi bosimni 0.5Mpa to 5.5 Mpa gacha ko’taradi.Ma’lumki O’rta Osiyo-Markaz, Buxoro- Ural kabi magistral gaz quvurlari muvofaqiyatli ishlab kelmoqda .Ularning gaz sarfi bir yilda 80 mlrd m kubdan ortiqdir. Ushbu gaz quvurlari orqali o’zbek gazi SHarqiy Yevrova Ukraina, Rossiya va boshqa davlatlarga yetkazib berishi mumkin. O’zbekneftigaz Milliy xolding kompaniyasi istiqboldagi rejasi bo’yicha 2010-yilga kelib gazotransport tizimi bo’ylab gaz yetkazib berish yiliga 70 mld m3 gacha olish mumkin. UShbu quvurlar xozirgi kunda Qozog’iston, Turkmaniston, Qirg’iziston va Tojikiston Rossiyalarga gaz yetkazib beriliyapdi
Sutkasiga 4,2 mln m gaz ishlab chiqaruvchi Ko’kdumaloq kompressor stansiyasi Sho’rtan gazkimyo majmuasi kabi obyektlar jahonda XXI asrning yangi texnologiyalari jalb qilinayotgan eng yirik obyektlar hisoblanadi. O’zbekneftigazning olgan buyurtmalari ichida chet el firmalari va korxonalari tomonidan Sho’rtan gazkimyo majmuasi mahsulotlariga buyurtmalar ham mavjud
Eramizdan 6—4 ming yil oldin neft va gaz odamlar tomonidan ma'lum maqsadlar uchun ishlatilganligi turli manbalarda keltirilgan. O'sha davrlarda neft va gazlar yer yuzasiga siqilib chi-qib turgan. Bunday neftlardan yoritish vositasi sifatida foydala-nilgan.
Yer yuzasidagi yonib turavchi gaz mash'alalari (fakel) «ilo-hiy» hisoblanib, gaz chiqib turgan joylarga monastirlar qurilgan. Monastirlarga uzoq mamlakatlardan odamlar kelishib, ibodat qilganlar. Yonib turavchi gaz mash'alalari Xitoy, Yava oroli, Eron, Buxoro va Ozarbayjon hududida kuzatilgan. Katta ko'rinishdagi gaz.mash'alalaridan okean va dengizlarda suzib yur-gan suv transportlari uchun mayoq yoki mo'ljal sifatida foydalanilgan.
Asrlar o'tishi bilan neftni ishlatilish joylari kengayib bordi. Iste'molchilar ta'minotini qoplash uchun birinchi davrlarda chu-qurhgi 2-3 metrli o'ralar, keyinchalik esa quduqlar (chuqurligi 10-20 m) qazilgan. O'ra va quduqlarga yig'ilgan neftlar kerakli maqsadlar uchun ishlatilgan.
Neft tarkibining o'ziga xos xossalari va ishlatish joylarining aniqlanishi ko'p miqdordagi neftni qazib oUsh va uni qayta ish-lash kabi muammolami yuzaga keltirgan. Bunday muammolar XVIII—XIX asrlarga kelib o'z yechimini topa boshladi, ya'ni neftni sanoat miqyosida olish va qayta ishlash qurilmalarini qu-rish boshlandi.
XIX asr oxirlariga keUb, dunyo bo'yicha qazib olinayotgan neftning o'rtacha yillik miqdori 20 mln tonnani xashkil qildi. 1950-yillarda uning yillik ishlab chiqarish miqdori 500 mln tonnaga yetkazildi.
Ma'lumotlarga ko'ra, 2000- yili dunyo bo'yicha qazib olin-gan neftning o'rtacha miqdori 3,5 mlrd tonnani tashkil etadi. Uning tasdiqlangan zaxirasi (1998- yil) 146 mlrd tonnaga teng.
Sobiq ittifoq davrida neftni sanoat miqyosida isbJab chiqansh miqdori quyidagicha rivojlangan (mln t da):
O'zbekistonda neftni qazib olish XIX asrning 80- yillaridan boshlanadi. 1885- yilda ras tadbirkori D.P.Petrov birinchi bor Farg'ona vodiysida 2 ta quduqdan neft oladi va uni Farg'onaga olib keladi.
Sobiq sho'rolar davrida O'zbekiston hududida neft qazib olish sust bo'lib, uni ishlab chiqansh miqdori yiliga taxminan 1 mln tonna atrofida edi.
Mustaqillik davrida neft va gaz kondensatlarini ishlab chiqa-rish tez sur'atlarda olib borilmoqda.
1991—1999- yillarda suyuq uglevodorodlarni, ya'ni neft va gaz kondensatini qazib olish 3 martaga oshdi. Yillik ishlab chiqa-rish miqdori 8 mln tonnani tashkil qildi.
Masalan, 1992- yili neftning gaz kondensati bilan birgalikda qazib olingan miqdori 2 mln 925 ming 500 tonna bo'lsa, 1997-yilga kelib, uning miqdori 7 mln 891 ming tonnani tashkil etdi. (1- rasmgaqarang).
Ma'lumotlarga ko'ra, O'zbekistonning tasdiqlangan zaxira boyligi (resursi): neft bo'yicha 5,3 mlrd tonnani; gaz kondensati bo'yicha 480 mln tonnani tashkil qiladi.
O'zbekistonda tabiiy gazni ishlab chiqarish 1953- yili Qizil-qumda Gazli gaz konining topilishidan boshlandi. 1960- yilga kelib gaz koni foydalanishga topshirildi. 1962- yilda qurilib foydalanishga topshirilgan «Buxoro—Ural—Markaz» kontinentai ma­gistral gaz quvuri orqali (1982- yilgacha) 450 mlrd m³ dan ortiq gaz kerakli manzillarga uzatildi.
Mustaqillik yillarida gaz islilab chiqarish tez sur'atlarda rivoj-landi va uning 2002- yildagi qazib olingan miqdori 58,4 mlrd m³ ni tashkil qildi.
Gaz qazib olish dinamikasining o'sishiga oid ma'lumotlar 2-rasm va jadvalda keltirilgan (mlrd m³da).
Nazorat savollari.
1.O’zbekiston neft qayta ishlash zavodlari va ularni qurilish yillari.
2. Neft maxsulotlarini saqlashda va transportlashda necha foyizi yoqotiladi
3. Neft maxsulotlarini saqlashda yo’qotilishlarni 40 – 50 % qisqartirish tadbirlarning biri?
4. O'zbekistonda tabiiy gazni ishlab chiqarish nechanchi yillardan boshlangav.