1-mavzu. Ekologiya kursi, maqsadi, vazifasi, tuzilmasi va tarixi

 Antik va XVII-XIX asrlardagi ekologik 
tadqiqotlar 
Hozirgi davrdagi bilimlarimizning shakllanishida qadimgi yunon olimlarining 
xizmati katta. Masalan, Aristotel (e.av. 384-322 y.y) o’zining “Hayvonlar tarixi” 
degan asarida suvda va quruklikda yashovchi hayvonlar, shuningdek suzuvchi, 
havoda uchuvchi va o’rmalovchi kabi hayotiy shakllarni ajratgan. Ulardan tashqari, 
organizmlarning yashash joylari, yolg’iz yoki gala bo’lib yashash, oziqlanishi va 
boshqalar qiziqtirgan. Tirik organizmlarning tuzilishi va hayoti Aristotelning 
shogirdi Teofrast (e.av. 380-271 y.y) ishlarida ham uchraydi. Teofrast 
o’simliklarning yashash joylarini hisobga olib, ularni o’t, chala buta, buta va daraxt 
kabi hayotiy shakllarga bo’ladi. 
XVII-XVIII asrlardagi ekologik ma’lumotlar tirik organizmlarning ayrim 
guruhlarini o’rganishga qaratilgan edi. J.Byuffon ishlarida hayvonlarning 
tuzilishiga tashqi muhitning ta’siri, J.B.Lamark o’simlik va hayvonlarning 
evolyutsion o’zgarishlarida eng muhimi tashqi muhit ta’siri ekanligi, ekologik 
g’oyalarning rivojlanishida Ch.Darvinning organik olam evolyutsiyasi haqidagi 
1
Begon and others. Ecology. UK. 2006. P. 10-12.

---

3 
ta’limoti ilgari surilgan. Nemis biologi Ernest Gekkel 1866 yilda fanga 
“ekologiya” tushunchasini birinchi bo’lib kiritdi va unga ta’rif berdi. ekologiya 
mustaqil fan sifatida XX asrning boshlarida vujudga keldi. Uning rivojlanishiga 
G.F.Morozov, 
V.N.Sukachev, 
V.G.Ramenskiy, 
K.Raunkier, 
Ch.Elton, 
M.S.Gilyarov, N.S.Serebryakov, A.Tensli, G.Odum, Yu.Odum va boshqalar katta 
hissa qo’shdi. Yirik rus olimi V.I.Vernadskiy biosfera haqidagi ta’limotni yaratdi 
va biosferaning holati inson faoliyati bilan bog’liqligi haqida xulosa keldi. 
O’rta osiyo allomalarining ekologiya haqidagi qarashlari 
O’rta Osiyolik allomalar al-Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Abu Ali Ibn Sino va 
boshqalar hali ekologiya fani dunyoga kelmagan davrlarda tabiat va undagi 
muvozanat, o’simlik va hayvonot dunyosi, tabiatni e’zozlash haqida qimmatli 
fikrlar aytganlar. Muhammad Muso al-Xorazmiy “Bilginki, daryoning ko’zlari 
yoshlansa, uning boshiga g’am, kulfat tushgan bo’ladi” deb ta’kidlagan edi. Buyuk 
alloma suvlarni ortiqcha sarflash hozirgi kundagi Orol fojiasi kabi noxo’sh 
hodisalarni keltirib chiqarishini nazarda tutgan bo’lsa, ehtimoldan holi emas. Abu 
Nasr Forobiy odam a’zosining tuzilishi va unda kelib chiqadigan o’zgarishlar, 
ya’ni kasalliklar, ovqatlanish tartibining buzilishi, kasallikning oldini olish chora-
tadbirlari, shuningdek, tabiiy sun’iy tanlanishlar haqida ma’lumotlar qoldirgan. 
Abu Rayhon Beruniy asarlarida o’simlik va hayvonlarning biologik xususiyatlari, 
ularning tarqalishi, tashqi muhit bilan o’zaro aloqasi va xo’jalik ahamiyati haqida 
ma’lumotlar topish mumkin. Abu Ali Ibn Sino inson sog’lig’ini saqlash, parhez, 
gigiena to’g’risida, kasalliklarni, jumladan, asab kasalliklarini davolashda jismoniy 
usullar yaxshi natija berishini aytgan. U kishi organizmiga tashqi muhit ta’siri 
muhimligini, ayrim kasalliklar suv va havo orqali tarqalishi haqida fikrlar bayon 
etgan.