1-mavzu: elektr zanjirlari va ularni elementlari

c
dv
F
F ,
- harakatlanuvchi kuch va ststik qarshilik uchun, 
;
Н

- ilgarilanma harakat tezligi, 
;
/ s
m
dt
d
m

- dinamik kuch, 
.
Н
Qarshilik va siltash momentlarini dvigatel o`qiga keltirish. Ko`pinvha ishchi mashinalarni 
aylanish chastotasi elektrodvigatel o`qi aylanish chastotasiga to`g`ri kelmay qoladi. Bunday 
hollarda turli uzatmalardan foydalaniladi. 
Harakat tenglamasini yozish uchun esa ko`p hollarda kuchlar va momentlarni ,bh o`qqa, 
asosan dvigatel o`qiga keltirishga to`g`ri keladi. Keltirilgan qarshilik momentlarini topishda esa 
energiyani saqlanish qonuni asos qilib olinadi. 
Quvvatlar tenglamasini asos qilib ilgan holda quyidagi tenglamani hosil qilamiz (1-rasm). 
,
1
.



c
s
g
kel
s
M
M



yoki 








i
M
M
M
s
g
c
c
kel
s.
. 
c
s
c
M
J

,
,
kel
s
g
g
M
J
.
,

1-rasm. Elektr yuritmani kinematik sxemasi. 
bu erda 
s
g


,
- dvigatel va ishchi mashina o`qlarini burchak tezliklari; 
s
g
i


/

- elektrodvigatellardan ishchi mashinaga umumiy uzatishlar soni; 
s
M
- ishchi mashinani qarshilik momenti; 
м
Н

kel
s
M
.
- ishchi mashinani qarshilik momenti, lekin dvigatel o`qiga keltirilgan. 
Ilgarilanma harakatdan aylanma harakatga o`tishda quyidagi tenglamadan foydalanamiz: 






F
M
g
s
yoki 






g
s
F
M
bu erda
F - yuk massai (kg) hosil qilgan ishchi mashinani qarshilik kuchi, 
.
H

- yukni ilgarimanga harakat tezligi, 
.
/ s
m
Bir o`qqa keltirilgan inersiya va siltash momentlari sistemasidagi kinetik energiyalarni 
tengligiga asoslangan. Boshqacha qilib aytganda, keltirilgan inersiya momenti zaxirasi barcha 
harakatdagi sistemani kinetik energiyasi zaxirasi teng bo`lishi kerak.

---

73 
2
2
2
2
2
2
1
1
2
2
c
c
g
kel
J
J
g
J
g
J







Tenglama 
2
/
2
g

bo`lib, quyidagini olamiz: 
2
2
2
2
1
1
i
J
i
J
J
J
g
kel



bu erda, 
,
1
1


g
i

c
a
g
i



-dvigatel o`qi va ayrim aylanayotgan 
4
2
CD
J

ni hisobga olgan 
holda formula qayta yozamiz: 
2
2
2
1
2
1
2
2
c
c
dv
kel
i
CD
i
CD
CD
CD



Ilgarilanma harakatdagi massalarni aylanma harakatga keltirishdagi kintek energiyalar 
tezligini hisobga olgan holda: 
2
2
2
2


m
J
g
kel

dan 
2
)
(
g
kel
m
J



bunda 
m - ilgarilanma harakatdagi qismlar massasi, 
kg
. 
Elektr yuritmani yurg`azib yuborishdagi va tormozlashdagi dinamik rejimlari. O`tish 
jarayonlari davomiyligini qisqartirish qurilmalarini ish unumini oshirishga olib keladi. Elektr 
yuritmani asosiy tenglamasidan ishga tuhirib yuborish, tormozlash, bir tezlikdan ikkinchi 
tezlikka o`tishdagi burchak tezligidan ikkinchi tezlikka o`tishdagi o`tish jarayonlari 
davomiyligini topish mumkin. Yuritmani bir burchak tezligidan ikkinchisiga o`tish uchun ketgan 
vaqt 
,
2
1







s
dv
M
M
Jd
t
Oddiy holat uchun, yani 
,
const
M
dv

,
const
M
s

.
const
J

tenglama quyidagicha 
echiladi. 
s
n
s
dv
rt
o
M
M
J
M
M
J
t











1
2
1
2
'
)
(
bu erda 
n
rt
o
dv
M
M
M



'
- dvigatelni o`rtacha moment miqdori. Dvigatel yuklamasiz 
ishga tushayotga bo`lsa (
0

s
M
), yurg`azib yuborish vaqti 
n
dv
rt
o
M
J
M
J
t



1
1
'


Koeffisient 

ni miqdori 1,2…2 gacha. 
Tormozlanish vaqtini topish uchun ham avvalgi tezlikdan foydalanamiz. 
Agarda 
J
M
M
s
dv
,
,
larni o`zgarmas deb olsak tormozlash vaqti 
s
dv
T
M
M
n
J
t



Mabodo sistemada momentlar burchak tezligiga bog`liq holda o`zgaradigan bo`lsa yuritmani 
harakat tenglamasi nochiziqli bo`lib u analitik echimga ega bo`lmay qoladi. Bunday hollarda 
grafoanalitik usullardan foydalanishga to`g`ri keladi. 
Elektr yuritmalarni yurg`azib yuborish va tormozlash vaqtlaridagi energiya isroflari. 

---

74 
Elektr yuritmani o`tish jarayonlari davomida elektrodvigatel cho`lg`amlaridan katta tok o`tib 
intensive qizishga olib keladi. Shuning uchun elektrodvigatel quvvatini tanlashda bu isroflarini 
hisobga olishga to`g`ri keladi. 
Qisqa tutashtirilgan rotorli asinxron dvigatelni yurg`azib yuborishdagi isroflar quyidagi 
tenglamadan topiladi. 
,
2
2
2
1
2
2
R
R
J
J
A
c
c
yu





bu erda
2
2
c
J

- rotor zanjiridagi isroflar aylanuvchi massalar kinetik energiyasi zahirasiga 
teng. 
2
1
2
2
R
R
J
c


stator zanjiridagi isroflar.
Qarama qarshi ulash yordamida tormozlashda isroflar quyidagicha topiladi. 
);
1
(
2
3
2
1
2
R
R
J
A
c
T



teskariga aylantirish yo`li bilan jadal to`xtatishdagi asinxron dvigatel cho`lg`amlaridagi 
isroflar: 
)
1
(
2
4
2
1
2
.
.
R
R
J
A
c
T
T



Sinxron va o`zgarmas tok dvigatellari uchun ham isroflar quyidagi konuniyatlar asosida 
topiladi.