1-mavzu: Energiyaning inson hayotidagi o‘rni. Energiya tizimi, sektori va xizmat ko‘rsatish

7-mavzu: Fotoelektrik qurilmalarning boshqa komponentalari. Avtonom 
fotoelektrik qurilmalar. Umumiy elektr tarmog‘iga ulangan quyosh 
fotoelektrik qurilmalari. Quyosh fotoelektrik stansiyalar. Foydali ish 
koeffitsienti. 
Eynshteyn taklifiga ko’ra yorug’lik zarralardan tashkil topgan. Shu sababli metal 
elektronlari bilan o’zaro ta'sir jarayonida elektromagnit maydon hv energiya 
ulushlari tarzida yutiladi. Foton va elektron to’knashuvida uyin yakkama-yakka 
bo’ladi. Har foton bitta elektron tomonidan yutiladi va har bir elektronga fakat bitta 
foton to’g’ri keladi. Bu jarayon oldin keltirilgan zarralar to’qnashuvi qonuniga mos 
keladi va ular uchun saqlanish qonunlari yaxshi bajariladi. Oldingi energiyaning 
saqlanish qonuniga ko’ra hv+Е=hv1+Е1. 
Bu ifodani fotoeffekt uchun yozamiz, ya'ni hv-А=0+Kmax (2.4) 
(bu yerda Е=-А - chiqish ishi, hv1=0 chunki foton yutiladi, Е1=Kmax metal sirtidan 
chiqayotgan elektronlarning maksimal kinetik energiyasi, hv-tushayotgan 
yorug’likning nurlanish energiyasi). (2.4) ni qulay shaklda yozaylik:
Kmax=еU0= hv-А. (2.5) 
(2.5) tenglamaga fotoeffekt uchun Eynshteyn tenglamasi deyiladi. 
Shunday qilib, yorug’likning to’lqin tabiatidan fotoeffekt qonunlarini tushuntirib 
berib bo’lmaydi.Yorug’likni hv-energiyaga teng bo’lgan fotonlar oqimidan iborat 
deb qarasak, hammasi joyiga tushadi, barcha qiyinchiliklar yo’qoladi.Boshqacha 
aytganda, fotoeffekt korpuskulyar hodisadir. Foton zarra metall sirtida yutiladi va 
barcha energiyasini bitta elektronga beradi va bu energiya elektronning metall bilan 
bo’lgan bog’lanish energiyasidan katta bo’lsa elektron metall sirtini tashlab chiqib 
ketadi. 
.Avtonom fotoelektrik qurilmar.bo‘yicha energiya olishning an’anaviy usullari 
bilan raqobatlasha olmaydi. Shuning uchun ularning amaliy qo‘llanilish sohasi 
elektr uzatmalarning markazlashgan chiziqlaridan elektr energiya keltirilishi 
murakkab avtonom dizel-generatorlar uchun yoqilg‘i keltirish esa iqtisodiyot 
tarafdan maqsadga muvofiq bo‘lmagan joylarda joylashadigan kichik avtonom 
uskunalar hisoblanadi. Quyosh energiyasidan foydalanishga aniq misollar: 
haydaladigan yaylovlardagi cho‘ponlar uylarini, ko‘chmanchi asalarichilikda 
pasekali elektr jihozlarini energiya bilan ta’minlash, gidrometerorologik va 

---

20 
radiogeodezik stansiyalar apparaturasini qiyin etib boradigan joylarda (tog‘ va 
cho‘lli) elektr bilan ta’minlash, mini-sovutgichlarni vaksinalar, zardoblar va boshqa 
tibbiy moddalarni qishloq hududi va dala gospitallarida saqlash va tashish uchun, 
suvdagi navigatsion belgilar va quduqlardagi drajli belgilarni, dala sharoitlarida 
akkumulyatorlarni zaryadlash uchun elektr bilan ta’minlash. Bu hollarda birinchi 
o‘rinda quyosh fotoelektrik o‘zgartirgichlarning boshqa yaxshi xossalari bo‘ladi: 
ishonchliligi, avtonomligi, mobilligi, shovqinsizligi, ekologik tozaligi, xizmat 
ko‘rsatishga zarurat yo‘qligi, uzoq kafolatli xizmat muddati, tashishda ixchamligi 
va h.k. Ko‘rsatilgan maqsadlar uchun quyosh energiyasining eng istiqbolli 
maqsadlaridan biri – kremniy asosidagi quyoshli elementli ko‘chma yoki mobil 
fotoelektrik uskunalarni hosil qilish bo‘lib, u FIKI 15% va quvvati 2 dan 100 W
gacha bo‘lgan quyosh sochma nurlanishini to‘g‘ri va tashkil etuvchanligini 
energiyasini o‘zgartiradi. Pastki quvvat chegarasi 8 V li keng ommaviy avtomobil 
akumulyatorlarini o‘zaro tutashish imkoniyati bilan bog‘liq bo‘lib, u kechki payt 
foydalanilganda energiyani akkumulyasiyalash uchun mo‘ljallangan yuqorigi 
qiymat yengil avtomobil yoki hayvonlar masalan, yo‘l bo‘lmagan sharoitlarda otlar 
yordamida tashilganda elektrik uskunalar og‘irligi bilan o‘lchanadi.