1-mavzu: Energiyaning inson hayotidagi o‘rni. Energiya tizimi, sektori va xizmat ko‘rsatish

3-mavzu: Quyosh energiyasi. Quyosh energiyasidan foydalanish tarixi. 
Quyosh energiyasini o‘lchash va hisoblash. Quyosh energiyasi to‘g‘risida 
ma’lumotlar bazasi  
3. 1 
Quyosh
nurlari har yili yerga 
kvt soatga teng energiya olib keladi. Bu 
energiyaning 60% 
yer atmosferasi
, 25,5% 
okean va dengiz
, 14,5% quruqlikni 
isitishga sarf boʻladi. Bundan 2,5% shamolning 
mexanik energiyasiga
, 0,14% 
daryolar harakatining mexanik energiyasiga, 0,12% turli xil yoqilgʻi 
torf
, 
oʻtin
, 
neft
, 
toshkoʻmir
va yonuvchi 
slanetsning
kimyoviy energiyasiga aylanadi. Yerning 
koʻndalang qismi yuzasi ekanligini eʼtiborga olsak, yerga tushadigan quyosh 
nurining energiyasi kVt, demak bir yilda yerga kVt soat quyosh energiyasi tushadi 
Bino tomiga oʻrnatilgan quyosh panellari Quyoshning nurlari yerga yiliga 15 
milliard MVt soat shamol energiyasini, 33 milliard MVt soat suv energiyasini olib 
keladi. 
Oʻrmonlarda
esa quyosh nurlari tufayli yiliga 220 milliard MVt soat 
energiya toʻplanadi. Bundan tashqari, quyosh energiyasi tufayli ming-ming yillar 
mobaynida yer bagʻrida ulkan energiya zahiralari jamgʻarilgan. Yer ostida 
yotgan 
toshkoʻmirda
 3580 milliard MVt soat, torfda 480 milliard MVt soat, 
yonuvchi slanetslarda 700 milliard MVt soat, tabiiy gazda 80 milliard MVt soat 
energiya 
zahirasi 
mavjud. 
Bugungi 
kunda 
quyosh 
ulkan 
yadro
 
reaktoriga
 oʻxshashligi maʼlum, unda yuqori 
bosim
 va 
haroratda
 
yadro 
reaksiyasi
sodir boʻladi. Bu reaksiya tufayli 
vodorod
 
geliy
 yadrosiga aylanishi 
jarayonida esa quyosh reaktorining aktiv zonasidagi harorat 10 million darajadan 
ham ortib ketadi. Quyoshdagi bu reaksiya sekundiga 560 million tonna geliy ishlab 
chiqarib, 4 million tonna vodorod energiyasiga aylantiradi. Quyosh energiyasidan 
foydalanishga olis oʻtmishda ham urinib koʻrishgan. Qadimgi yunon olimi Arximed 
quyoshning nurini koʻzgular sistemasi orqali tushirib, 
rimliklarning
 kemalarini 
yondirib yuborgani toʻgʻrisida tarixda yozib qoldirgan. 
3.2 
Quyosh energiyasidan chet mamlakatlarda keng miqyosda foydalaniladi. Shu 
jumladan 
Shimoliy Fransiyaning
 
Odeys
shahrida fizik-kimyogar 
Feleks Tremba
 
boshchiligida quyosh elektrostansiyasi qurilgan boʻlib, uning quvvati 1100 kVt, 
hosil qiladigan harorat esa 3 800 C darajaga yetadi. 
1816-yil
islandiyalik Robert 
Stirling gelioqurilmadan foydalanib ishlaydigan quyosh dvigatelini yaratgan. 

---

7 
Quyosh va shamol energiyasidan xalq xoʻjaligida samarali foydalanish 
maqsadida 
1954 yil
 
YUNESKO
 
Hindiston
hamkorligida 
Dehlida
xalqaro 
simpozium
oʻtkazilgan. 
1961-yil BMT
Rimda quyosh, shamol va 
geotermal
 
qurilmalar energetika qurilmalarini takomillashtirish va undan xalq xoʻjaligida 
foydalanishni yanada kuchaytirish boʻyicha navbatdagi xalqaro simpoziumni 
oʻtkazgan. 1972-yil Nigeriyada, 
1973-yil
 
Parijda
„Quyosh inson xizmatida“ 
mavzusida xalqaro kongresslar oʻtkazilgan. Bu anjumanlarda quyosh energiyasidan 
uylarni qish faslida isitish va yozda mikroiqlim hosil qilish, quyosh energiyasini 
elektr energiyasiga va uni issiqlik va elektr energiyaga aylantirish, shamol 
energiyasini elektr va issiqlik energiyasiga aylantirish, quyosh energiyasini organik 
xomashyo energiyalariga aylantirish muammolarini yechish, ularning qurilmalarini 
ishlab chiqish masalalari koʻrib chiqildi. 
3.3 
Agar quyosh energiyasidan foydalanilsa, u an'anaviy energiya manbalarining 
atrof muhitga etkazadigan zararini kamaytiradi. Kelajak avlodlar ham toza va 
sog'lom dunyoda yashash huquqiga ega. Shuning uchun, odamlar ushbu ogohlik 
bilan 
harakat 
qilishlari 
kerak. Mamlakatimizda 
bugungi 
kunda 
elektr 
energiyasining deyarli yarmi tabiiy gazdan olinadi. Quyosh energiyasidan 
foydalangan holda mamlakatimizning energiyaga tashqi qaramligi kamayadi va 
kelajak avlodlar uchun yashashga yaroqli dunyo qoladi. 
Fotovoltaik tizimlar yoki quyosh panellari harakatlanuvchi qismlardan iborat 
bo'lmaganligi sababli, ularga xizmat ko'rsatish juda oson. Bajarilishi kerak bo'lgan 
yagona ish - bu panellarni toza saqlashdir. Buning uchun panellar ma'lum vaqt 
oralig'ida o'chirilishi kerak. Energiya saqlash tizimlarida batareyalarga texnik 
xizmat ko'rsatish va ularni tekshirish ham ma'lum vaqt oralig'ida amalga oshirilishi 
kerak. 
Umuman olganda, fotovoltaik tizimdan eng yuqori samaradorlikni olish uchun 
panellar janubga qarab joylashtirilishi va gorizontal ravishda 30 daraja burchak 
ostida o'rnatilishi kerak. Yozda quyoshdan ko'proq foyda olish uchun uni gorizontal 
ravishda 18 daraja burchak ostida joylashtirish kerak. Ushbu burchaklarni to'liq 
ta'minlash mumkin emasligiga qaramay, fotovoltaik modul tizimlari ozgina 
yo'qotish bilan etarli elektr energiyasini etkazib beradi. Vakolatli tashkilotlar 
fotovoltaik modul tizimlarining quvvat o'lchovlarini amalga oshiradilar va ularning 
tegishli standartlarga muvofiqligini baholaydilar. 
3.4 Quyosh energiyasi to‘g‘risida ma’lumotlar bazasi 

---

8 
Quyosh energiyasi xalqaro instituti O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 
tashabbusi bilan 01.03.2013 y. NP-4512-sonli Farmonida aks ettirilgan. "Muqobil 
energiya manbalarini yanada rivojlantirish bo`yicha chora-tadbirlar to`g`risida" gi 
qaroriga asosan tashkil etilgan. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 
01.03.2013y. PF-1929-sonli "Quyosh energiyasi xalqaro institutini tashkil etish 
to`g`risida"gi farmoniga asosan institut ta’sischilari etib O’zbekiston Respublikasi 
Fanlar Akademiyasi (51%) va «Uzbekenergo» AJ (49%) tayinlansin. O’zbekiston 
Respublikasi Prezidentining 01.03.2013y. PF-1929-sonli Farmoni hamda Xokim 
qaroriga asosan Qibray tumanida 50 Ga yer, Chirchiq daryosining chap qirg’og’ida 
(Roxat ko’lining tashqarisida, «Xo’kiz orol» massivi) QEXI sinov poligoni uchun 
ajratildi. O'zbekiston Respublikasining 2015-2018 yillarga mo'ljallangan 
Investitsiya dasturiga muvofiq poligonning infratuzilmasi qurilishi davom 
etmoqda. Yo’nalish: •Quyosh energiyasini o’zgartirish - quyosh energiyasining 
to'g'ridan-to'g'ri, termodinamik va issiqlik o’zgarishining jismoniy asoslarini ishlab 
chiqish va yuqori samarali quyosh tizimlarini rivojlantirish; •Quyosh energiyasini 
quyi issiqlik darajasiga aylantirish va ikkinchisini turar joy va kommunal-maishiy 
ob'ektlar, ijtimoiy va ishlab chiqarish binolari uchun issiq suv ta'minoti va issiqlik 
ta'minoti tizimlarida, turar-joy va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishida qo'llash; 
•fotoelektrik va termodinamik konvertorlarni (shu jumladan yirik stansiyalar) va 
quyosh energiyasini elektr energiyasiga aylantirish va ularni elektr tarmog'iga ulash 
masalalari; •geliomateriallar fani; •Elektr energiya ishlab chiqarish uchun suv 
oqimidan hamda shamol energiyasidan foydalanish; • elektr energiyasini ishlab 
chiqarish va issiqlik ta'minoti uchun geotermal energiyadan foydalanish; • biogaz, 
bioyoqilg’i va o'g'itlar uchun biomassadan foydalanish.