1-mavzu. “Globallashuv jarayonlari va ma’naviy tahdidlar” fanining predmeti, maqsadi va vazifalari. Reja

 
4. Globallashuv fanining uslublari
Geosiyosat tarmoklararo fan bo‘lganligi uchun soxaga tegishli xodisalar va 
jarayonlarni o‘rganishda ko‘plab uslublarni qo‘llaydi. Geosiyosatda uslublarning 
ko‘pligi uning predmetini chukurroq va har tomonlama anglab yetishga imkon 
beradi. Har bir uslub geosiyosiy jarayonlarni o‘rganishning o‘ziga xos usul va 
yo‘llariga ega. Geosiyosat fanida keng kullaniladigan uslublarga tuxtalsak.
Tizimli yondashuv uslubi. Tizimli yondashuv uslubi geosiyosiy muammolarni 
taxlil etishda ularga yaxlit holatda karaydi. Shu bilan birgalikda muammolarga ta’sir 
etgan, etayotgan va ta’sir etish extimoli bilan bog‘liq bo‘lgan ichki va tashqi 
omillarni atroflicha o‘rganadi. Muammoning boshlanish xolati va yakunini 
ko‘rsatuvchi xolatlarni tasvirlaydi. Va nihoyat muammolarni bartaraf etish uchun 
tegishli siyosiy
karorlarni qabul qiladi.
Tizimli yondashuv uslubi ilmiy doirada birinchi bor XX asrning 50 — 60 
yillarida amerikalik olpmlar T.Parsons (1902—1979) va D.Iston tomonidan ishlab 
chiqilgan. Mazkur uslubga geosiyosatdan tashkari deyarli barcha ijtimoiy — siyosiy 
fanlarda murojaat qilinadi.
Jamiyatda davlatchilik strategiyasini va umuman geosiyosiy jarayonlarni 
tizimli yondashuv asosida o‘rganishni modernizm oqimi vakillari (K.Rayt, 
M.Kaplan, K.Doych va b.) mazmun jixatdan yanada boyitdi. Ya’ni ular mavjud 
ma’lumotlarni matematik hisoblar va modellashtirish orqali tizimli, tadqiqotlarni 
olib borish joriy etilgan.

---

Siyosiy uslub. qiyosiy uslubning ilmiy doirada qo‘llanilib kelinishi antik 
davrlarga borib takaladi. Masalan, Aristotel yoki undan keyinro yashab o‘tgan 
Forobiy ijodlariga e’tibor bersangiz, ular asarlarida muammolarni o‘rganish asosida 
kiyosiy uslubdan keng foidalanganligiga amin bo‘lasiz. Zamonaviy geosiyosatda 
qiyosiy uslubni axamiyati shundaki, u orqali tadqiqotchi jamiyatdagi xalklar va 
davlatlar turmushini o‘rganadi va ularni bir-biriga taqqoslaydi. Yoki ma’lum bir 
geosiyosiy maydonlarni boylik asosida farqli jihatlari kiyosiy asosda o‘rganiladi. 
Muammolarni shu yo‘llar orqali o‘rganish asosida tegishli xulosalarni chiqaradi.
Tarixiy uslub. Tarixiy uslubning geosiyosiy jarayonlar va xodisalarni 
o‘rganishdagi o‘rni katta. Ushbu uslub tadqikot ob’ektida turgan masalalarga 
nisbatan xronologik jixatdan yondashishini tashkil etadi. Tarixiy faktlar to‘planadi. 
Jamlangan ma’lumotlar asosida urganilayotgan jarayon yoki muammoning o‘tgan 
davr, xozirgi muhit va kelajakdagi xolatlari xaqida muayyan fikrlar bildiriladi.
Faoliyatli (harakatiy) uslub. Mazkur uslubdan foydalanish geosiyosat ob’ekt 
va predmetida turgan muammoli vaziyatning umumiy tavsifi xamda uning 
xarakatlanishi bilan bogli tomonlarni urganishda kul keladi. Geosiyosiy jixatdan u 
kechayotgan jarayonlarni xarakatdagi kuch sifatida biladi. Shuning uchun xam 
muammo dinamikasini bosqichlarga bo‘lib o‘rganishni afzal ko‘radi. Jumladan, 
muammolar dinamikasini taxlil etishda xarakatdagi kuchlarning maksadlarini 
aniklash va qarorlar qabul kilishga; kabul kilingan rejalarni amaliyotga tadbik, 
etishga; faoliyatni boshkarib turishga; amaliyotda qo‘yilgan maqsadlarni doimo 
hisobga olib turishga; olingan natijalarni taxlil kilishga va uz navbatida yangi 
maksad va vazifalarni ishlab chikishga katta e’tibor beradi.
Geosiyosatda xarakatiy uslub siyosiy karorlar kabul kilishning muhim 
uslubigina emas, balki nazariy asosi bulib xam xizmat kiladi. Bundan tashqari, 
geosiyosiy kuchlarning me’yoriy faoliyati ularning qanchalik o‘z xarakatlarini real 
voqelik bilan uygunlashtira olganliklariga bogliq.
Funksional uslub. Ijtimoiy — siyosiy fanlarda funksional uslub jamiyat 
barcha doiralarining o‘zaro alokadorligini tadkiq; etadi. Geosiyosatda esa ko‘proq 
davlatlarning iktisodiy — siyosiy, xarbiy, madaniy munosabatlarini, urbanizatsiya 

---

darajasi va axolining zichligini, ijtimoiy guruxlar va institutlarning siyosiy faolligi 
va boshka shu kabi masalalarni nazarda tutadi. Funksional uslub siyosiy hodisalar 
yoki geosiyosiy jarayonlarni urganishda diniy dogmatik yoki axloqiy qadriyatlarga 
asoslanib olishni yoqlamaydi. Balki muammolarda ularning tashqi muxit bilan 
bog‘lanishi, izchilligi va nochorli real hayot bilan uygunlashganligini taxlil etishning 
zarurligiga katga e’tibor beradi.
Funksional uslub jamiyat, davlat, davlatlar ittifoklariga murakkab tuzilmalar 
sifatida qaraydi va ularning xar biri mavjud tuzumda o‘ziga xos funksiyalarni 
bajaradi. Shuningdek, funksional uslub jamiyat va davlatdagi siyosiy institutlar — 
xalkaro tashkilotlar, davlatlar uyushmasi, davlatlar, partiyalar, siyosiy xarakatlar va 
boshka ijtimoiy guruxlarning faoliyatini ham o‘rganadi. Ijtimoiy —siyosiy fanlarga 
funksional uslubni italyan mutafakkiri, tarixchi va davlat arbobi Nikollo Makiavelli 
(1469—1527) olib kirgan va u o‘z asarlarida mazkur uslubni keng qo‘llagan. Ba’zi 
tadqiqotchilar geosiyosat fanining uslublari katoriga institutsional, antropologik, 
mantiqaviy va empirik uslublarini xam kushishadi. Bizningcha, geosiyosatda 
mazkur uslublar tuzilishi va muammolarni tadqiq etish kulami jixatidan funksional 
uslub doirasiga kiradi.