1-mavzu; hamkorlikda o`qitish texnologiyasini loyihalashtirish

1-MAVZU; HAMKORLIKDA O`QITISH TEXNOLOGIYASINI LOYIHALASHTIRISH

Reja

1. 
   Didaktikada hamkorlik o’qitish g’oyasining kelib chiqishi. 
   
2. 
   Hamkorlikda o’qitish texnologiyasining afzalliklari va istiqbollari. 
   
3. 
   Hamkorlikda o’qitish texnologiyalari. 
   
4. 
   Guruhli o’qitish metodikasi. 
   

Hamkorlikda o’qitish g’oyasi turli mamlakatlardagi, jumladan, Amerikadagi J.Xopkins universiteti professori – R.Slavin (1990), Minnesot universiteti professori – R.Jonson, D.Jonson (1987), Koliforniya universiteti professori – SH.SHaron (1988), tomonidan ishlab ishlab chiqilgan.

Amerika olimlari tomonidan ishlab chiqilgan hamkorlikda o’qitish, asosan o’quvchilarda DTS va fan dasturida qayd etilgan bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirish, Isroil va Evropa olimlari tomonidan tavsiya etilgan hamkorlikda o’qitish, yuqorida qayd etilganidek, ko’proq o’quvchilar tomonidan o’quv materialini qayta ishlash loyihalash faoliyatini rivojlantirish, o’quv bahsi va munozaralar o’tkazishni nazarda tutadi.

Mazkur g’oyalar bir-birini to’ldiradi, didaktik jihatdan boyitadi va bir-birini taqozo etadi.

Hamkorlikda o’qitish g’oyasi didaktikada 1970 yillarda paydo bo’lgan. Hamkorlikda o’qitish texnologiyasi Buyuk Britaniya, Kanada, Germaniya, Avstraliya, Niderlandiya, YAponiya, Isroil mamlakatlari ta`lim muassasalarida keng qo’llanila boshlagan.

Hamkorlikda o’qitishning asosiy g’oyasi – o’quv topshiriqlarini nafaqat birgalikda bajarish, balki hamkorlikda o’qish o’rganishdir.

Hamkorlikda o’qitish har bir o’quvchini kundalik qizg’in aqliy mehnatga, ijodiy va mustaqil fikr yuritishga o’rgatish, shaxs sifatida onglilik, mustaqillikni tarbiyalash, har bir o’quvchida shaxsiy qadr qimmat tuyg’usini vujudga keltirish, o’z kuchi va qobiliyatiga bo’lgan ishonchni mustahkamlash, tahsil olishda mas`uliyat hissini shakllantirishni ko’zda tutadi.

Hamkorlikda o’qitish texnologiyasi har bir o’quvchining tahlil olishdagi muvafaqqiyati guruh muvafaqqiyatiga olib kelishini anglagan holda mustaqil va sidqidildan aqliy mehnat qilishga, o’quv topshiriqlarini to’liq va sifatli bajarishga o’quv materialini puxta o’zlashtirishga, o’rtoqlariga hamkor bo’lib, o’zaro yordam ubshtirishga zamin tayyorlaydi.

Hamkorlikda o’qitish texnologiyasida o’quvchilarni hamkorlikda o’qitishni tashkil etishning bir necha metodlari mavjud:

1. Komandada o’qitish (R.Slavin) da o’quvchilar teng sonli ikki komandaga ajratiladi. Har ikkala komanda bir xil topshiriqni bajaradi. Komanda a`zolari o’quv topshiriqlarini hamkorlikda bajarib, har bir o’quvchi mavzudan ko’zda tutilgan bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishga e`tiborni qaratadi.

Hamkorlikda o’qitish texnologiyasi mualliflaridan biri bo’lgan R.Slavinning ta`kidlashicha, o’quvchilarga topshiriqlarni hamkorlikda bajarish uchun ko’rsatma berilishi etarli emas. O’quvchilar tom ma`nodagi hamkorlik, har bir o’quvchining qo’lga kiritgan muvafaqqiyatidan quvonish, bir-biriga sidqidildan yordam berish hissi, qulay ijtimoiy-psixologik muhit vujudga kelishi zarur. Mazkur texnologiyada o’quvchilarning bilimlarni o’zlashtirish sifatini aniqlashda ularni bir-biri bilan emas, balki har bir o’quvchining kundalik natijasi avval qo’lga kiritilgan natija bilan taqqoslanadi. SHundagina o’quvchilar o’zining dars davomida erishgan natijasi komandaga foyda keltirishini anglagan holda mas`uliyatni his qilib, ko’proq izlanishga, bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishga intiladi.

2. Kichik guruhlarda hamkorlikda hamkorlikda o’qitish (R.Slavin, 1986).

Bu yondashuvda kichik guruhlar 4 ta o’quvchidan tashkil topadi. O’qituvchi avval mavzuni tushuntiradi, so’ngra o’quvchilarning mustaqil ishlari tashkil etiladi. O’quvchilarga berilgan o’quv topshiriqlari 4 qismga ajratilib, har bir o’quvchi topshiriqning ma`lum qismini bajaradi. Topshiriq yakunida har bir o’quvchi o’zi bajargan qism yuzasidan fikr yuritib, o’rtoqlarini o’qitadi, so’ngra guruh a`zolari tomonidan topshiriq yuzasidan umumiy xulosa chiqariladi.

O’qituvchi har bir kichik guruh axborotini tinglaydi va test savollari yordamida bilimlarni nazorat qilib baholaydi.

O’quvchilarning kichik guruhlardagi o’quv faoliyati o’yin (turnir, musobaqa) shaklida, individual tarzda ham tashkil etilishi mumkin.

O’qituvchi va o’quvchining hamkorlikdagi faoliyatiga doir tadqiqotlarda asosiy e`tibor o’zaro munosabatning rivojlanishini o’rganishga qaratiladi, o’qitishni guruhli tashkil qilish jarayoni bayon qilinadi.

Psixolog A.V. Petrovskiy jamoadagi shaxslararo munosabatlar faoliyatdan kelib chiqishini o’rganib, ta`lim jarayonidagi o’qituvchining o’quvchilar bilan hamkorligini tashkil qilish faqat ularni muloqotga ehtiyojini qondirish vositasi emas, balki o’quv materialini o’zlashtirishning ham vositasi ekanligini ta`kidlagan edi.

O’zaro hamkorlikning muhim omili va o’quvchilarning o’zaro munosabati xususiyatini belgilovchi asos o’qituvchi bilan o’quvchi hamkorligining shakllaridir. Hamkorlikdagi o’quv faoliyati o’qituvchi va o’quvchi munosabatlarining va birgalikdagi xatti-harakatlarining alohida turidirki, u o’zlashtirish ob`ektini, bilim faoliyatining barcha qismlarini qayta qurishni ta`minlaydi.

Hamkorlikdagi o’quv faoliyatining maqsadi o’zlashtiriladigan faoliyat va birgalikdagi harakatlar, munosabat va muloqotning boshqarish mexanizmini yaratishdir. Hamkorlikdagi faoliyatning mahsuli o’quvchilar ilgari surgan yangi g’oyalar va o’zlashtirilayotgan faoliyatning mohiyatiga bog’liq maqsadlar va sheriklikdagi shaxs pozitsiyasini boshqarish istaklarining yuzaga kelishidir.

Hamkorlikdagi faoliyat usuli deganda, o’qituvchi bilan o’quvchining birgalikdagi hatti-harakatlarining tizimini tushunish kerak. Bunday xatti-harakat o’qituvchining o’quvchiga ko’rsatadigan yordamidan boshlanadi;

O’quvchilarning faolligi asta-sekin o’sib borib, butunlay ularning o’zi boshqaradigan amaliy va aqliy harakatiga aylanadi; o’qituvchi bilan o’quvchi o’rtasidagi munosbata esa sheriklik pozitsiyasi xususiyatiga ega bo’ladi.

Pedagogika – psixologiya fanida hamkorlikning 8 ta shakli mavjud. Ular quyidagilardan iboratdir:

1. 
   faoliyatga kirish; 
   
2. 
   mustaqil harakatlar o’qituvchi bilan o’quvchi hamkorlikda bajaradilar; 
   
3. 
   o’qituvchi harakatni boshlab beradi va unga o’quvchini jalb etadi; 
   
4. 
   taqlid harakatlari (o’qituvchidan ibrat olgan o’quvchi anna shu namuna asosida harakat qiladi); 
   
5. 
   madad harakatlari (o’qituvchi o’quvchiga oraliq mAqsadni va unga erish usullarini tanlashda yordam beradi va oxirgi natijani nazorat qiladi); 
   
6. 
   o’zini – o’zi boshqarish harakatlari (o’qituvchi umumiy maqsadni ko’rsatishda oxirgi natijani baholashda ishtirok etadi); 
   
7. 
   o’zini – o’zi ko’rsatuvchi harakatlar; 
   
8. 
   o’zini – o’zi uyushtiruvchi harakatlar. 
   

Interaktivlik – o’qituvchi va o’quvchining o’zaro ta`siri. Hamkorlik faoliyatini takomil bosqichiga o’tish jarayonida o’zaro ta`sir o’tkazish harakatini baholashdan o’z-o’zini baholash darajasiga ko’tarilishi sodir bo’ladi. Ushbu jarayon hamkorlik dinamikasidan dalolat beradigan eng muhim omillardan biri vazifasini o’taydi.

Modulli ta`lim texnologiyasi

Modulli texnologiya o’qitishni modulli dars loyixasi asosida o’qitishni tashkil etish demakdir.Modul, kurs mazmunini uch bo’lakda yoki satxida qamrab oladi:

• 
  to’la
  
• 
  qisqartirilgan
  
• 
  chuqurlashtirilgan
  

dastur materiali (o’quv dasturini) bir vaqtning o’zida barcha ehtimol ko’rilgan kodlarda: rasm, test, ramzlar va so’z bilan berilishi mumkin.Modulli dastur o’quv materiallarining avtonom qismi bo’lib,quyidagi komponentlardan tashkil topadi:

• 
  aniq ifodaga ega bo’lgan o’quv maqsadi(maqsadli o’quv dasturi)
  
• 
  axborotlar banki, o’qitilishdasturi shaklida ayni o’quv material.
  
• 
  maqsadlarga erishish bo’yicha metodik qo’llanma.
  
• 
  zaruriy malakalarni shakllantirish bo’yicha amaliy mashg’ulotlar.
  
• 
  qo’yilgan modul maqsadiga qat`iy muvofiq qiluvchi nazorat ishi.
  

Modellashtirish turlari.

• 
  tafakkurni modellash
  
• 
  ilmitatsion rollarga bo’lib modellash;
  
• 
  tutashtiriluvchi chiziqlar usulida modellash ma`ruza
  

Modulli texnologiyaning mohiyati ta`lim jarayonini modullar asosida loyixalashtirishdan ya`ni o’quv va predmeti va uning bo’limlari mazmunini tartibga solish. Ta`limning muayyan bosqichidan boshlab bo’linmaydigan kasbiy faoliyatni mantiqan tugallangan qismlarga ajratishdan iboratdir.

So’ngra ajratilgan har bir modul bo’yicha shu modulning o’zigagina taaaluqli bo’lgan faoliyat mazmuni va ta`siri ddoirasi belgilanadi.Modulli texnolgiya maqsadni ruyobga chiqarish uchun modul bosqichma-bosqich amalga toshiriladi.Ushbu jarayonda sodir etilayotgan har bir harakat o’quv elementi sifatida qaraladi. O’quv elementi ham o’z ichiga quyidagilarni qamrab oladi:

Faoliyatning aniq elementlarini o’rgatish bilan bog’liq bo’lgan nazariy va amaliy axborotlar, ta`lim uchun zarur bo’lgan faoliyatni ta`minlovchi materiallar xaqidagi ma`lumotlar, maqsadlar, identifikatsion ya`ni ta`lim oluvchilarni xarakatlantiruvchi maqsadlar, o’quv materiallari , o’quv sharoitini nazorat qilish instrumentlari, chunonchi , o’quvchilarni ko’zlangan natijalarga erishishlari uchun zarur shart-sharoitlar, testlar, maqsad etaloni va boshqalarni o’z ichiga qamrab oladi. 

Biroq modulli ta`lim o’zining yetarlicha “puxta“ligiga qaramasdan mazmun jihatdan ham, “yosh” jihatdan ham (u 60-yillarda vujudga kelgan) hanuzgacha tortishuvlarga, fikrlar qarama-qarshiligiga uchrab kelyapti. qator xorijiy mualliflar (V.Goldshmidt, M.Goldshmidt va boshqa) modul deganda aniq o’rnatilgan maqsadga erishishga yordamlashadigan yaxlit o’quv faoliyatini shakllantirishni tushunishadi. Modul mohiyati o’quv materialining avtonom bo’laklarini qurish to’g’risidagi birmuncha farqliroq fikr D.J. Rassel tomonidan aytildi. P.A.YUtsyavichenening ko’rsatishicha, “modulli o’qitish mohiyati shundan iboratki, o’rganuvchi qisman yoki to’liq mustaqil ravishda unga taklif etilayotgan o’zida harakatlarning maqsadli dasturini, axborotlar bankini va qo’yilgan didaktik maqsadga erishish bo’yicha metodik ko’rsatmani qamrab olgan individual o’quv dasturi bilan ishlashi mumkin. Bunda pedagog vazifasi axborotli nazorat qilishdan tortib maslahatchi - koordinatsiyalovchilikka qadar turlanishdan iborat bo’ladi“ Professor M.A.CHoshanov ham keyingi fikrga qo’shilgan holda fan rivojining hozirgi bosqichida modullilik tushunchasi metodologik mazmunga ega bo’layotganligini alohida ta`kidlaydi.

Muammoli o’qitishning didaktik tizimida birmuncha to’liq tadqiq qilingan tashkil etuvchisi muammoli ta`lim hisoblanadi. U o’rganuvchilarning fikrlash faoliyatini birmuncha faollashtirishga, ularda muammoning echimiga yondashishni shakllantirishga, va nihoyat - ijodiy tafakkurni rivojlantirishga samarali ta`sir ko’rsatadi. Bu ta`sir intellektual qiyinlashuvning maxsus vaziyatlarini - muammoli vaziyatlar va ularning echimlarini tuzish bilan ta`minlanadi. Muammoli vaziyat o’qitish jarayonida muhim motiv va hayajonli vosita sanaladi. Uning samarasi to’g’risida A.M Matyushkin, M.I. Maxmutov, I.YA. Lerner kabi yirik olimlar o’z nazariyalarini yaratdilar.

Muammoli-modulli o’qitish texnologiyasida asosiy diqqat xatoliklarni izlab topish maqsadiga muvofiq tarzda tuzilgan maxsus vaziyatlar tizimi orqali o’rganuvchilarda tanqidiy fikrlashni shakllantirish jihatlariga qaratiladi. U o’zida xatoliklarning uch asosiy guruhini birlashtiradi: gnoseologik, metodik va o’quv. Gnoseologik xatolar bilishga oid xarakterdagi xatolar hisoblanib, bilimlar evolyutsiyasi jarayonida olimlar tomonidan yo’l qo’yiladi. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, o’quv jarayonida gnoseologik xatolardan foydalanish o’quvchi (talaba)larda borliqni tanqidiy mushohidalash, tahlil qilish va o’z xatolarini to’g’rilash ko’nikmalarini shakllantiradi, shuningdek, o’quv predmeti va fanga bo’lgan munosabatlarini o’zgartiradi: o’rganilayotgan fan mazmuni o’rganuvchilar oldida tayyor haqiqatlar yig’indisi sifatida emas, balki g’oyalar va odamlarning tarixiy dramasi tarzda, ijtimoiy maktab va yo’nalishlar kurashi tarzda, odat va yangilanish qarama-qarshiligi sifatida turadi.

Metodik xatolar o’quv xatolari bilan o’zaro bog’liq: o’rganish xatolari ko’p hollarda - o’qitish xatolari natijasidir. O’quv xatolari maxsus tashxislovchi jadvallarda har bir muammoli modul uchun guruhlanadi va keyinchalik kuchli ta`sir etuvchi vositalar sifatida foydalaniladi. Agar an`anaviy o’qitishda bilmaslikdan bilishga o’tish standartli vaziyatlarni qo’llash bilan chegaralansa, muammoli-modulli o’qitishda o’quvchining yaqindan rivojlanishi doirasi yangi bilimlarni yuzaki o’zlashtirish va noto’g’ri qo’llashga olib keladigan tanqidiy vaziyatlar - xatolar sohasigacha kengaytiriladi. Bunday sharoitda bilmaslikdan bilishga o’tish sohasi o’rganuvchi uchun asosiy muammoga aylanmaydi, balki tabiiy zveno bo’lib qoladi, ularning dolzarb rivojlanish mintaqasiga aylanadi.

Muammoli-modulli o’qitish texnologiyasining etakchi sifat belgisi - bu egiluvchanlik hisoblanadi. Zamonaviy yuqori texnologiyali ishlab chiqarishda egiluvchan avtomatlashtirilgan tizim muhim sanalgani kabi hozir ham, kelajakda ham pedagogik texnologiya samaradorligi ko’p jihatdan uning ilmiy-texnikaviy va ijtimoiy-iqtisodiy o’zgaruvchan sharoitga moslasha olish va zudlik bilan ta`sir etish qobiliyatiga bog’liq bo’ladi. egiluvchanlik tuzilmali, mazmunli va texnologik holda bo’lishi mumkin.

Tuzilmali egiluvchanlik qator holatlar bilan ta`minlanadi: muammoli-modul tuzilmasining safarbarligi, muammoli-modulli dastur pog’onaligi, egiluvchan jadval loyihasining mavjudligi va ko’p vazifali o’quv xonalarining jihozlanganlik imkoniyatlari va boshqa. 

Mazmunli egiluvchanlik birinchi navbatda ta`lim mazmunini tabaqalashtirish va integratsiyalash imkoniyatlarida namoyon bo’ladi. Bunday imkoniyatning o’zi taklif etilayotgan texnologiyada o’quv materialining blok va modulli printsip asosida saralanish evaziga vujudga keladi. 

Texnologik egiluvchanlik muammoli-modulli ta`lim jarayonining quyidagi jihati bilan ta`minlanadi: o’qitish metodlarining variantligi, nazorat va baholash tizimining egiluvchanligi, o’quvchilarning o’quv-bilish faoliyatini yakka tartibda tashkil etish va boshqa.

M.A.CHoshanovning ta`kidlashicha, kasb maktablarida o’qitish jarayonini muammoli-modulli asosga o’tkazish quyidagilarga imkon beradi:

- o’quv materialining muammoli modullarini guruhlash yo’li bilan kursni to’liq, qisqargan va chuqurlashtirilgan variantlarini ishlab chiqishni ta`minlaydigan dialektik birlikda integratsiyalash va tabaqalashtirishni amalga oshirish;

- bilim darajasiga bog’liq holda talabalarning u yoki bu muammoli-modulli dastur variantini mustaqil tanlashi va ularning dastur bo’ylab individual siljish sur`atini ta`minlanishi;

- muammoli modullardan pedagogik dasturli vositalarni yaratish uchun stsenariylar sifatida foydalanish;

- o’quvchilarning bilish faoliyatini boshqarishda o’qituvchi ishida maslahatchi-koordinatsiyalovchi vazifaga urg’uni ko’chirish;

- o’quv materialini bayon qilish tezligi va o’zlashtirish darajasiga putr etkazmagan holda o’qitish metodlari va shakllari majmuasiga moslik asosida kursni qisqartirish;

SHu bilan birgalikda opponentlar tomonidan muammoli-modulli o’qitishning qator kamchiliklari ko’rsatildi, ular: ta`lim jarayonining bo’laklarga bo’linganligi, ya`ni o’quvchilarning mustaqil ishlari salmog’i birmuncha katta; o’quv predmetining yaxlitligi va mantiqini inkor etish; o’quvchilarni tayyorlash torligi: o’qitish kursining bog’liq bo’lmagan muammolar yoki masalalar seriyasiga qadar qisqarishi; umumlashmaga ziyon etkazadigan xususiy, aniq ko’nikmalarnigina shakllantirishi; muammoli modullarni tayyorlash va mashg’ulotni o’tkazishga tayyorgarlikning ko’p mehnat talab qilishi.

Sanab o’tilgan kamchiliklarning ko’pligi modulli o’qitish texnologiyasini o’rnatish bosqichida birmuncha aniq sezilsa-da, asta-sekinlik bilan dazmollanib boradi. SHuni eslatish joizki, u yoki bu texnologiyani “toza“ holda joriy etish mumkin emas. Xohlaymizmi yoki yo’qmi, o’quv jarayonini tashkil etishning an`anaviy yondashuviga va mavjud didaktik jarayonga tayanishga to’g’ri keladi.

Ta`lim mazmunini muammoli-modulli loyihalash quyidagi asosiy tayanchlardan iborat bo’ladi:

- bilish faoliyatining fundamental metodlari doirasida kursni joy-joyiga qo’yib tuzish. Misol uchun, matematika kursida bunday metodlarga matematik modellashtirish, aksiomatik, koordinat, vektorli, mantiqiy metodlar kiradi;

- tayanch muammoli modullarning mazmunini aniqlash. Saralashning muhim sharti bilish faoliyati metodlarining printsipli mazmuni hisoblanib, umummadaniy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Bu o’qitishning tayanch mazmuniga oid quyidagi mezonlarni hisobga olishni taqoza etadi:

- fundamental, uzviylik, uzluksizlik va ta`limni insonparvarlashtirish;

- echimi bilish faoliyati metodlarining mosini qo’llashni talab etadigan yirik kasbiy-amaliy muammolarni turli guruh kasblarining o’ziga xosligini hisobga olib ajratish;

- ixtisosli va darajali tabaqalashtirishni ta`minlashga yo’naltirilgan o’zgaruvchan modullarning mazmunini tanlash va hajmini aniqlash, shuningdek, muammoli-modulli dasturlarning turli - to’liq, qisqargan va chuqurlashtirilgan variantlari bo’yicha o’quvchilarning yakka tartibda olg’a siljishi uchun sharoitlar yaratish.

Muammoli modullarni qo’llash ko’lami quyidagi tartibotlarni qamrab oladi: tizimli, avtonom va integratsiyalashgan. Tizimli tartibot muammoli modullaridan mustaqil kurs doirasida foydalanishni taqozo etadi. Avtonom - ma`lumot moduli sifatida boshqa fanlar doirasida, integratsiyalangan - integrativ kurs doirasida qo’llanishi lozim.

SHunday qilib, muammoli-modulli o’qitish texnologiyasining mohiyatini quyidagicha izohlash mumkin: o’quvchilarning talab etilgan darajada bilimdonligiga erishish uchun o’quv materiali mazmunini yirik tuzilmalash, unga mos holda o’qitish metodlari, vositalari va shakllarini tanlash amalga oshirilib, ular o’quvchilarni to’liq, kisqargan yoki chuqurlashgan o’qitish variantlarini mustaqil tanlash va o’tishga yo’naltiriladi. Muallifning ta`kidlashicha, muammoli-modulli o’qitish texnologiyasi bo’yicha 70 foiz o’quv materiali yuqori darajada o’zlashtirilgan (K<sub></sub>  0,75) va aniq o’rnatilgan kompetentlik darajani kafolatli ta`minlangan. 

Donetsk ochiq universiteti professori V.F.SHatalov o’qitishni jadallashtirish texnologiyasini ishlab chiqdi va amaliyotga tadbiq etib an`anaviy sinf-dars o’qitish usulining ochilmagan qirralarini ko’rsatib berdi.

Bu texnologiyada:

Ta`lim maqsadlari: 

• 
  Bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirish. 
  
• 
  har qanday individual qobiliyatli bolalarning barchasini o’qitish. 
  
• 
  Tezlashgan o’qitish (umumiy o’rta ta`lim hajmini 9 yilda o’qitish). 
  

Prinsiplari:

- ko’p marta takrorlash, majburiy bosqichli nazorat, yirik bloklar bilan o’rganish; faoliyatning dinamik yaxlitligi, tayanch signallar, harakatlarning mo’ljalli asoslari;

- shaxsga yo’naltirilgan yondashuv;

- insonparvarlik (barcha bolalar iqtidorli);

- o’quv vaziyatlarining tafovutsizligi, tuzatish uchun istiqbollarning ochiqligi, muvaffaqiyatning o’sib borishi;

- ta`lim va tarbiyaning uzviyligi.

Mazmunning o’ziga xos jihatlari: 

• 
  O’quv materiali yirik hajmda kiritiladi. 
  
• 
  Material bloklar bo’yicha joylashtiriladi. 
  
• 
  O’quv materiali tayanch sxema-konspekt ko’rinishida rasmiylashtiriladi. 
  

V.F.SHatalov texnologiyasining asosiy g’oyasi: darsda o’quvchilarning yalpi faolligini ta`minlaydigan o’quv faoliyati tizimi yaratiladi. O’quv faoliyatining andazasi asosida tayanch konspektlari (signallari) - o’quv materialining kodlashtirilgan ko’rsatmali chizmalari yotadi.

Tayanch - mo’ljalli harakatlar asosi, bolaning ichki aqliy faoliyatini tashqi ko’rinishida tashkil etish usuli.

Tayanch signal - assotsiativ ramz (belgi, so’z, rasm, chizma, shakl va boshqa) bo’lib, ma`lum fikriy ma`noni bildiradi.

Tayanch konspekt - qisqacha shartli matn ko’rinishidagi tayanchli signallar tizimi bo’lib, yaxlit o’quv materialining o’zaro bog’liq elementlari sifatida tushunchalar, faktlar, g’oyalar tizimining ko’rsatmali konstruktsiyasini o’zida aks ettiradi.

Bu texnologiyada o’qituvchi mehnati asosiy mavqeni egallaydi va bu mehnatga o’quvchilar ayrim hollardagina (nazorat, maslahat, yordam) jalb etiladi. Tayanch signallari yordamida o’qitish jarayoni qator bosqichlardan iborat:

1. Sinfda o’qitish: mavzu o’qituvchi tomonidan odatdagidek sinf doskasi yonida (bo’r, latta yordamida) tushuntiriladi, keyin esa tayanch konspektlar asosida mavzuni tushuntirish takrorlanadi. O’quvchilarning o’z konspektlari ustida mustaqil ishlashi ta`minlanadi va frontal tarzda bilimlar mustahkamlanadi.

2. Uyda mustaqil ishlash: tayanch konspektdagi kodlashtirilgan o’quv materiallarini o’quvchi darslik yordamida oydinlashtiradi.

3. Nazorat va baholash: mavzu bo’yicha o’quvchining bilim, ko’nikma va malakalari tashqi nazorat va o’z-o’zini nazorat qilish yordamida tekshiriladi. Nazorat shakli: tanya konspekti bo’yicha yozma, mustaqil ish, og’zaki so’rov; juftli o’zaro nazorat, guruhli o’zaro nazorat.

. Hamkorlikda o’qitish g’oyasi. Uning o’ziga xos xususiyatlari.
Tanqidiy fikr – bu qo‘yilgan masala yoki muammo yuzasidan o‘z fikrini bayon qilish, o‘zgalarning fikrlarini tanqidiy qayta idrok etish, o‘z nuqtai nazarini asoslab berish va saqlab qolish imkoniyatiga ega bo‘lishga asoslangandir. Yana bu qoidaga aniqlik kiritadigan bo‘lsak, fikrlash – bu o‘qish, yozish, so‘zlash va eshitishga o‘xshash jarayon. U faol, muvofiqlashtiruvchi shunday jarayonki, o‘zida biror haqiqat to‘g‘risidagi fikrlarni qamrab oladi. 
Tanqidiy (tahliliy) fikr shu bilan ahamiyatlidir:
- hayotning murakkab o‘zgaruvchanlik ma’nosini tushunib yetishga yordam beradi;
-jamoaning ochiq fikrini rag‘batlantiradi;
-shaxsning rivojlanishiga sharoit yaratishi va boshqalar.
Ta’lim jarayonida tanqidiy (tahliliy) fikrlashning asoslanishi


1. O‘qituvchi (pedagog) o‘quvchi-talaba o‘rtasida hamda o‘quvchi-talabaning o‘zaro hurmatini tarbiyalaydi.
2. Mashg‘ulot jarayonida o‘quvchi-talaba tajribasidan foydalaniladi.
3. O‘quv mazmuni o‘quvchi-talabaning talablariga mos va aniq belgilanadi.
4. Muammoni hal qilishda o‘quv materiallaridan foydalaniladi.
5. Har xil buyum va qarashlar integratsiyalashadi.
6. Dastlabki shart-sharoitlar qabul qilinadi va tekshirib ko‘riladi.
7. Ta’lim o‘qituvchi (pedagog) va o‘quvchi-talaba, o‘quvchi- talabani o‘zaro munosabati orqali berib boriladi.
8. O‘quvchi-talaba mustaqil ta’lim olishi uchun sharoit yaratiladi – o‘quvchi talabani tayyorlash darajasiga muvofiq metodlar tanlanadi.


Mashg‘ulotlar jarayonida foydalaniladigan didaktik o‘yinli texnologiyalar o‘quvchi-talabalarning bilish faoliyatini faollashtirish, darslik va qo‘shimcha adabiyotlar ustida mustaqil ishlash, nutq va muloqot madaniyatini rivojlantirish, ularni ongli ravishda kasb-hunarga yo‘llash, didaktik o‘yin davomida vujudga kelgan qiyinchiliklarni bartaraf etishda mo‘ljalni to‘g‘ri olish, har xil vaziyatlarni tahlil qilib, to‘g‘ri xulosa chiqarishga zamin hozirlaydi.
O‘quv dasturlaridan o‘rin olgan muammoli mavzular muammoli ta’lim texnologiyalaridan foydalangan holda muammoli dars «aqliy hujum» shaklida o‘rganilishi tavsiya etiladi va munozarali mavzular munozarali dars shaklida o‘rganilishi maqsadga muvofiq. O‘quv jarayonida munozarali darslarning ikki xili: ilmiy munozara va erkin fikrlash darslaridan foydalaniladi.
Interfaol metodlar - o‘zaro fikr almashishga, o‘zaro fikrlarni to‘ldirishga, noverbal va verbal ta’sir o‘tkazishga qaratilgan harakatlar majmuasidir. Interfaol metodlar o‘zaro ta’sir asosida qurilgan intellektual harakatlar shunchaki ta’sir, turtki vazifasini bajarish bilan cheklanib qolmasdan, balki hamkorlik subyektlarini ijodiy izlanishga yo‘naltirish, noma’lum holatni ochishga, kashf etishga ko‘mak beruvchi nazariy-aqliy mulohazalarda ifodalanishi mumkin.
Ta’lim mazmunini o‘zlashtirishda talabalarning bilim saviyasi, o‘zlashtirish darajasi, ta’lim manbai, didaktik vazifalariga qarab, munosib ravishda quyidagi interfaol metodlar qo‘llaniladi:


- o‘qitishning ko‘rgazmali metodi;
- mustaqil ishlar metodi;
- muammoli evristik modellashtirish metodi;
- ilmiy tadqiqot metodlari;
- o‘qitishning muammoli-izlanish va reproduktiv metodi;
- o‘qitishning induktiv va deduktiv metodi;
- o‘qitishning nazorat va o‘zini o‘zi nazorat qilish metodi.


Metodlar quyidagi guruhchalarni o‘z ichiga oladi:
1. O‘quv axborotlarini eshitish orqali qabul qilish metodlari (og‘zaki metodlar: hikoya, ma’ruza, suhbat va boshqalar).
2. O‘quv axborotlarini ko‘rgazmali uzatish va ko‘rish orqali qabul qilish metodlari (ko‘rgazmali metod, tasviriy namoyish qilish va boshqalar). 
3. O‘quv axborotlarini amaliy mehnat harakatlari orqali berish (amaliy metodlar, mashqlar, laboratoriya ishlari, dastur tuzish, pedagogik masalalarni yechish, mehnat harakatlari va boshqalar).
Interfaol metodlar asosida tuzilgan dars tizimlarida turli strategiyalardan foydalaniladi. Bunda talabalarga kitoblar, daftar va boshqa usullardan foydalanish taqiqlanmaydi, aksincha bunday usullarni qo‘llash rag‘batlantiriladi.
Talabalarning ijodiy imkoniyatlarini rivojlantirish, muammolarni hal qilishda tayyor standart yechimlar bilan birga nostandart yechimlar qilishga undash, talabalar ichki hissiyotlarini yuzaga chiqarib, ularni mantiqiy fikrlashga chorlash, ularni solishtirish, xususiy analitik fikr yuritishga o‘rgatish, talabalar intellektual, zukkolik xislatlarini shakllantirish va ma’lum yo‘nalishda yanada yuqori darajada rivojlantirish maqsadida muammoli uslubdan foydalaniladi.
Muammoli vaziyat qanday hosil qilinadi? Buning uchun bajarilishi lozim bo‘lgan topshiriq e’lon qilinadi. Endi shu vazifani bajarish uchun talaba bor bilim va ko‘nikmalarini eslaydi, topshiriqni bajarishda shu paytgacha egallagan bilimlarining yetishmasligini sezish bilan birga talaba shaxsida ma’lum psixologik qarama-qarshilik shaklidagi holat yuz beradi. Galdagi muammo topshiriqni bajarish va shu topshiriqni bajarish uchun yangi bilim, iqtidor va ko‘nikmalarni izlash muammosi paydo bo‘ladi. Ana shu vaziyat esa, muammoli tahsilning boshlanish jarayoni hisoblanadi.
Pedagog talabalarning topshiriqni mustaqil bajarish jarayonini zukkolik bilan boshqaradi, e’tibor bilan kuzatadi, kerak bo‘lganda jonli muloqotga chorlaydi. Talabalar mantiqiy fikrlash davomida ularning jonli mushohadasi, fikr doirasi pedagog tomonidan izchillik bilan hisobga olinib tahsil oxirida faol talabalarga qo‘yilgan ballar yoki baholarni e’lon qiladi.
Talabalarda umumlashgan psixologik va uslubiy bilim, iqtidor va ko‘nikmalarni shakllantirish, o‘z tajribalarini tanqidiy nuqtai nazardan yanada mustahkamlash, real haqiqiy amaliyotdagi sharoitda sinash va amaliy ko‘nikmalarni yangi bilimlar bilan yanada boyitish maqsadida shu uslubdan foydalaniladi.
Ma’lumki, har qanday fan o‘qitilishi uchun, belgilangan maqsadga ko‘ra, uning mazmuni, o‘zlashtirish uchun mos metodlari, o‘quv vositalari va ularga mos ravishda o‘qitish shakli tanlanadi.
Talabalarning psixologik tayyorgarliklari, fikrlash darajalari yoki olgan bilimlarini o‘zlashtirish darajalariga qarab, har bir ta’lim bosqichi uchun mos mazmun va metodlar tanlanadi. Ta’limda har doim mazmun va metodlar muammosi mavjud, bu muammolar bir-biri bilan uzviy bog‘langan. Ta’lim metodlaridagi muammolar «Kimni qanday o‘qitamiz?» degan savol bilan bog‘liq bo‘lib, bundan ta’lim metodlarini ishlab chiqish uning mazmuniga bog‘liq ekanligi kelib chiqadi. Bu ikki muammo o‘zaro qarama-qarshilikda bo‘lib, bir-birini to‘ldirib boradi. 
Metodikaning maqsadi mazkur fandan yangi o‘quv fani (o‘quv predmeti)ni yaratish va bu fanning o‘zlashtirilishini ta’minlashdan iborat. Bunday o‘quv fanlari talabaning barcha talab va ehtiyojlarini qoniqtirishi, Pedagogik texnologiyar talablari asosida avval «o‘qish so‘ngra, bu o‘qishga o‘rgatish uchun o‘qitish» tamoyiliga asoslanishi, talabaning o‘quv materialini o‘zlashtirishdagi darajalari, nazariy va amaliy bilimlarini egallashda «soddadan-murakkabga» qoidasiga asoslangan nazorat topshiriqlarini belgilash talabalarga individual va tabaqalashgan yondashuv xususiyatlarini hisobga olishi lozim.

Hamkorlikda o’qitishning turlari.An’anaviy metodikada talaba shaxsining rivojlanishini hisobga olgan holda uning bilimi ko‘nikmaga, undan esa malakagacha rivojlanishiga ahamiyat berilmasligi ayon. O‘qituvchi talabaga iloji boricha o‘rganilayotgan mavzudan ko‘proq axborot berishga harakat qiladi. O‘qituvchi: axborotlarni to‘plash, tanlash, qayta ishlash va o‘rganilgan axborotlarni qo‘llash kabi bilishning uchta bosqichdan iborat modeliga rioya qilavermaydi. Keyingi navbatda talabaning bilish faoliyati (olgan bilimi) uning yangi pog‘onasiga, ya’ni bilish faoliyatining faollashuv jarayoniga o‘tishi kerak. Shundagina bilim ko‘nikmaga, ko‘nikma esa malakaga aylanadi. Talabalar bilish faoliyatining faollashuvi qator tamoyillarga tayanadi: fanni o‘rganishga qiziqtirish, tayanch iboralarga asoslanish, muammoli metodlarni qo‘llash, mustaqil ishlarni tashkil etish, yalpi va yakka ishlarni tashkillashtirish, ko‘rgazmali va texnik vositalardan foydalanish, ta’lim mazmunini turmush bilan bog‘lash, fanlararo aloqadorlikni o‘rnatish va hokazo. Bundan esa, ta’lim jarayonida o‘qituvchi rioya qilishi kerak bo‘ladigan asosiy tamoyillar kelib chiqadi:


- talabada o‘z kuchiga ishonish hissiyotini uyg‘otish;
- talabaga o‘z vaqtida kerakli yordam berish.


Talabalarning fanlarga oid tanqidiy fikrini bilish maqsadida quyidagi varaqalar tarqatiladi:


1. Ma’ruzani eshitib yozib bordim, lekin o‘zlashtirilayotgan material mohiyatini bir davrning o‘zida to‘liq tushunib yetmadim.
2. Oliy ta’limning mazmuni va shakli o‘rta maktabnikidan nimasi bilandir farq qiladi.
3. Ilmiy tushunchalar, atamalar va ta’riflardan foydalanishda qiyinchiliklarni his qilaman.
4.Ma’ruza va seminar mashg‘ulotlarining mohiyatini tushuna olmayman.
5. Nazariy bilimlar bilan amaliyot o‘rtasida birmuncha nomutanosibliklar mavjud.
6.Mustaqil faoliyatni rejalashtirishning oqilona usullari yetishmaydi.
7.Mustaqil bilim olish uchun juda oz vaqt qoladi.
8. O‘quv yili davomida bir qancha materiallar individual ishlashga yig‘ilib qoladi.
9. Reyting nazoratida his-tuyg‘u barqarorligining yetishmasligi sababli diqqatni bir joyga to‘play olmayman.
10.Seminar mashg‘ulotlari va reyting nazoratiga tayyorlanish uchun birlamchi manbalarning yo‘qligi yomon oqibatlarga olib keladi.


Ta’lim tarbiya tizimini sifat jihatdan buyunlay yangi bosqichga ko’tarish yo’llari.
Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish oson ish emas. Bu muayyan yosh davrida tugallangan va esdan chiqarilgan vazifa ham emas. Shu bilan birga tanqidiy fikrlashga olib boradigan tugallangan yo‘l ham yo‘q. Ammo tanqidiy fikrlovchilarning shakllanishiga yordam beruvchi muayyan o‘quv sharoitlar to‘plami mavjud. 


Tanqidiy fikrlash tajribasini egallashga quyidagilar kiradi:
- talabalarga fikr yuritish uchun imkoniyat berish;
- turli-tuman g‘oya va fikrlarni qabul qilish;
- talabalarning o‘quv jarayonidagi faolligini ta’minlash;
- har bir talabani tanqidiy fikr yuritishga qodir ekanligiga o‘zlarida ishonch hissini uyg‘otish;
- tanqidiy fikrlashning yuzaga kelishini qadrlash lozim.
Shu munosabat bilan talabalar:
- o‘ziga ishonchni orttirish, o‘z fikri hamda g‘oyalarining qadrini tushunish;
- ta’lim jarayonida faol ishtirok etish;
- turli fikr va g‘oyalarni e’tibor bilan tinglash;
- o‘z hukmlarini shakllantirishga va undan qaytishga tayyor turishi lozim.
Tanqidiy (tahliliy) fikrlash talabalarning faolligi bilan bevosita bog‘liqdir. Chunki, talabalar sustkash tinglovchilar bo‘lishadi, ularda o‘qituvchi bilimli yoki matnda uning bu bilimlari aks etgan, shu tufayli ularning bilimlariga o‘qituvchi mas’ul degan ishonch shakllanib qolgan. Ta’lim jarayonidagi talabalarning faol ishtiroki va ta’limga o‘zlarining mas’ul ekanligiga tayyorligi, tanqidiy fikrlashda kutilgan natijalarni beradi. Talabalarni fikr yuritishga, o‘z g‘oyasi va fikrlari bilan o‘zaro o‘rtoqlashishga da’vat etish kabi pedagogik yondashuv ularning faolligini o‘stiradi.
Fikrlash jarayonini tashkil etish davomida talabalarning fikrlari, tanqidiy tahlil natijalari qimmatli ekanligini ularning ongiga singdirish zarur. O‘qituvchi (pedagog) talabalardan muayyan materialni shunchaki qayta ishlashni talab qilganda tayyor qoliplardan, andozalardan holi bo‘lishi lozim. Bu esa talabalarda o‘zgalar g‘oyalarini mexanik tarzda qayta ishlab chiqish eng muhim va qimmatli ekanligiga ishonch hosil qilishga olib keladi. Aslida talabalarga o‘z fikri, o‘ziga taalluqli bo‘lgan g‘oya va tasavvurlar qimmatli ekanligini ko‘rsata olish kerak. Talabalarning o‘zlari ham o‘z fikrlarining qimmatbaho ekanligiga ishonch hosil qila olishlari hamda masalalarni muhokama qilish jarayonida o‘ta muhim vazifa ekanligini tan olishlari kerak.
Fikrlash jarayoni talabalarning o‘zaro bir-birlari bilan fikr almashishlarini ko‘zda tutadi. O‘zaro fikr almashishda talabalardan diqqat bilan tinglash, o‘zining qarashlar tizimini so‘rovchiga zo‘rlab o‘tkazish va boshqa so‘zlovchilar fikrini tuzatib turishdan o‘zini tiyib turishi ham talab etiladi. Bunga javoban talabalar boshqalarning yalpi fikrlaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Keng doiradagi munozara oqibati o‘laroq talabalar o‘zlariga tegishli bo‘lgan g‘oyalarni tahlil qilish va uni aniqlashga yanada qobiliyati orta boradi hamda ularni o‘z bilimlari va hayotiy tajribalarida yaratgan g‘oyalari tizimiga tirkab boradi. Fikrlash jarayonini tashkil etishda uni o‘tkazishning bir necha modellari mavjud, ya’ni: o‘ziga ishonch hosil qilish, ishda faol ishtirok etish, o‘rtoqlar va o‘qituvchi bilan fikr almashish, o‘zgalar fikrini tinglay olish va boshqalar.

“Ta`lim to`g`risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning qabul qilinishi bilan uzluksiz ta`lim tizimi orqali zamonaviy kadrlar tayyorlashning asosi yaratildi.
Ta`lim jarayoni samaradorligini oshirish, ta`lim oluvchilarning mustahkam nazariy bilim, faoliyat, ko`nikma va malakalarini shakllantirish, ularni kasbiy mahoratga aylanishini ta`minlash maqsadida o`quv tarbiya jarayonida interfaol metodlardan foydalanish davr taqozosi hamda ijtimoiy zaruriyat sifatida kun tartibiga qo`yilmoqda.
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 28 maydagi “Malakali pedagog kadrlar tayyorlash hamda o`rta maxsus kasb-hunar ta`limi muassasalarini shunday kadrlar bilan ta`minlash tizimini takomillashtirishga oid chora-tadbirlar to`g`risida” qabul qilgan qarorida zamonaviy fikrlovchi pedagogik kadrlar tayyorlashga, ta`lim jarayonida ilg`or pedagogik va axborot- kommunikatsiya texnologiyalari, shuningdek elektron talim resurslari va mul`timedia taqdimotlaridan foydalanishni yo`lga qo`yishga alohida e`tbor qaratilishiga urg`u berilgan. Shu munosabat bilan bugungi kunda yuqorida aytilgan bilimlarni pedagoglar tomonidan o`rganish dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. 
Ishning dolzarbligi. Pedagogik texnologiyalarning rivojlanishi va ularning o`quv-tarbiya jarayoniga kirib kelishi, shuningdek, axborot texnologiyalarining tez almashinuvi va takomillashuvi jarayonida har bir inson uchun o`z kasbiy tayyorgarligini, mahoratini kuchaytirish imkoniyati yaratiladi. Ta`lim-tarbiya jarayoniga interfaol metodlarni tadbiq etish kadrlar tayyorlashga yo`naltirilgan umumiy jarayon mazmunining sifat jihatdan o`zgarishni ta`minlaydi.
O’qitishda interfaol metodlarni informatika darslarida qo’llash bo’yicha A.A.Abduqodirov, F.Zokirova, D. Ro’ziyeva va boshqa shu kabi olimlar tomonidan o‘qitish jarayonida foydalanish imkoniyatlari o‘rganilgan.[5,22]
Lekin informatikani o’qitishda interfaol metodlardan foydalanishni uzluksiz ta’lim tizimining barcha bo’g’inlarida qo’llash borasidagi ilmiy tadqiqotlar yetar-licha o’rganilmagan.
Hozirgi kunda o’qitishda interfaol metodlardan foydalanish uning mazmun mohiyatini bilish juda muhimdir. Uning ta’limda qo’llanilishi esa o’quv jarayonini samaradorligini oshirish yo’llaridan biri bo’lib hisoblanadi. Shu jihatdan olganda ishning muammosi dolzarb hisoblanadi.
Ishning obyekti: kasb-hunar kollejlarida, o’quv yurtlarida informatikani o’qitishda interfaol metodlarni qo’llash jarayoni, ularni amaliyotga joriy etish va foydalanish.
Ishning predmeti: o’quv jarayonida informatikani o’qitishda interfaol metodlarni qo’llash va undan foydalanish muammolari va istiqbollari.
Ishining asosiy maqsadi:
- interfaol metodlarni qo’llab informatikani o’qitish jarayoni samaradorligi bo’yicha ishlarni tahlil etish va informatikani o’qitishda interfaol metodlarni qo’llash imkoniyatlarini aniqlashdan iborat;
Buning uchun quydagi vazifalarni amalga oshirish lozim:
- interfaol metodlarni informatikani o’qitish jarayoniga ko’maklashish samaradorligi bo’yicha ishlarni tahlil etish;


- interfaol metodlarning imkoniyatlarini o’rganish; 
- interfaol metodlarni informatikani o’qitish jarayoniga foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar tayyorlash.

Ishning ilmiy yangiligi: interfaol metodlarni informatikani o’qitish jarayoniga ko’maklashish samadorligini aniqlash va undan foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar ishlab chiqish.
Ishning nazariy ahamiyati
1. interfaol metodlarning o’quv jarayonini rivojlantirishi tahlil qilingan va ularning ta’lim jarayonidagi o’rni aniqlangan.
2. O’qitish jarayoniga ko’maklashishga yo’naltirilgan interfaol metodlarni informatikani o’qitishda foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar va tamoyillari aniqlangan;
Ishning amaliy ahamiyati
1. Ishning natijasidan akademik litsey, kasb-hunar kollejlari, hamda oliy o’quv yurtlarida foydalanish mumkin.
Informatika fani va uni o’qitishni tashkil etish
Axborot va uning turlari

Har bir inson hayoti davomida doimo tevarak atrofidan ma’lumotlar oladi va ularni o’z miyasida qayta ishlaydi. Masalan, o’quvchi yoki talaba ertalab turib yuvinish uchun suv yoki boshqa kerakli narsalarni borligi haqida ma’lumotni anglaydi va so’ngra kerakli ishni bajarishga kirishadi. Yoki darsga borishi uchun dars jadvali haqidagi ma’lumotni eslaydi. Shyunga ko’ra, zaruriy kitob yoki daftarlarni o’qish uchun tayyorlaydi. Darsga borib o’qituvchi tomonidan biror mavzuga ta’aluqli ma’lumotlarni oladi va uni qayta ishlaydi. Demak, inson ma’lumotlar bilan doimo ish ko’radi. Ma’lumotni zarur bilib, biror maqsadda ishlatish-bu axborot demakdir. Ma’lumot va axborot tushunchasi bir-biriga juda yaqin tushunchalar hisoblanadi. Ma’lumotsiz axborot bo’lmaydi, ya’ni ma’lumot axborot sifatida ishlatilmasa, bunday ma’lumot keraksiz bo’lib qoladi. Axborotni inson o’z qabul qilish a’zolari yordamida idrok etadi, tushunadi. Inson birov bilan suhbatlashadimi, darsda ma’ruza tinglaydimi, radio eshitadimi, kitob, jurnal, gazeta o’qiydimi barcha hollarda ham ma’lumotlar oladi, axborotga ega bo’ladi. O’z-o’zidan ko’rinib turubdiki, biz kitob yoki gazetalardan asosan matn korinishdagi (bunda rasmlar bo’lishi ham mumkin), ma’ruzani tinglaganimizda yoki radio eshitganimizda tovush yordamidagi, televizor yoki video ko’rganimizda esa harakatli tasvir ko’rinishidagi axborotni olamiz.