1-Mavzu: Ijtimoiy psixologiyaga kirish. Ijtimoiy psixologiyaning shakllanish tarixi (2 soat) reja

Uzbekistonda ijtimoiy-psixologik tadkikotlarning urni va istikbollari
Ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida yurtimizda rinojla- iish tarixiga e’tibor beradigan bulsak, tarixan kiska fursatda uning rivojlanishi uchun imkoniyatlar kengayib borayotganligini ta’kidlash joiz. Chunki mamlakatimiz Prezidenta Islam Karimov 1997 yildayok Uzbekistan Respublikasida Kadrlar tayyorlashning milliy dasturini ishlab chikdrish zarurati tugrisida gapirib, unda ijtimoiy psixologiya va sotsiologiya kabi yangi yunalishlarni rivojlantirishga aloxida e’tibor karatilishi lozimligini ta’kidladilar. Chunki ilmiy saloxiyatli, ma’nan bakuvvat, yurt uchuy, xalk va Vatan uchun sadokatli yangi avlodni tarbiyalash, unda faol fukarolik pozitsiyasini shakllantirish shaxe va jamiyat uzaro munosabatlarini yaxshi bilishni takozo etishini davlatimiz raxbari uta ziyraklik bilan tasavvur kildilar, shu bone Prezi- dentimiz Islom Karimovning barkamol avlod tarbiyasiga oid barcha ayerlaridan psixolog olimlar, jumladan, ijtimoiy psixologiya soxdsida izlanishlar olib borayotgan olimlar tugri xulosalar chikara oldilar. Mamlakat siyosiy va ijtimoiy uzgarish- lar pallasida turgan 90-yillarning boshidayok, Muxtaram Prezidentimiz olimlar oldiga dolzarb masalalarni kuyib, “..ilm- fanda xam, texnikada xam, texnologiyada xam, ishlab chikarishni tashkil etishda xam shitob bilan ishlash, shunga yarasha odamlar ongida, dunyokarashida xam uzgarishlar bulishi kerak14”deb da’vat ettilar. Bu aslida ijtimoiy fikrda uzgarish bulishini va olimlar ijtimoiy xayotdagi barcha uzgarishlarni ruyi-rost tadkik etishlarini takozo etardi. Davlat raxbari tomonidan olimlar- ning kullab-kuvvatlanishi ular oldiga jamiyat xayotidagi uzgarishlarni, xalk psixologiyasidagi yangiliklarni tadkik etish mas’u- liyatini yukladi. Ayniksa, yurtboshimizning “Inson jamiyatga, jamiyat insonga xamnafas” degan shior turmushimizning konunk bulib kolishi kerak”1:> degan suzlari shaxe va jamiyat munosabatlarini urganuvchi faylasuflar, sotsiologlar va ijtimoiy psixologlar oldiga dolzarb muammolarni ishlab chikish vazifasini kuydi.
Shuni aloxida ta’kidlash lozimki, Uzbekistonda utkazi- layotgan ijtimoiy-psixologik tadkikotlar dastlab asosan oila va oilaviy munosabatlarga bagishlanganligi bilan xarakterlanadi va shunga boglik tarzda oxirgi yillarda xam shaxening kamol topishida ijtimoiy muxit omili urganilganda, eng avvalo, oilaviy ijtimoiylashuv nazarda tutiladi. Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan 2004 yilda kabul kilingan tarixiy xujjat — “Uzbekiston xotin-kizlar kumitasi faoliyatini takomillash- girish borasidagi kushimcha chora-tadbirlar tugrisida”gi PF-3434-Farmonlari munosabati bilan xotin-kizlarning davlat va jamiyat kurilishigi ishtiroklarini tula ta’minlash vazifasi urtaga kuyilganligi oila va gender tadkikotlarini yanda yuk;ori saviyada tashkil etish uchun katta yul ochildi. Bundan tanщari, yangi davr avlodining jamiyatda ruy berayotgan turli xodisalarga munosabati, ularga beradigan baxosi va ular ta’sirida shakllandigan ijtimoiy xuldi masalasi yurtimizda ijtimoiy tasavvur konsepsiyasi asosida turli yunalishli izlanishlar uchun istщbolli yunalishga yul ochdi. Bundan tanщari, yangicha ishlab chikarish va ijtimoiy munosabatlar sharoitida xodimlar xuldini muvofiklashtirish borasida bonщaruv psixologiyasi buyicha amalga oshirilayotgan monografii tadkidotlar xam yangi davr ijtimoiy psixologiyasining predmeti ekanligini ta’kidlash mumkin. Bundan tanщari, Uzbekistonda tatbikiy yunalishdagi ijtimoiy-psixologik izlanishlarga keng yul ochildiki, bu x,olat ushbu fanning yangi davr fani ekanligini isbotlamokda.
Shuni aloxida ta’kidlash joizki, birinchi ijtimoiy-psixologik tadkikot yurtimizda XX asrning 70-yillari oxiri 80- yillarning boshida I.Yokubov'6 tomonidan ulkazilgan bulib, u oilaviy munosabatlarning barkarorligi va er-xotin ijtimoiy rollarining muvofikligini ta’minlovchi ijtimoiy-psixologik omillarni urgandi. Tadkikot natijasida shu narsa aniklandiki, oila a’zolarining rollar borasidagi muvofik uzaR° muno- sabatlari oilaviy xamjixatlikning muxim shartidir. Oilaviy majorolar esa, asosan xozirgi zamon uzbek ayolining ijtimoiy mexnat bilan bandligi xamda oilaviy munosabatlarda eskilik sarkitlarining saklanib kolganligidadir.
Keyinchalik shu kabi oila va oilaviy munosabatlarning ijtimoiy-psixologik fenomenlariga bagishlangan tadkikotlar uzbekistonlik olimlar G.B.Shoumarov va uning izdoshlari, shogirdlari ishlarida rivojlantirildi. Masalan, G.Shoumarov va Ye.A.Morshshalarnint (1986) tadkikotlarida oilada bolalar tar- biyasiga bevosita ta’sir kursatadigan ijtimoiy-psixologik omillar urganildi, chunonchi, unda uziga xos milliy va an’anaviy uzaro munosabat xususiyatlarining urni belgilandi.Oilaviy munosabatlar psixologiyasi xususida utkazilgan muxim tadkikotlardan biri N.Soginovshng uzbek oilasiga xos bulgan nikox, va oila munosabatlari-nikozdan konikish, nikox motivlari, oila kurishning uzbeklarga xos bulgan yosh xususiyat- lari, yosh uzbek oilalaridagi psixologik mojarolar va ajralish- larning sabablarini sistematik tarzda urgangan ilmiy ishidir. Bu tadkikotda ilgari xech urganilmagan ilmiy ma’lumotlar tuplandiki, ularga kura, uzbek oilasining kurilishiga sabab buladigan asosiy motiv — bu “Farzandli bulish”, (birinchi urin- da), ikkinchi urinda “Jamoatchilikning gap-suziga kolmaslik”, uchinchi urinda “Ota-ona va kavmi-karindoshlarning istaklarini bajo etish” va xokazolar aniklandi. N.Soginovning tuplagan ma’lumotlari yosh oilalar, mojaroli oilapar va yoshlar tarbiyasi bilan mashgul bulganlar uchun muxim ilmiy yul-yurivdir. Bu kabi izlanishlar keyinchalik M.Utepbergenev, M.Dushanov ishlarida davom ettirildi. Ularda oila va nikox munosabatlari korakalpo- gistonliklar va kirgiz oilalari misolida urganildi.
Uzbekistan mustakillikni kulga kiritgandan keyingi yillarda olib borilgan ijtimoiy psixologik tadkikotlar asosan ijtimoiy tasavvurlar konsepsiyasi doirasida amalga oshirildi (V.Karimova, K.Rau;imova, Z.Nishonova, M.Umarova, O.Dayitov, G.Yadgaroyea, L.Karimova, K.Farfiyeva, Sh.Eshmetov, N.Lutful- layeva, A.Kadirova, O. Otajonova, X. Xaydarova va boshkalar). Tadkikotlarda ijtimoiy vaziyatlarga boglix psixologik fenomenlar urgashlganda ayni shu yunalishning istikbolli ekanligini, shaxe va jamiyat urtasidagi murakkab va serxirrali munosabatlarning ijtimoiy xulkda namoyon bulishi mexanizmini tushuntirishda ijtimoiy tasavvurlar konsepsiyasi nazariy- metodologik asos ekanligini isbotladi. Keyingi yangi davrda gender tenglik masalasi, xotin- kizlarning davlat va jamiyat kurilishidagi rolini oshirishga bagishlangan xator tadkikotlarga yosh psixolog olimlarning xushilishi ushbu yunalishning xam istikbolli ekanligini kursatmokda. Davr talabidan kelib chixayotgan bu vazifa uzbek psixologlari oldiga xator muammolarni kuyish bilan birgalikda ulardan gender muammolari, jinsiy tafovutlar masalasiga ilmiy jixatdan yondashishni taxozo etadi. Shuni aloxida ta’kidlash joizki, ugil va xizlarning ijtimoiy tasavvurlarida jinsiy tafovutlarga oid tushuncha, bilim va kunikmalar, stereotiplar eng pivalo, oilada shakllanadi. Shuning uchun xam oila psixologiyasi doirasida aynan jinsiy tafovutlar va gender muammolari urganilishi va amaliyotda kanday ekanligi tadkik etilishi kerak.
Avvalo, shuni ta’kidlash joizki, gender psixologiyasi - ijtimoiy psixologiya fanining bir soxdsidir. Boshka soxalar singari u xam uz tarixiga ega. Ammo bu tarixni XX asrning 70-yillaridan boshlab urganish nourin deb xisoblaymiz. Bundan tapщari, uni femenizm mevasi deyish xam notugri. Birok fanning asosiy xizmati zamonaviy psixologi k muammblarga jamoatchilik fikrining jalb kilinishi xisoblanadi.
Uzbekistonda xam gender masalasi kupincha oila muammolari doirasida urganilishi an’anaga aylangan. Kdtor tadkikotlarda (E.Roziyev, G.Shoumarov, V.Karimova, I.Yo/d-bov, B.Sodirov, S.Mir- uosilov, E.Usmonov, N.Soginov, F.AkraMova, L.Karimova, O.X,ayi- tov, N.Salayeva, O.Shamiyeva, O.Abdusattorova, N. Shomurotova va b-k.) aynan oilaviy xamda shaxslararo uzaro munosabatlardagi gender uziga xoslik masallariga e’tibor karatilgan.
Muallifningning oila va oilaviy munosabatlarning ijti- moiy-psixologik omillari va okibatlariga bagishlangan asarla- rida oilada yoshlarni gender munosabatlarga tayyorlash muammo- lariga17, gender tasavvurlarning shaxe tarbiyasidagi urni (2006) kabi masalalarda e’tibor karatilgan. Bizning oxirgi tadkikotla- rimizda18 er-xotin va oiladagi sibling munosabatlarning bola shaxeiga ta’siri, jumladan, erkaklik va ayollik fazilatlari shakllanishidagi urni urganilgan, ilmiy xulosalar chikarilgan.
Bu kabi ota-ona munosabatlarining farzandlarga ta’siri muammosi M.Salayeva (2005) tadkikotlarining xam predmetiga aylangan. Jumladan, u kulga kiritgan xulosalardan biri, “uzbek oilalarida onalarning otalarga nisbatan farzandlarga uta gamxurligi, ya’ni, ularni kiyinchiliklardan saklash, ziyon yetkazib kuyishdan kurkish, farzandning uziga boglanganligi va tobeli- gini ragbatlantirish, ularda shaxvoniylik va tajovujkorlikni bosish kabi xususiyatlarning kuchligigi, onalarda otalarga nisbatan demokratiklilikning kuchliligi isbotlangan”.Gender tafovutlarga bagishlangan ayrim tadkikotlar reklamadagi ayollar va erkaklar obrazi (A.Dudareva, 2003), ugil na kiz bolalarning obrazidan foydalanish samarasi (V.Karimova,2006, S.Abidov, 2006), er va xotinlarning reklama xilingan maxsulotlarga jinsga oid uziga xos munosabatlari {L.Karimova, 2003, 2004) kabi masalalarga bagishlangan. Utkazilgan tadxidotlar va olingan empirik ma’lumotlardan shunday xulosa xilish mumkinki, reklama soxasida kattalar va bolalar obrazidan keng foydalaniladi, lekin ularni idrok xilish va xaridorlik ustanovkalarida anik; ravshan jinsiy tafovutlar mavjduddir (.V.Karimova, S.Abidov, 2005, 2006; N. Shomurotova, 2010). Aynidsa, bola obrazi aks ettirilgan reklamaning kizlar va ugil bolalardagi jinsiy identifikatsiyaga bevosita ta’siri aloxida urganilsa, bizning fikrimizcha. ma’lumotlarning tatbidiy axamiyati yanada kuchli buladi.