1-Мавзу. Кириш. Фармакогнозия фанининг мазмуни, мақсад ва вазифалари
Download 107.47 Kb. Pdf ko'rish
|
1 Ma\'ruza. Farmakognoziya faniga kirish. Farmakognoziya fani predmeti, maqsad va vazifalari 2 soat
|
1 - МАЪРУЗА 1 1-Мавзу. Кириш. Фармакогнозия фанининг мазмуни, мақсад ва вазифалари. Мавзу 2 академик соатга мўлжалланган. Маъруза режаси: 1. Фармакогнозия фанининг предмети, мақсад ва вазифалари ҳамда бошқа биологик фанлар билан боғлиқлиги. 2. Фармакогнозия фанини шаклланиши ва ривожланиш босқичлари. 3. Доривор ўсимликларнинг кимёвий таркиби. 4. Фармакогнозия фанининг, халқ хўжалиги ва қишлоқ хўжалиги соҳасидаги аҳамияти. 1. Фармакогнозия фанининг предмети, мақсад ва вазифалари ҳамда бошқа биологик фанлар билан боғлиқлиги. Фармакогнозия грекча Pharmacon - заҳар, дори, gnosis - билим сўзидан олинган бўлиб, асосан доривор ўсимликлардан, қисман ҳайвонлардан олинадиган доривор маҳсулотларни ўргатадиган фандир. Ўсимликлар ва ҳайвонлардан олинадиган доривор маҳсулотлар, уларни бирламчи қайта ишлашдан ҳосил бўладиган баъзи моддалар (эфир мойлар, смолалар, сут ширалар, дарахт елимлари ва бошқа(лар))ни ўрганади. Фармакогнозияга оид тадқиқотлар фармацевтика илмий текшириш институтлари ва фармакогнозия кафедраларида бажарилади. Фармакогнозия фармацевтика таълими тизимига киритилиб, соҳага алоқадор олий ва ўрта махсус таълим масканларида ўқитилади. Фармакогнозиянинг вазифаларига қуйидагилар киради: 1. Доривор ўсимликларни биологик фаол моддалар манбаи сифатида ўрганиш. Шу мақсадда улар ўсимликларнинг кимёвий таркибини, муҳим тиббий аҳамиятга эга бўлган энг муҳим моддаларнинг биосинтезини, уларнинг ўсимликларда тўпланиш ва динамикасини, атроф-муҳит омиллари 1 - МАЪРУЗА 2 ва етиштириш усулларининг кимёвий таркибидаги ўзгаришларга таъсирини ва бошқаларни ўрганиш; 2. доривор ўсимлик ресурсларини ўрганиш. Табиий шароитда доривор ўсимликларни ўрганиш, уларнинг кенг қамровли ўсиш жойларини аниқлаш, чакалакзорлар ҳажмини, хомашё сифатида ишлатилган ўсимлик қисмларининг потенциал ва операцион захираларини аниқлаш. Ресурс тадқиқотлари маълумотлари асосида доривор ўсимлик хом ашёсини йиғишнинг илмий асосланган йиллик ва узоқ муддатли режаларни ишлаб чиқиш. 3. ўсимликлар дунёсига ундаги биологик хилмахилликка путур етказмасдан фойдаланиш йўлларини излаб топиш; 4. фармакологик фаол моддаларнинг тўпланиш динамикасини билиш доривор хомашёни йиғиш, қуритиш ва сақлаш шартлари ва усулларини тартибга солиш ва шунга имкон яратиш; 5. доривор хомашёларни меъёрлаш ва стандартлаштириш. Шу мақсадда олимлар — фармакогнозия соҳасидаги мутахассислар меъёрий ҳужжатлар лойиҳаларини ишлаб чиқадилар (давлат стандартлари лойиҳалари(ДСт, ТС), фармакопея мақолалари(ВФС, ФС, ОФС), йиғиш, сақлаш ва қуритиш бўйича йўриқнома(СЖТ ёки СОА), кўрсатмалар ва бошқалар ишлаб чиқилади). Ушбу ишлар жараёнида хомашёнинг чин(ҳақиқий)лиги ва сифатини аниқлаш усуллари такомиллаштирилади; 6. аҳоли саломатлиги йўлида фойдаланиладиган доривор ўсимлик маҳсулотлари ассортиментини кенгайтириш, тўлдириш, янгилаш ва илмий ёндашувлар асосида соғлиқни сақлаш соҳаси учун янада самарали препаратлар яратиш мақсадида ўсимликлардан олинган янги доривор маҳсулотларни қидириш, янги формулаларни излаб топиш ва бошқалар. Юқори самарали дори воситалари яратиш. Доривор маҳсулотларнинг замонавий арсеналида ўсимлик препаратлари 25-30% ни ташкил қилади ва баъзи фармакотерапевтик гуруҳларда ўсимликлардан олинган доривор препаратлар деярли 70% га етади. Аксарият ўсимлик препаратлари седатив, диуретиклар, ич юмшатувчи, балғам кўсирувчи, паразитларга қарши воситалар сифатида ишлатилади. Ўсимликлардан олинган баъзи моддалар тўғридан-тўғри доривор мақсадларда ишлатилмайди, лекин самарали доривор моддаларни синтез қилиш учун бошланғич маҳсулот бўлиб хизмат қилади. Замонавий тиббиётда ўсимликлардан олинган препаратлардан фойдаланиш фитотерапия ва қисман дори воситалари билан даволаш - фармакотерапиянинг асосидир. 1 - МАЪРУЗА 3 Ўсимликлар, шу жумладан доривор ўсимликлар, инсон танасининг умумий тонусини оширишга, метаболизмни рағбатлантиришга ёрдам берадиган ўзига воситалар сифатида кенг қўлланиладиган БФҚ (биологик фаол қўшимчалар)нинг асосий таркибий қисмлари сифатида айниқса муҳим аҳамият касб этади. Кўпгина доривор ўсимликлар нафақат тиббиётда, балки халқ хўжалигининг бошқа соҳаларида — парфюмерия, косметика ва озиқ- овқат саноатида ҳам кенг қўлланилади. Фармакогнозия бошқа фармацевтика фанлари билан биргаликда юқори малакали фармацевт — фармацевтнинг касбий билимларини шакллантиради. Фармацевтик кимё, табиий бирикмалар кимёси ва уларни таҳлил қилиш нуқтаи назаридан, шунингдек, индивидуал ва умумий (галеник ва новогален препаратлар) ўсимлик препаратларини ишлаб чиқариш технологияси фармакогнозия маълумотларига асосланади. Фармакогнозияни билиш токсикология амалиётида ҳам жуда зарурдир. Масалан, кимёвий таҳлил ва суд-тиббий експертизаси, қайси заҳарли ўсимлик одамнинг заҳарланишига ёки ўлимига сабаб бўлганлигини аниқлаш зарур бўлганда. Доривор ўсимлик хом ашёси билан боғлиқ ташкилий ва иқтисодий масалалар фармакогнозияни энг муҳим фармацевтика интизоми дорихона менежменти ва иқтисодиёти билан боғлайди. Тиббиёт фанларидан фармакогнозия фармакологияга энг яқин ва кимё фанлари (асосан биоорганик кимё), ботаника ва биокимё билимларига асосланган. Фармакогнозияни асосий илмий йўналишлари 1. Доривор ўсимликлари юқори самарали фитопрепаратлар манбаи сифатида ўрганиш (кимёвий таркиби чуқур ўрганилиши лозим). 2. Янги доривор ўсимликларни излаб топиш ва уларни тиббиёт амалиётида ишлатишга татбиқ этиш (халк табобатида ва анъанавий тиббиётда қўлланилаётган ўсимларни чуқур ўрганиш ва тиббиётга жорий этиш). Бунинг учун: а) халқ табобати ва илмий тиббиётда ишлатилаётган доривор ўсимликларни ўрганиш, б) ўсимликларда ўзаро филогенетик қардошлигини ҳисобга олган ҳолда уларни ўрганиш (бир туркум ёки бир оила) (амигдалин раъногулдошлар), тропан алкалоидлари ва ҳ.о. в) маълум бир ҳудуд (регион) ёки туман ўсимликларини ялписига кимёвий анализ қилиш (кумаринларга, алкалоидларга, гликозидларга ва ҳ.о.). 3. Доривор ўсимлик маҳсулотларига ва янги яратилган фитопрепаратларга норматив - техник - ҳужжатлар (НТҲ) тузиш. 4. Ресурсшунослик ишлари ва доривор ўсимликларни мухофаза қилиш. 1 - МАЪРУЗА 4 1. Ўсимлик органларида рўй берадиган биохимик жараёнлар ҳакида тушунча. 2. Ўсимлик кимёвий таркибини ўзгарувчанлигига таъсир қилувчи асосий факторлар. 3. Доривор ўсимликлар таснифи (полисахаридлар, витаминлар, липидлар, терпе-ноидлар ва ҳ.о.). 4. Доривор ўсимликлар хом ашё заҳираси, ҳозирги кунда аҳволи, импорт ва экспорт, тайёрлов ташкилотлари. 5. Тежамкорлик билан фойдаланиш, заҳирасини аниқлаш, химияси, экологик муаммолар. 6. Доривор ўсимликни тайёрлаш асослари. 2. Фармакогнозия фанини шаклланиши ва ривожланиш босқичлари. Фармакогнозия тиббиёт фани билан узвий боғланганлигини инсоният тараққиёти жараёнида, унинг саломатлигини сақлаш ва мустаҳкамлашда катта аҳамиятга эга бўлиши асносида XIX асрда бошқа фанлардан алоҳида фан бўлиб ажралиб чиқишига сабаб бўлган. Шундан кейин бу жуда тезликда ривожлана бошлади ва бу соҳада дунёга машҳур қатор олимлар етишиб чиқдилар. Фармакогнозия тарихи илм фан тараққий топган даврдан бошланган. Айрим доривор ўсимликларни экиш ва улардан шифобахш дорилар олиш жуда қадимдан маълум бўлган. Масалан, Мисрда канакунжут экиш эрамиздан 2000 йил аввал ҳам маълум бўлган. Фанни ривожланишида машҳур врач Гиппократ, Аристотель, Теофраст, фармакогнозия асосчиси Диоскорид ва бошқаларни хизматлари бениҳоя каттадир. Диоскориднинг лотин тилига таржима қилинган “Materia medica” номли машҳур китобида жуда кўп доривор ўсимликлар тасвирланган бўлиб, Европа олимлари учун XVI асрга қадар қўлланма бўлиб хизмат қилган. Унинг асарида 304 та доривор ўсимлик ва 80 та ҳайвон ва 60 та минерал моддалардан олинган дорилар тасвирланган, врач Гален ёзиб қолдирган китоби (150 йиллар) ва унинг дорилари XIX асргача катта аҳамиятта эга бўлиб келди. Доривор ўсимликлар билан беморларни даволаш қўхна Хиндистонда ҳам кенг ривожланган эди. Масалан, врач Сушрута ёзган “Яжур - веда” (Ҳаёт ҳакидаги фан) китобида 700 хил доривор ўсимлик баён этилган бўлиб, бу китоб ўзининг қимматини ҳозиргача йўқотмаган. 1 - МАЪРУЗА 5 Ўрта Осиёда ҳам доривор ўсимликлар ва улардан олинган дорилар билан даволашда бухоролик Ибн Сино, хоразмлик Беруний, Ал Хоразмий ва бошқалар катта хисса қўшдилар. Абу Райхон Берунийни “Ас-савдана”, яъни “Табобатда доришунослик” асарида шарқда қўлланилаётган доривор ўсимликлардан 750 тасини тасвирлаган. Ибн Синонинг 1020 йили босилиб чиққан 5 томли “Ал – қонун” (тиббиёт қонунлари) асарида 400 дан ортиқ доривор ўсимлик ва минерал моддалардан 811 таси тасвирланган. Клавдий Galen (милодий 129-201) галеник деб номланувчи екстрактив дориларни ишлаб чиқаришни бошлади. Клаудия Galena, шифокор, фармацевт. Унинг таъкидлашича, ўсимликларда бир-биридан ажратилиши керак бўлган фойдали ва зарарли моддалар мавжуд. У ўсимликлардан олинадиган қисман тозаланган БФМ шаклида парафармацевтика амалиётга татбиқ етди. У ўз даврининг техник имкониятларига мувофиқ дори тайёрлашни ишлаб чиқди. Абу Али Ибн Сино (Авиценна) − XII аср Бухорода туғилган. - 900 дан ортиқ ўсимликларни даволаш учун фойдаланган. Рационал фармация ва фармакогнозияни вужудга келишда Ўрта Осиёлик олимлар, айниқса Беруний ва Ибн Синонинг илмий мероси (асарлари) муҳим рол ўйнаган. Ибн Сино дозалар ҳақидаги таълимотни асослаб берган, у танаси ва сифатига қараб турли хил дорилар турли хил таъсир кўрсатиши мумкинлигини таъкидлаб ўтган. Берунининг "Минералогия" асарида турли минераллар ва металларнинг хоссалари, жойлари ва қазиб олиш усуллари ҳақида кенг маълумотлар билан бир қаторда улардан табобатда фойдаланиш тўғрисидаги маълумотларни келтирган. Беруний Шарқда жуда кенг тарқалган "мумиё асил" доривор маҳсулоти ҳақида кенг ва қизиқарли маълумотлар берган, уни пухта ўрганиш фақат XX-асрнинг 70-йилларида бошланган, Мумиёнинг шифобахш хусусиятлари ҳақидаги кенг тарқалган “бўрттирилган” ғояларнинг номувофиқлигини асослаган. Тиббиёт ва фармация ривожига катта таъсир кўрсатган Берунийнинг яна бир асари унинг "фармакогнозияси" ("китоб ас-саидана"), бу кенг қамровли кўп тилли дориворлар номлари (сўзлар)нинг изоҳли луғати. Беруний, Араб, юнон, Сурия, форс, Ҳинд ва бошқа халқлар қўллаган дори- дармонларниўз "фармакогнозия" асарида турли хил дориворлар номлари ва уларнинг ташқи кўриниши, энг яхши намуналарни тўғри аниқлаш белгилари, ўсиш жойлари, айрим ноёб дориворларнинг мумкин бўлган ўрнини босувчилари ҳақида ва бошқалар маълумотларни келтирган. Бундан ташқари, Беруний ўз асарида Марказий Осиёда йиғилган, етиштирилган(ёки тайёрланган) дориворлардан ташқари Африка, Месопотамия, Арабистон, Ҳиндистон, Цейлон, Хитой, Тибет, Арманистон, Озарбайжон, Греция, Италия, Испания ва бошқа мамлакатлардан олиб 1 - МАЪРУЗА 6 келинган дорилар ҳам тасвирланган. Буларнинг бари Марказий Осиё давлатларининг табобат ва савдо алоқалари кенглигидан далолат беради. Беруний Марказий Осиёнинг турли минтақалари аҳолиси орасида мавжуд бўлган дори-дармонларнинг маҳаллий номларига алоҳида эътибор қаратган, бу бизга кўриб чиқилган дорилар сонига кўра Марказий Осиё халқ табобати томонидан ишлатиладиган дориворлар арсенали ҳақида тўлиқ тасаввурга ега бўлиш имконини беради (масалан, 107 минерал маҳсулот, 101 ҳайвонот маҳсулотларининг номлари ва бошқалар). 900 ўсимлик турларидан олинган "Фармакогнозия" да 750 га яқин дориворлар номлари қайд етилган) Беруни асарлари узоқ вақт давомида тенгсиз билимлар манбаи бўлиб келган. Диоскорид (б.э.I-аср) ҳам, Муваффақ Ал-Ҳаравий (X-аср) ҳам, Ибн Сино ҳам ўз асарларида бундай миқдор дориворларни келтирмаган. Беруний соф амалий маълумотлардан ташқари, ўз ишларида бир қатор назарий масалаларни ечимини келтириб ўтган. Хусусан, у табобатда фармакогнозиянинг ўрни, вазифалари ва аҳамиятини очиб беради. Беруни Фармакогнозия ҳақида “Сайдана” - оддий дориворларни уларнинг келиб чиқиши, турлари ва энг яхши қўллаш шакллари, шунингдек, уларнинг ишончли ва тўғри ишлайдиган тадқиқотчилар томонидан қолдирилган ёзма рецептлари асосида мураккаб дориворлар таркибларини тузиш эканлигини таъкидлайди. Ўрта аср шарқида дориворлар ҳақидаги билимларни билиш табабат илми ва амалиётининг биринчи босқичи ҳисобланган ва ўзини табобатга бағишлаган ҳар бир киши дориворчилик соҳасига оид билимларнимукаммал эгаллаши талаб этилар эди. Беруни китобида фармакогнозияни ўқитиш хусусиятлари ва усуллари ҳақида қизиқарли маълумотлар келтирилган. Хусусан, таҳсилни оғзаки ва ёзма олиб бори анъаналари, фармакогнозияни ўқитишнинг назарий ва амалий усуллари мавжудлиги ҳақида айтиб ўтган. "Фармакогнозияда, - деб ёзади Беруний, - тақлид қилиш ва эшитиш орқали идрок этиш устунлик қилади ва унга кўтарилиш(ўзлаштириш) билимдон мутахассислар таълимоти(йўллари) ёрдамида эришилади. Назарий билимлардан кейин дориворларнинг шакллари, уларнинг ташқи кўриниши ва хусусиятлари талаба хотирасида муҳрланиб қолиши, бир дориворни бошқасидан фарқлашда адашмаслиги учун узоқ вақт амалиёт зарур эканлигини эътироф этади. Берунининг фармакогнозия илмига доир ишлари тарихида муҳим из қолдирган. Шарқ табобати асари. Икки асрдан камроқ вақт ўтгач, у фарғоналик Абу Бакр Ал-Касоний (XIII-аср) томонидан форс тилига таржима қилинган. Кўпгина Шарқ шифокорлари буни ўз ижодлари учун нуфузли манба сифатида ишлатишган. Мисол учун, Берунининг "фармакогнозияси" Шарқда маълум бўлган XVII-XVIII-асрлардаги "Алфаз ал - адвия", "Мухити Аъзам", "Махзанул 1 - МАЪРУЗА 7 адвия" ва бошқалар фармакогностик луғатида, фармакопеяларда ва тиббий клиникаларда қайта-қайта келтирилган. Ибн Синонинг илмий ва амалий фаолияти рационал дорихонани ривожлантиришда катта рол ўйнади. "Тиб қонунлари" (асари), шунингдек фармакология бўйича бир қатор махсус ишларда ("юрак касалликлари учун дорилар ҳақида китоб", "ҳиндибо хусусиятлари тўғрисида", "сирка-қўрғошин хусусиятлари тўғрисида" ва бошқалар.), Ибн Сино нафақат ўтмишдаги тарқоқ тажрибани бирлаштирди ва уни ўз кузатувлари натижалари билан тўлдирди, балки рационал дорихонанинг бир қатор фундаментал қоидаларини ҳам шакллантирди. Агар Ибн-Аббос (930-994) б-це дориларининг таъсирини синаш учун қулай шароитларга ишора қилган бўлса, Ибн-Сино уларни синашнинг изчил тизимини таклиф қилади, шу жумладан беморнинг ётоғида уларнинг таъсирини кузатиш, ҳайвонлар устида тажрибалар ўтказиш ва ҳатто қандайдир ханжар синовлари. Шу билан бирга, Ибн Сино дори воситаларининг таъсирини синашнинг энг ишончли экспериментал усулини кўриб чиқади: ("дори воситаларининг хусусиятлари," ҳақида “Тиб конунлари” асарида келтирилади), икки йўл билан ўрганилади: таққослаш ва синов орқали. 1). Тест ўтказиш йўли: тест фақат маълум шартлар бажарилган тақдирдагина дориворларнинг хусусиятларини ишончли билиш(аниқлаш)га олиб келади. Ибн Сино таклиф қилган" шартлар тажрибанинг тозалигини таъминлашни англатади. 2). "Тиб конунлари" — дори воситаларининг ён таъсирини аниқлаш зарурлиги, уларнинг ўзаро кучайиши ва дори воситаларининг биргаликда буюрилганда таъсирининг ўзаро заифлашиши ёки кучайиши ҳақидаги кўрсатмаларни ўз ичига олади: аралаштириш туфайли дори кучлари баъзан ортади ва баъзида бу кучлар аралаштирилгандан кейин йўқолади. Баъзида (дориларнинг хусусиятлари) аралашишдан яхшиланади ва уларнинг зарарлилиги йўқолади. "Ҳар бир дориворни олдиндан ҳайвонда синаб кўриш кераклигини Ибн Сино бир вақтнинг ўзида бундай тестнинг етарли бўлмаслигини таъкидлади, чунки дорилар ҳайвон ва одамга бошқача таъсир қилиши мумкин. Бундан ташқари, Ибн Сино доривор препаратнинг терапевтик таъсирини эмас, балки ҳайвонга токсиклигини текшириш афзалроқ деб ҳисоблайди. Беруний диний ақидапарастларнинг ғазабига дучор бўлиш хавфи остида бўлсада, Нютон тортишиш қонунини кашф этишидан анча олдин, ер Қуёш атрофида айланади, деб даъво қилди. Аждодларимиз ўзларининг тафаккур ва тасаввуфланинг кенглиги ва чуқурлиги билан ажралиб турадиган фундаментал илмий тадқиқотлар қилганлар. Булар "Хронология", "Минералогия", "фармакология" ва "Фармакогнозия". ХII-ХIII асрларда Исмоил Журжоний тиббиётга оид "Хоразмшох хазиналари" энсиклопедик асарини ёзган. Ундан кейин ХIV асрда Мансур Ибн Муҳаммад Ибн Юсуф "Мансурнинг қисқартирилган тиббиёт хулосалари" асарини нашр этган. Ушбу асарларда тиббиёт назарияси ва амалиётини 1 - МАЪРУЗА 8 ёритилишидан ташқари, фитотерапия муаммолари ҳақида асосий маълумотлар ҳам келтирилган. Ҳозирги даврда эса, бизнинг юртимизда доривор ўсимликларни аниқлаш, ундан биологик фаол моддаларни ажратиб олиш, кимёвий томондан ўрганиш унинг фармакологик таъсирини аниқлаб тиббиётга жорий қилишда академиклардан О.С.Содиқов ва С. Ю. Юнусовлар ва уларнинг шогирдларининг хизматлари жуда катта бўлиб бутун дунёга машҳурдир. 3. Доривор ўсимликларнинг кимёвий таркиби. Доривор ўсимликлар таркибида фармакологик таъсирга ега бўлган БАС комплекси мавжуд. Доривор ўсимликнинг қиймати баснинг миқдорий ва сифат таркибига боғлиқ. Ўсимликлардаги фаол моддалар билан бир қаторда, асосий моддаларнинг таъсирига таъсир қилиши мумкин бўлган қўшма моддалар ҳам мавжуд. Ўсимликлар, шу жумладан доривор ўсимликлар органик моддалар билан бир қаторда минерал моддалар мавжудлиги уларнинг ёқилганда қолган кулда элементлар топилади. Mineral моддалар коллоид плазма моддаларига таъсир қилади, қисман ўсимликларда содир бўладиган ҳаётий жараёнларнинг регуляторидир ва, шубҳасиз, баъзи ҳолларда терапевтик таъсирга ега. Ўсимликлардаги mineral моддаларнинг таркиби тупроқ таркибига, намликка, ўсимлик биологиясига ва бошқаларга қараб фарқ қилиши мумкин. Mineral елементлар ўсимлик таркибидаги таркибига кўра макроелементларга (К, Cа, Мг, Фе), из елементларга (Мп, Си, Зн, Cо, Мо, Cр, Ал, Ба, В, Се, Ни, Ср, Cд, Пб, Ли, Б, И, Ау, Аг, Бр) ва ултрамикроелементлар. Mineral елементларнинг юқори биологик фаоллиги, еҳтимол, баъзи доривор ўсимликлардан фойдаланганда ҳам намоён бўлади. Шу муносабат билан тиротоксикозни даволаш учун ёдга бой келпдан фойдаланишни таъкидлаш мумкин; сфагнумнинг ярани даволовчи хусусиятлари маълум даражада унинг mineral таркиби билан боғлиқ бўлиши мумкин; лагочилус интохиcантнинг гемостатик хусусиятлари-таркибида калций кўп; ўпка касалликларини даволаш учун бир қатор мамлакатларда тугун ўтидан фойдаланиш кремнийнинг юқори миқдори ва бошқалар билан белгиланиши мумкин. Доривор ўсимликларнинг кимёвий таркиби тўғрисида умумий тушунча Ўсимлик таркибида учрайдиган барча бирикмалар тиббиёт нуқтаи назаридан 3 га бўлинади. 1. Ўсимликнинг асосий таъсир қилувчи моддалари. 2. Ўсимликнинг асосий таъсир қилувчи моддалари билан бирга учрайдиган моддалар. Улар ўзлари организмга таъсир этмасада, таъсир қилувчи моддани таъсир кучини ўзгартирувчи, организмга сўрилишини тезлаштириши мумкин. 1 - МАЪРУЗА 9 3. Кераксиз, балласт моддалар. Ўсимлик ҳужайрасида тўхтовсиз биокимёвий ўзгаришлар юз бериб туриши туфайли, биологик таъсир қилувчи моддалар маълум вақт ва шароитда турли ўзгаришларга учраши мумкин. Ўсимлик ҳужайрасида бўладиган узлуксиз ўзгаришлар натижасида асосий таъсир қилувчи моддаларнинг ўзгариши ўсимлик ёш қарилигига, ўсиш (вегетация) даврига, ташқи муҳитга (ўсиш жойи, намлик, тупроқнинг таркиби, иқлим ва бошқалар) боғлиқ. Биологик фаол моддалар ўсимликнинг ер устки органларида (поя, барг, гул) асосан гуллаш даврида, мева ва уруғларида эса уларнинг тўлиқ етилиши даврида, ер остки органларида вегетацня даври охирларида (кўпинча кеч кузда) максимал миқдорда тўпланади. Доривор маҳсулотлар биологик таъсир қилувчи моддалар максимал кўп тўпланган вақтдагина тайёрланада. Доривор ўсимлик маҳсулотларининг кимёвий тузилиши ёки биологик таъсир қилиши бўйича классификация қилинади. Замонавий фармакогнозия фанида доривор ўсимликлар кимёвий таркиби улардаги биокимёвий келиб чиқиши бўйича таснифланади. Бу тасниф жуда шартли ҳисобланади, чунки хомашёда ҳар доим бир нечта БФМ гуруҳлари мавжуд бўлади ва уларнинг қайси бири терапевтик фаолликни белгилаши ҳар доим ҳам аниқлашнинг имкони бўлмайди. Бирламчи метаболитлар — ҳар қандай ўсимликда доимий мавжуд бўлади: углеводлар, олиго - ва полисахаридлар, аминокислоталар, оқсиллар, органик ва минерал кислоталар, липидлар, липоидлар, витаминлар, ферментлар, минераллар. Иккиламчи метаболитлар — буларга стероидлар (фитостероллар, кардиостероидлар, стероид сапогенинлар), терпеноидлар (иридоидлар, эфир мойлари, уларнинг айри компонентлари, қатронлар, елимлар, тритерпеноидлар, каротиноидлар, каучук), фенол бирикмалар (оддий феноллар ва уларнинг ҳосилалари, кумаринлар, хромонлар, ксантонлар, лигнанлар, флавоноидлар, антрацен ҳосилалари, танинлар) ва алкалоидлар киради. 4. Фармакогнозия фанининг, халқ хўжалиги ва қишлоқ хўжалиги соҳасидаги аҳамияти. Фармакогнозия халқ хўжалигининг тиббиёт ва фармацевтикадан ташқари бошқа кўпгина соҳалари билан боғлиқ ҳолда ривожланади. Масалан, қишлоқ хужалиги учун экин сифатида экиб ҳосил олиш учун, фармакогнозия 1 - МАЪРУЗА 10 ютуқларидан қишлоқ хўжалиги экинларини рационал етиштиришда ва ҳимоялашда фойдаланиш мумкин, иқтисодиётнинг кўпгина жабҳаларида даромад манбаи бўлиши мумкин. Оғир саноатда, енгил саноатда, ва ҳаттоки космосда ҳам фкармакогнозия илми натижалари самара бериши мумкин. Фармакогнозия фани билим ва кўникмаларига эга бўлган мутахассислар атроф муҳит экология муаммоларини бартараф этишда муҳим роль ўйнайдилар. Доривор ўсимликларни тайёрлаш учун қуйидаги ишлар бажарилади: 1. Доривор ўсимликларни тайёрлашни ташкиллаштириш. 2. Маҳсулотни йиғиш. (Биологик фаол модда сақланадиган ўсимлик органи). 3. Маҳсулотни қуритиш. 4. Маҳсулотни стандарт ҳолатига келтириш. 5. Маҳсулотни омборларда майдалаш. 6. Маҳсулотни қадоқлаш. Доривор маҳсулотларини тайёрлашда қуйидагиларга риоя қилинади: 1. Ўсимлик кўп ва тўп - тўп бўлиб ўсиши керак. 2. Ўсимлик ўсадиган жой транспорт йўлига яқин бўлиши керак. 3. Тайёрлаш жойи аҳоли яшайдиган жойга яқин бўлиши керак. 4. Маҳсулотни йиғилган жойини ўзида қуритиш зарур. Доривор ўсимликларни ўстириш Ёввойи ҳолда ўсадиган доривор ўсимликлар ортиб бораёттан дорихоналар Бош бошқармаси ва фармацевтика заводларини тобора ортиб бораётган эҳтиёжини қондира олмаётганлиги туфайли уларни маданийлаштириш ва экиш жойларини кенгайтириш катта аҳамиятга эга. Чет эл ўсимликларини, тропик ўсимликларни ўстириш ҳам зарур. Фармакогнозия фанида доривор ўсимликаларни ўрганишда қуйидагиларни билиш керак: 1. Доривор ўсимлик ва доривор маҳсулотларнинг ўзбекча, русча ва лотинча номлари, уларнинг қайси оилага мансублигини билиш. Ўсимлик ва ҳайвонларнинг лотинча номи 2 та сўздан иборат бўлади. Уларнинг биринчиси авлодни, иккинчиси турни билдиради. Масалан, Datura stramonium (бангидевона). Маҳсулот ҳам 2 та баъзан З та сўз билан ёзилади. 1 - МАЪРУЗА 11 Масалан, Folium, Semen, Herba, Radix ва ҳ.о. бўлиб маҳсулотни номини, иккинчи сўз шу маҳсулот қайси ўсимлик ёки ҳайвондан олинганини кўрсатади. Folium Menthae, Radix Althaeae, Oleum Ricini ёки Herba Convallariae majalis (баъзан шундай учинчи сўз авлод ҳам ёзилади). 2. Ўсимликни тасвирлаш. 3. Шу ўсимликни географик тарқалиши, табиий шароитда қайси ўсимликлар билан ўсиши. 4. Маҳсулотларни йиғиш усуллари. 5. Маҳсулотни тасвирлаш. 6. Маҳсулотни микроскопик ва микрокимёвий анализи. 7. Маҳсулотни кимёвий таркиби (бирга учрайдиган моддалар) формуласи. 8. Тиббиётда ишлатилиши ва дори турларини билиш. Download 107.47 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|