1-mavzu: kirish. Mexanika bo’limlari. I-mashg’ulotning maqsadi
Gravitatsion potensial energiyani hisoblash
Download 493.77 Kb. Pdf ko'rish
|
Lekciya - 1
Gravitatsion potensial energiyani hisoblash Potensial energiyalarning turlari ko’p bo’lib, ulardan biz gravitatsion potensial energiyani o’rganamiz.Potensial energiyani vertikal harakat orqali tushuntirish mumkin. To’la energiya kinetik va potensial energiyalar yig’indisidan iborat bo’ladi. Har bir energiyaning boshlang’ich va oxirgi qiymatlari bo’ladi, ya’ni kinetik energiyaning oxirgi va boshlang’ich qiymatlari ayirmasi KE f –KE i gravitatsion potensial energiyalar farqiga qarama-qarshi ishorada teng KE = – PE grav
. (1) Ya’ni kinetik energiya kamaysa potensial energiya oshadi, yoki aksincha. Biz kinetik energiyaning matematik ifodasini quyidagicha ko’rinishda yozamiz:
Ushbu ifodadan hamda tezlikning balandlikka bog’liqlik tenglamasidan v 2 = v 0 2 + 2a∆y (3) va Nyutonning ikkinchi qonunidagi tezlanish ifodasidan a = F/m , (4) foydalanamiz, ammo, bu yerda F gravitatsion kuch. (2) va (3) ifodalarni kinetik energiya tenglamasiga olib borib bir qancha matematik amallarni bajarsak quyidagi ifodani topamiz 2KE
/m = 2KE i /m + 2a y Yuqoridagi ifodadan hamda (1) va (4) ifodalardan foydalanib quyidagi natijaga erishamiz: PE grav
= –F y . Gravitatsion potensial energiya o’zgarishi faqatgina y ga ya’ni balandlikka bog’liqdir. Bu yerda F jismning gravitatsion kuchi bo’lib, u o’zgarmasdir.
6 Benjamin Crowell Conversation Laws. p-31 An Equation for Gravitational Potential Energy All the vital points about potential energy can be made by focusing onthe example of gravitational potential energy. For simplicity, we treat only vertical motion, and motion close to the surface of the earth, where the gravitational force is nearly constant. To find an equation for gravitational PE, we examine the case of freefall, in which energy is transformed between kinetic energy and gravitational PE. Whatever energy is lost in one form is gained in an equal amount in the other form, so using the notation KE to stand for KE f –
i and asimilar notation for PE, we have KE = – PE grav
. (1) It will be convenient to refer to the object as falling, so that PE is being changed into KE, but the math applies equally well to an object slowing down on its way up. We know an equation for kinetic energy, KE = 1/2mv 2 , (2) so if we can relate v to height, y we will be able to relate PE to y, which would tell us what we want to know about potential energy. The y component of the velocity can be connected to the height via the constant acceleration equation v 2 = v 0 2 + 2a∆y (3) and Newton’s second law provides the acceleration, a = F/m, (4) in terms of the gravitational force. The algebra is simple because both equation (2) and equation (3) havevelocity to the second power. Equation (2) can be solved for v 2 to give v 2 =2KE/m, and substituting this into equation (3), we find 2KE f /m = 2KE i /m + 2a y. Making use of equations (1) and (4) gives the simple result PE grav
= –F y. [change in gravitational PE resulting from a change in height y; F is the gravitational force on the object, i.e. its Weight ; valid only near the surface of the earth, where F is constant] 7 [7] Energiyaning saqlanish qonuni.
Yopiq sistemadagi barcha hodisalarda to’la energiya hech qachon bordan yo’q bo’lmaydi, yo’qdan bor bo’lmaydi, ya’ni to’la energiya qiymati o’zgarmasdan saqlanadi . Energiya jismlar o’zaro kuch bilan ta’sirlashganda jismlarni qizdirishga sarf bo’ladi. To’la energiya yopiq sistemada konstantadir. Energiya miqdori o’zgarmay qoladi, faqatgina bir turdan ikkinchi turga o’tishi mumkin.
7 Benjamin Crowell Conversation Laws. p-34 Conservation of Energy In physics, a conserved quantity is something that you wouldn’t be able to get rid of even if you wanted to. Conservation laws in physics always refer to a closed system, meaning a region of space with boundaries through which the quantity in question is not passing. In our example, the alchemist’s laboratory is a closed system because no gold is coming in or out through the doors.
It is possible to give a numerical rating, called energy, to the state of a physical system. The total energy is found by adding up contributions coming from characteristics of the system such as motion of objects in it, heating of the objects, and the relative positions of objects that interact via forces. The total energy of a closed system always remains constant. Energy cannot be created or destroyed, but only transferred into or out of a system. 8 [8] Berk ( yopiq ) sistemadagi jismning to’la energiyasi uning kinetik va potensial energiyalarining yig’indisiga teng va o’zgarmas bo’ladi: E E kin
pot (6.7) Bu ifoda energiyaning saqlanish qonuni deyiladi. Qattiq jism harakati Jismni ixtiyoriy harakatini ko’rganda uni ikki asosiy harakat — ilgarilanma va aylanma harakatlarning yig’indisi
sifatida qarash mumkin, ya’ni umumiy ko’chish: S S ilg
ayl . (7.1) Kattiq jismning bunday harakatini yassi harakat deyiladi. SHunga ko’ra qattiq jism tezligini shunday yozish mumkin:
ayl , (7.2) bu yerda – V ilg ,V ayl ilgarlanma va aylanma harakat tezligi. Aylanish jarayonida har xil nuqtalarda har xil bo’ladi: V ayl
R , (7.3) bu yerda - burchak tezlik, R - nuqtaning radius-vektori. Demak, qattiq jismning murakkab harakatining tezligi shunday bo’ladi:
R . (7.4)
Qattiq jism qo’zg’almas o’q atrofida aylanganda uning harakati uchun Nyutonning 2-qonunini tadbiq etish mumkin. Buning uchun qattiq jismning aylanma harakatini xarakterlaydigan ikki fizik kattalik—kuch momenti M va inersiya momenti I kiritiladi.
8 Benjamin Crowell. Conversation Laws. p-15 a) If the boat is cruising at constant speed, then the forces are all presumably constant, so Fd is correct. b) The force is changing: weaker at first, and stronger as the magnet approaches the fridge. Fd would give the wrong answer. c) Gravity is getting weaker and weaker and the probe The momentum of a material object, i.e. a piece of matter, is defined as p=mv , the product of the object’s mass and its velocity vector. The units of momentum are kg . m/s, and there is unfortunately no abbreviation for this clumsy combination of units. The reasoning leading up to the definition of momentum was all based on the search for a conservation law, and the only reason why we bother to define such a quantity is that experiments show it is conserved: the law of conservation of momentum In any closed system, the vector sum of all the momenta remains constant, p1i + p2i + ... =
9 [6]
Qattiq jismni aylantiruvchi kuchning momenti M deb, shu kuch F ning ko’rilayotgan nuqtasidan aylanish o’qigacha bo’lgan R masofaga ko’paytmasiga aytiladi: M FR . (7.5) Kuch momentining birligi 1N*m . Biror jismning aylanish o’qiga nisbatan inersiya momenti I deb, jism massasini shu o’qqacha bo’lgan masofa kvadrati ko’paytmasiga aytiladi. I mR 2 . (7.6) Inersiya momentining birligi XBS da 1kg*m 2 Endi aylanma harakat dinamikasining asosiy tenglamasini shunday yozish mumkin:
, (7.7) bu yerda - burchak tezlanish. Ko’rilgan (7.7) ifoda aylanma harakat uchun Nyutonning 2-qonunini ifodalaydi. Biz uchun yangi
ifodani (7.7) ga qo’ysak, M dL dt . (7.9) ni hosil qilamiz. Bu yerda L kattalik impuls momenti deb ataladi. Ko’rilgan (7.9) ifoda qattiq jismning aylanma harakatining asosiy tenglamasidir. Qattiq jism biror o’qqa nisbatan aylanganda uning kinetik energiyasi quyidagiga teng bo’ladi: E ayl
2 2 (7.10)
9 Benjamin Crowell. Newtonian physics. p-50 Endi qattiq jismning yassi harakatidagi kinetik energiyasini shunday yozamiz: E kin E ayl
ilg
2 2 mV 2 2 . (7.11) Bu ifodaning ma’nosi shuki, qattiq jism yassi harakatining kinetik energiyasi uning ilgarlanma harakati va aylanma harakatlarining kinetik energiyalarinig yig’indisiga teng.
J I S M L A R D E F O R M A T S I Y A S I
Har qanday qattiq jism tashqi kuch ta’sirida o’z shakli va o’lchamlarini o’zgartiradi. Bu hodisaga deformatsiya deyiladi. Deformatsiyalar elastik va plastik bo’ladi. Agar tashqi kuch ta’siri to’xtagandan so’ng, jism dastlabki shakli va o’lchamlarini qayta tiklasa, bunday deformatsiya elastik deformatsiya deyiladi. Tashqi kuch ta’siri to’xtagandan so’ng jismda qoldiq deformatsiya qolsa, deformatsiya plastik bo’ladi. qattiq jismlardagi barcha deformatsiyalar ikki asosiy deformatsiyaga keltirilishi mumkin. Bu deformatsiyalar cho’zilish (yoki siqilish) va siljish deformatsiyalaridir. Elastik deformatsiyani ko’ramiz. Deformatsiyani xarakterlash uchun kuchlanish R kattaligi kiritiladi. Kuchlanish bo’ylama cho’zilish deformatsiyasida jismning yuza birligiga ta’sir etadigan kuchga teng.
bu yerda F n - jism yuzasiga ta’sir etayotgan kuch, S —jism yuzasi. Bo’ylama cho’zilishda jismning deformatsiya natijasida uzaygan qismi l ni
jismning dastlabki uzunligi l 0 ga nisbatini nisbiy uzayish deyiladi va u kuchlanish R ga proporsional bo’ladi. F el -kx a P , (8.2) bu yerda, a - elastiklik koeffitsienti deyiladi. Elastiklik koeffitsienti a ga teskari bo’lgan kattalik Yung moduli yoki
jihatdan birga teng bo’lgan nisbiy uzayishni hosil qilish uchun kerak bo’ladigan kuchlanishga teng. Elastiklik koeffitsienti a son jihatdan bir birlik kuchlanish ta’siridagi nisbiy uzayishga teng. Elastik deformatsiyada jism potensial energiyaga ega bo’ladi.
1.Mexanik ish deganda nimani tushinasiz? 2. Mexanik ishning formulasi va o’lchov birligi qanday bo’ladi.? 3. Og’irlik kuchining bajargan ishi qanday bo’ladi? 4. Quvvat deb nimaga ay tiladi? Uning o’lchov birliklari qanday? 5. Energiya deganda nimani tushinasiz? 6. Mexanik energiyaning turlari qanday?
1.5-MAVZU: SUYUQLIKLAR MEXANIKASI I-MASHG’ULOTNING MAQSADI: Talabalarga mexanik tebranishlar va to’lqinlar, tovush to’lqinlari haqida bilimlar berishdan iborat.
1. Gaz va suyuqliklarda bosim. 2. Uzluksizlik tenglamasi. 3. Yopishqoqlik. 4. Puazeyl tenglamasi.
a) Jihozlar: moyatnikli soat modeli (yoki plakat),prujinali moyatnik, matematik moyatmik, qumli moyatnik,(karton yoki faner) to’lqin vannasi komplekti, to’lqin mashinasi, ikkita bir xil chasdtatali kamerton, rezina bolg’acha, suv, havo qopqog’i, budilnik soat va h k
1. Strelkov S.P. Mexanika. T., «O‘qituvchi», 1977, 342-386 b. 2. Dj. Orir. Fizika, - M, Mir, 1981, 187 - 131 b. 3. Ye.M.Gershenzon, N.N. Malov. Kurs obщey fiziki. Mexanika. M., "Prosveshenie" 1987 g. 237-259 betlar.
Suyuqlik va gazlar shu bilan xarakterlanadiki, ular siljishga qarshilik ko‘rsatmaydi va shu sababli istagancha kichik kuchlar ta’sirida ham o‘z shaklini o‘zgartira oladi. Suyuqlik yoki gazning hajmini o‘zgartirish uchun esa, aksincha, ancha katta chekli tashqi kuchlar zarur. Tashqi ta’sirlar natijasida suyuqlik va gazlarning hajmi o‘zgarganda ularda tashqi kuchlarning ta’sirini muvozanatlovchi elastik kuchlar yuzaga keladi. Suyuqlik va gazlarning elastik xossalari ularning alohida qismlari bir - biriga yoki ularga tegib turuvchi jismlarga bu suyuqlik va gazlarning siqilish darajasiga bog‘liq bo‘lgan kuch bilan ta’sir ko‘rsatishi orqali namoyon bo‘ladi. Ana shu ta’sir bosim deb ataluvchi kattalik bilan xarakterlanadi. Suyuqlikning
yuzaga ko‘rsatadigan ta’sir kuchlarining f teng ta’sir etuvchisi ham shu yuzaga o‘tkazigan normal bo‘ylab yo‘nalgan. Yuza sirti birligiga to‘g‘ri keluvchi f kuch suyuqlikdagi bosim deyiladi. Shunday qilib, ta’rifiga binoan bosim R quyidagiga teng ekan: S f p , (1). Agar suyuqlikning ko‘rsatayotgan ta’sir kuchi
yuza bo‘ylab tekis taqsimlansa, u holda (1) tenglik o‘rtacha bosimni ifodalaydi. Demak, nuqtadagi bosim quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: dS df S f p S ' lim 0 (2) Bosim skalyar kattalik bo‘lib, uning kattaligi suyuqlikning (yoki gazning) berilgan nuqtasidagi tegishli S yuzaning vaziyatiga bog‘liq emas. Bosim birliklari quyidagilardir: 1) Xalqaro birliklar sistemasi (SI) da - 1 N/m 2 =1 Pa
2) SGS sistemasida - dina/sm 2
Bosimning turli birliklari orasida quyidagi munosabatlar o‘rinli: 1 mm.sim.ust=133 N/m 2 =133 Paskal 1 atm.(fizik atm)=1,01 10 5 N/m 2 =1,033 at 10
Paskal 1 at (texnik)= 0,981 10 5 N/m
2 =0,968 atm. Suyuqlikning oqim chiziqlari bilan chegaralangan qismi oqim nayi deb ataladi. Oqim nayining tezlik yo‘nalishiga perpendikulyar S kesimini olaylik. Oqim nayini uning har bir kesimida tezlikni doimiy deb hisoblasa bo‘ladigan darajada ingichka qilib olamiz. Agar suyuqlik siqilmas bo‘lsa, u holda S 1 va S
2
kesimlar orasida (1-rasm) suyuqlik miqdori o‘zgarmaydi. Demak, vaqt birligi ichida S 1 va S 2 kesimlar orqali oqib o‘tuvchi suyuqlik hajmlari bir xil bo‘lishi kerak: 3
2 2 1 1 v S v S v S (3) Demak, siqilmas suyuqlik uchun berilgan nayning istalgan kesimida v S
kattalik bir xil bo‘lishi kerak ekan: const v S (4). Bu olingan natija oqimning uzluksizligi tenglamasi deb ataladi. Suyuqliklarning harakatini tekshirayotganda, ko‘p hollarda, suyuqlik bir qismining boshqa qismlariga nisbatan harakati vaqtida ishqalanish kuchlari yuzaga chiqmaydi deb hisoblash mumkin. Ichki ishqalanish (qovushoqlik) batamom yo‘q bo‘lgan suyuqlik ideal suyuqlik deyiladi. Ideal suyuqlik uchun oqim nayining istalgan kesimida quyidagi tenglama o‘rinli bo‘ladi: 2 2
2 1 1 2 1 2 2 p gh v p gh v (5). (5) tenglamaning chap va o‘ng tomonlarida ishtirok etuvchi
, v va h kattaliklarni birdan-bir oqim chizig‘ining ikkita ixtiyoriy nuqtalariga tegishli deb qarash kerak. Demak, statsionar oqayotgan ideal suyuqlikda istalgan oqim chizig‘i bo‘ylab quyidagi shart bajariladi: 0 2 2 p gh v (6). (6) tenglama yoki unga teng kuchli bo‘lgan (5) tenglama Bernulli tenglamasi deyiladi. Real suyuqliklar va gazlar ko‘p yoki oz darajada qovushqoqlik yoki ichki ishqalanish xususiyatiga ega. Suyuqlik ichidagi ichki ishqalanish kuchi quyidagiga teng bo‘ladi:
(7). bu yerda dz dv - tezlik gradienti deb ataladi. -suyuqlikning tabiatiga va holatiga (masalan, temperaturasiga) bog‘liq bo‘lib, ichki ishqalanish koeffitsienti yoki suyuqlikning qovushoqligi (yopishqoqligi) deyiladi. Xalqaro birliklar sistemasida qovushoqlik birligi qilib tezlik gradienti har bir metrga 1 m/sek bo‘lganda qatlamalarning tegib turgan 1m 2 yuzasiga 1 Nyuton ichki ishqalanish kuchini yuzaga keltiradigan qovushoqlik qabul qilingan. Bu birlik 2 / м сек H bilan belgilanadi. Qovushoqlikning SGS sistemasidagi birligi Puaz qabul qilingan пуаз м сек H 10 / 1 2 . Trubaning ko‘ndalang kesim yuzasidan t vaqt davomida oqib o‘tgan suyuqlik massasini quyidagi tenglama yordamida hisoblab topish mumkin: t t R h Р Р h M и
8 2 1
(8) bu yerda - birligi kg/sek bo‘lgan, har sekundda oqib o‘tayotgan suyuqlik massasi. (8) ifodada Puazeyl tenglamasi deb ataladi.
1. Suyuqlik va gazlarning asosiy xususiyatlarini tushuntiring. 2. Oqim nayi nima? 3. Oqimning uzluksizligi tenglamasini tushuntiring. 4. Bernulli tenglamasining moxiyatini tushuntiring. 5. Suyuqlik ichidagi ichki ishqalanish kuchi qanday kattaliklarga bogliq?
Download 493.77 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling