1-mavzu: Ma’naviyat – beqiyos kuch

. Shaxs shakllanishiga ta'sir etuvchi omillar, psixologik shart-sharoitlar 
Shaxs shakllanishida u yashayotgan mu?it, kishilar, jamiyatning roli juda 
katgadir. Masalan, biron ma?allada inson shaxsining tarkib topishiga faol ta'sir 
ko’rsatuvchi besh yuzta o’ziga xos ijtimoiy mu?it bor degan ma'noni bildiradi. Bu yerda shunday bir savol tu?iladi: "Tash?i mu?it inson shaxsining tarkib topishiga ?anday ta'sir ?iladi?" 
Birinchidan, ijtimoiy mu?itdagi turli ?odisalar odamning ongiga bevosita ta'sir 
?ilib, unda chu?ur iz ?oldiradi. Ikkknchidan, tash?i ijtimoiy mu?it ta'sirining 
chu?urro? va musta?kamro? bo’lishiga odamning o’zi yordam beradi. Ma'lumki, 
bolalar o’z tabiatlariga ko’ra, ilk yoshlik cho?laridan boshlab, ni?oyat darajada 
ta?lidchan bo’ladilar. Bolalar katta odamlarning barcha ?atti-?arakatlariga bevosita 
ta?lid ?ilish or?ali bu ?atgi-?arakatlarni, yaxshi-yomon fazilatlarni o’zlariga singdirib 
boradilar. Bolalar oilada, ko’cha - ko’yda, katta odamlarning ?ar bir ?arakatlarini, 
o’zaro munosabatlarini zimdan kuzatib turadilar. 
Inson shaxsining tarkib topishida tash?i ijtimoiy mu?itning roli ?a?ida gap 
borar ekan, shuni ?am ta'kidlab o’tish zarurki, ayrim ?ayri tabiiy ?odisalar inson 
shaxsining tarkib topishida tash?i mu?it ta'sirining ?al ?iluvchi a?amiyatga ega 
ekanligini to’la tasdi?laydi. Biz ayrim tasodifiy ?ollarda odam bolalarining yovvoyi
?ayvonlar mu?itiga tushib ?olish ?odisasini nazarda tutayapmiz. ?ayotda
bunday ?odisalar juda siyrak bo’lsa ?am ?ar ?olda uchrab turadi. Masalan, ?indistonlik doktor Sing Kalkutta ya?inidagi o’rmonzorda bo’ri bolalari bilanbirga ikkita odam bolasining ?am to’rt oyo?lab yugurib yurganini ko’rib ?oladi. 
Keyin ularni poylab, ?arorgo?larini topib, bolalarni olib ketadi. Ulardan 
biriga Amala, ikkinchisiga Kamala deb nom ?o’yadi. Shu narsa xarakterliki,
bolalar yoshlikdan bo’rilar mu?itiga tushib ?olganliklari tufayli, fe'l-atvorlari, ?atti-?arakatlari ji?atidan bo’rilardan far? ?ilmas edilar. Nut?
yo’?, demak tafakkur ?am ni?oyat darajada cheklangan edi. Juda katta 
?iyinchiliklar bilan ?ayta tarbiyalanilayotgan bo’ri mu?itidagi bolalar shamollash natijasida o’lib ?oladilar.
Bu ?odisa odamning shaxs sifatida rivojlanishi uchun eng avval insoniy mu?it, 
ya'ni ijtimoiy mu?it bo’lishi kerakligini to’la tasdi?laydi. Shaxs va uning 
psixologiyasiga ta'sir etuvchi ikkinchi omil ta'lim- tarbiyaning ta'siridir. Ma'lumki,
ta'lim-tarbiya inson ongini shakllantiradi, uning dunyo?arashi, e'ti?odi, ?ayotga 
bo’lgan munosabatini tarkib toptiradi. Agar bolalarning ru?iy 
tara??iyotlari va shaxsiy xususiyatlarining tarkib topishi fa?at tash?i ijtimoiy mu?it 
bilan, ta'lim-tarbiyaning o’zigagina bo?li? bo’lganda edi, unday paytda biz bir xilda 
sun'iy va aynan bir xil ta'lim-tarbiya sistemasini tashkil ?ilib, ?ar tomondan bab-
baravar tara??iy etgan va deyarli bir xil shaxsiy xususiyatlarga ega 
shaxslarni etishtirib chi?arar edik. Va?olanki, bunday bo’lishi mumkin emas.
Shuni aytib o’tish kerakki, bola shaxsining tarkib topishiga ta'lim-tarbiyaning ta'siri
deganda, albatta, birinchi navbatda tarbiya muassasalarida, ya'ni bo?cha, maktab, 
internat, lisey va kollejlarda beriladigan ta'lim-tarbiya tushuniladi. Biro?, 
bundan oilada bolaga beriladigan ta'lim-tarbiya mutla?o mustasno emas. Oiladagi
umumiy ijtimoiy mu?itdan tash?ari, oilada beriladigan ta'lim-tarbiyaning ?am 
roli kattadir. Bola tarbiyasi bilan sistemali shu?ullanadigan va umuman shu?ullanmaydigan oilalarga misollar keltirish mumkin. Yu?orida aytib o’tilgan ikkita omildan tash?ari uchinchi omil ?am mavjudki - 
bu nasliy xususiyatlardir. Odamga nimalar nasliy beriladi? Odamga nasliy yo’l bilan 
ayrim anatomik va biologik xususiyatlari beriladi. Masalan, tana tuzilishi, sochi va ko’zlarining rangi, ovozi, gapirish uslublari, ayrim ?arakatlari tu?ma berilishi mumkin. Lekin shuni ?ech ?achon esdan chi?armaslik kerakki, odamga ?ech va?t uning psixik xususiyatlari, ya'ni uning a?liy tomonlari bilan bo?li? bo’lgan sifatlari nasliy yo’l bilan, ya'ni tu?ma ravishda berilmaydi. Ni?oyatda nodir ?ollarda ayrim ?obiliyatlar, masalan, musi?a, matematik ?obiliyatlar nasliy yo’l bilan berilishi 
mumkin.