1-mavzu: O‘zbek adabiy tili va o‘zbekcha kasbiy nutq. Pedagogning kasbiy nutqi kasbiy madaniyatning tarkibiy qismi sifatida. Reja

Davlat tilida ish yuritish fanini o'qitishdan maqsad:
- turli uslublarda qo‘llanilayotgan so‘z va terminlarni tahlil qilish;
-mutaxassislikka oid matn, maqola va kurs ishlarini mazmunli va xatosiz yozish;
-matnlarning turlari va tuzilishini puxta bilish;
-mavzular bо‘yicha dastlabki ilmiy ishlar va hujjatlarni savodli yozish haqida malakaga ega bо‘lish;
-ilmiy, rasmiy, sо‘zlashuv uslublariga xos nutqiy faoliyat va etiketni amalga oshirish;
nutqning tarkibiy qismlari va nutq tuzish usullaridan xabardor bо‘lish;
-aniq va tо‘g`ri, mantiqiy va ta’sirli nutq tuza bilish;
-nutqning kommunikativ sifatlarini tо‘g`ri qо‘llay olish;
-taqdimot tayyorlashda nutq vositalari bо‘yicha kо‘nikmalarga ega bо‘lishi;
-mutaxassisligiga oid mavzularda bog‘lanishli matn tuza olish va bunday matnlarni tarjima qilish;
-ixtisoslikka oid ilmiy atamalarni to‘g‘ri o‘qish, ma’nosini izohlay bilish, ular ishtirokidagi gaplarni sintaktik jihatdan to‘g‘ri tuzishni bilishi va amalda qo‘llay olishi;
-o‘z ixtisosligi bo‘yicha lug‘atlardan foydalangan holda maqola, turli rasmiy ish hujjatlarini tayyorlay bilish;
-mustaqil ta’lim mavzulari bo‘yicha nazariy bilimlarini mustahkamlash.
Kasbiy faoliyat - bu o'z kasbida va ma'lum sohada va sohada mutaxassislik sohasidagi inson faoliyati. Kasbiy faoliyatiga tayyor odam qanday qilib uning ishdagi muvaffaqiyatiga bog'liq. Kasbiy faoliyatni mehnatning tarkibiy qismi sifatida ko'rib chiqish mumkin - insonning asosiy faoliyatidir.
Kasbiy faoliyat ma'lum funktsiyalarni bajaradi (sxemaga qarang).
Kasbiy faoliyat har doim ma'lum maqsadga erishadi va muayyan vazifalarni hal qilishni ta'minlaydi.
Masalan, pedagogik faoliyatning maqsadi - yoshlarning ma'lum darajasini (umumiy, birlamchi, birlamchi, o'rta, o'rta, yuqori). Pedagogik faoliyatning vazifalari - bu shaxsni tarbiyalash, tarbiyalash va ko'p qirrali rivojlantirish.
Kasbiy faoliyat unga xos xususiyatlar bilan ajralib turadi: muayyan vaziyat, ish sharoitlari va dam olish va mehnat mavzusi.
Muvaffaqiyatli professional faoliyatning muvaffaqiyatli mahorati avvalambor ushbu kasbning zarur bilimlari va amaliy tajribaning mavjudligiga bog'liq. Nazariy va amaliy mashg'ulotlarsiz professional faoliyat uchun xato bo'lishi mumkin.
Kasbiy madaniyatni shakllantirish muammosi hozirgi vaqtda juda dolzarbdir, chunki. pedagogik nazariya va amaliyotda ro‘y berayotgan innovatsion jarayonlar bo‘lajak o‘qituvchini tayyorlashga jiddiy talablar qo‘yadi. Ta’lim ko‘pchilik tomonidan hayotning eng ustuvor vazifalaridan biri sifatida qabul qilinayotgan bugungi kunda pedagogik faoliyatning ahamiyati keskin ortib, pedagogik sohani ongli ravishda tanlaydigan kishilarga bo‘lgan ehtiyoj ortib bormoqda. Lekin chindan ham o‘z ishingning haqiqiy ustasi bo‘lish uchun kasb tanlash va bilim olishning o‘zi yetarli emas. Kasbiy pedagogik faoliyat qasddan amalga oshiriladi va oila hayoti bilan uzviy bog'liq bo'lgan oilaviy ta'lim va tarbiyadan farqli o'laroq, u bolaning kundalik hayotidan ajralib turadi. Pedagogik kasblardagi barcha farqlar bilan ular pedagogik faoliyatga xos bo'lgan umumiy maqsadga ega - insonni madaniyat qadriyatlari bilan tanishtirish. Ushbu faoliyatning o'ziga xosligi maqsadda namoyon bo'ladi. Bu maqsad maxsus missiya sifatida belgilanadi, uning maqsadi madaniyatda shaxsni yaratish va o'zini o'zi belgilash, insonda insonni tasdiqlashdir. Ijodiy individuallik va pedagogik ish madaniyati o'qituvchi shaxsining ikkita "muvozanatli" jihati bo'lib, muvaffaqiyatli faoliyat uchun bir xil darajada muhimdir. SHuning uchun ham yoshlarda kasbiy madaniyatni shakllantirish jamiyat, millatning ichki hayoti, ruhiy kechinmalari, aqliy qobiliyati, idrokini mujassamlashtiruvchi qudratli kuch, inson va jamiyat rivojlanishining negizi sifatida Yangi O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan islohatlarning bosh omili hisoblanadi.
Kasbiy madaniyatli mutaxassislarni tayyorlash iqtisodiy-ijtimoiy hayot tizimining shakllanishi, o‘zgarishi yoki inqirozga yuz tutishiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Uning rivojlanib borishi natijasida jamiyat ravnaq topadi. Usiz buyuk davlat qurib bo‘lmaydi. Chunki, kasbiy madaniyatga ega bo‘lgan mutaxassislar jamiyat va millat ravnaqining boy poydevori sanaladi. Demak, kasbiy madaniyat nihoyatda keng tushuncha bo‘lib, Yangi O‘zbekistonda islohotlarni amalga oshirishni o‘zida mujassam etadi. O‘zbekistonda kasbiy madaniyatli kadrlarni tayyorlashga kuchli e’tibor berilishining boisi ham ana shunda.
Yangi O‘zbekistonni barpo etish ta’limni modernizatsiya etish bilan chambarchas bog‘liq. Davlatimiz rahbari ta’kidlaganidek, «Yangi O‘zbekiston – maktab ostonasidan, ta’lim-tarbiya tizimidan boshlanadi», degan g‘oya asosida keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshirish boshlangan. Bunda oliy o‘quv yurti talabalarida kasbiy madaniyat haqidagi bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirish muhim ahamiyatga ega. Chunki, kasbiy madaniyat mustaqil fikrlash, mustaqil ishlashning asosiy manbai bo‘libgina qolmay, balki har bir shaxsning ijodiy qobiliyatini namoyon etish, intellektual jihatdan rivojlanish, kasbi bo‘yicha mehnat xususiyatlarini namoyon etish imkoniyatlarini oshiradi.
YOshlarda kasbiy madaniyatni shakllantirishning asosiy maqsadi, oliy texnika ta’limini rivojlantirish asosida davlat, jamiyat va shaxs manfaatlarini qondirib, texnik yo‘nalishdagi kasb-hunar kollejlari uchun yuqori malakali, raqobatbardosh pedagoglarni tayyorlashdan iboratdir. Bugungi kunda oliy ta’lim davlat ta’lim standartlariga muvofiq ilg‘or, zamonaviy, oliy ta’lim va kasb-hunar dasturlari asosida yuqori, samarali o‘qitishni tashkil qilish va malakali pedagog kadrlarni etishtirishni ta’minlash zarur.
Buni amalga oshirish mamlakatning iqtisodiy, ijtimoiy rivojlanishi istiqbollari, jamiyat talablariga binoan fan, texnika, ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalari, iqtisodiyot va madaniyatning zamonaviy yutuqlari asosida talabalarni o‘qitishni tashkil qilish va uning uslublarini muntazam takomillashtirish imkoniyatini beradi. Shuningdek, yoshlarni vatanparvarlik g‘oyasi, milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida mustaqillik g‘oyalari, Vatan, oila, tabiatga mehr va insonparvarlik ruhida tarbiyalash muhim ahamiyatga ega.
Yoshlarning mehnatga hurmat munosabatini shakllantirishga, yoshlarning kasbiy madaniyatini yuksaltirish darajasini oshirishga to‘sqinlik qiluvchi bir qator muammo va kamchiliklar saqlanib qolmoqda. Jamiyatda kasbiy madaniyatni yuksaltirish ishlari tizimli va uzviy tashkil etilmayapti. Jamiyatda, oilada, mahallada, ta’lim muassasalarida va tashkilotlarda kasbiy madaniyatga oid bilimlarni etkazishning ta’sirchan mexanizmi mavjud emas. SHaxsiy manfaatlar va jamiyat manfaatlari o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash g‘oyalari aholi, ayniqsa, davlat xizmatchilari ongiga etarli darajada singdirilmayapti.
Uzluksiz ta’lim tizimida ta’lim jarayonlarikasbiy madaniyat bilan uyg‘un olib borilmayapti, yoshlarning kasbiy madaniyatini shakllantirishda o‘zbek xalqining tarixi, dini, urf-odatlari, milliy qadriyatlariga tayanilmayapti. Kasbiy madaniyatni yuksaltirishga doir tadbirlarni tashkil etishda nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari bilan samarali hamkorlik tizimi yaratilmagan, ijtimoiy sheriklik prinsipi asosida ishlar tashkil etilmagan.
Yoshlarning kasbiy madaniyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi omillarga nisbatan mehnatsevarlik immunitetini shakllantirishning aniq, maqsadli chora-tadbirlari belgilanmagan. Jamiyatda manzilli kasbiy madaniyat bo‘yicha targ‘ibot tadbirlarini tashkil etishda va amalga oshirishda davlat organlari va boshqa sohaviy xizmatlarning faol ishtiroki ta’minlanmayapti, bu borada yuqori natijadorlik va samaradorlik ko‘zga tashlanmayapti. Kasbiy madaniyat bo‘yicha tadbirlar hamon an’anaviy usullarda, oddiy uchrashuvlarni o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshirilmoqda, bu borada targ‘ibotning innovatsion usullaridan, shu jumladan, veb-texnologiyalardan foydalanilmayapti, kasbiy madaniyat yo‘nalishdagi veb-saytlar etarli emas.
SHuningdek, kasbiy savodxonlikni oshirishga qaratilgan loyihalarni rag‘batlantirishning huquqiy mexanizmlari mavjud emas, bu borada tadbirlar nomigagina tashkil etilmoqda, kasbiy madaniyat bilimlarini yuksaltirish bo‘yicha adabiyotlarni chop etish va tarqatish, ilmiy izlanishlarni olib borish ishlari samarasiz bo‘lmoqda.
Buning uchun esa, oilada bolalarga kasbiy madaniyat va odob-axloqning boshlang‘ich qoidalarini o‘rgatish bo‘yicha ota-onalar uchun uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish kerak. Oila davrasida kasbiy madaniyat savodxonligini oshirishga mo‘ljallangan, har bir elementar bilimlarni o‘rgatishga qaratilgan va kundalik hayotdagi muhim masalalar yuzasidan qo‘llanmalar tayyorlash va bepul tarqatilsa maqsadga muvofiq bo‘lar edi.
Talabalarga kasbiy madaniyat negizida odob-axloqning oddiy va kundalik qoidalarini bilishni, vatanparvarlik, qonunlarni hurmat qilish, o‘zbek xalqining tarixi va milliy qadriyatlarini o‘rgatishi kerak. Ular uchun kasbiy madaniyat bo‘yicha bilimlarni etkazishga hamda kundalik turmushda qo‘llaniladigan normalar va odob-axloq qoidalarini o‘rgatishga qaratilgan audioertaklar, kinofilmlar va kinojurnallar foydalanilsa samara beradi.
Xulosa qilib aytganda, oliy ta’limda o’qituvchi-pedagoglar tayyorlashni rivojlantirish va tajribalar almashish muhim ahamiyatga ega. Bo‘lajak pedagoglarda kasbiy madaniyatni shakllantirishda kasbiy ta’lim yunalishlari bo‘yicha o‘qitiladigan fanlarning o‘rni muhim. Yoshlarning o‘quv jarayonlariga yangi pedagogik va axborot texnologiyalarini kiritgan holda o‘tkazilishni tashkil etish va ta’minlash, oliy o‘quv yurti, fan va ishlab chiqarishning uyg‘unlashuvining amaliy tizimlarini yaratish va amaliyotga kiritish, ilmiy-pedagogik kadrlar va talabalarning ilmiy-tadqiqotlari va ijodiy faoliyatlari orqali fan, texnika va texnologiyalarni rivojlantirish yoshlarda kasbiy madaniyatni shakllantirishning asosiy negizi hisoblanadi.O‘qituvchi kasbiy faoliyatida muloqot madaniyatini shakllantirish muammosi kishilik jamiyatining ehtiyojlari va talablaridan kelib chiqqan holda hal qilinadi. Shu boisdan hozirgi davrda O‘zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunida, kasb tanlash motivlari, kasbiy tayyorgarlik, kasbiy layoqat va kasbiy mahorat bilan cheklanib qolmaslikni, balki bo‘lg‘usi pedagog kadrlar shaxsiy faoliyatida kasbiy madaniyatni tarkib toptirish mutlaqo zarur ekanligi ta’kidlanadi. Respublikamizda o‘qituvchilik kasbining o‘ziga xos etnopsixologik fazilatlari, hislatlari, qobiliyatlari ish uslublari, pedagogik mahorat sirlarini egallash yo‘llari, shaxslararo muloqot madaniyati yuzasidan turli davrlarda har xil ilmiy izlanishlar olib borilgan. Muloqot madaniyatining tarbiyalovchi imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish ko‘p jihatdan o‘qituvchining shaxsiy sifatlari bilan belgilanishini ta’kidlab o‘tish lozim. Pedagogik muloqot madaniyatining har jihatdan to‘g‘ri tanlangan, o‘qituvchining ma’naviy saviyasi, betakror xususiyatlariga muvofiq keluvchi uslubi quyidagi vazifalar majmuini hal qilishga yordam beradi: