1-Mavzu: Paxta va to‘qimachilik sanoatida texnosferik omillar fani, uning mohiyati va vazifalari Reja: 1

Changlar. To„qimachilik sanoati korxonalari uchun xarakterli zararli 
modda hisoblanib katta kichikligi bo„yicha 3 xilga bo„linadi: 
o yirik (o„lchamlari 50 mkm dan katta bo„lgan zarrachalar); 
o 
o„rtacha kattalikdagi (50 - 10 mkm bo„lgan zarrachalar); 
o mayda (10 mkm dan kichik bo„lgan zarrachalar). 
Zararli moddalar kishi organizmiga asosan nafas yo„llari, teri va ovqat bilan 
kirish mumkin. Zararli moddalar organizmga kirgach, biologik muhitda erib, ular 
bilan o„zaro reaksiyaga kirishadi va normal hayotiy jarayonni buzadi. Buning 
natijasida kishida kasallik holati - zaharlanish paydo bo„ladi. Buning qanchalik 
xavfliligi chang konsentratsiyasiga va zararli moddaning ta‟sir qilish vaqtining 
uzun - qisqaligiga bog„liq. 
Zararli moddalar organizmga ta‟sir qilish xususiyatiga ko„ra, qo„yidagi 
toifalarga bo„linadi:
o umumiy ta‟sir qiluvchi - bular organizmni umumiy zaharlaydi, (uglerod 
oksidi, qo„rg„oshin, simob, marganets va uning birikmalari va boshqalar); 
o qitiqlovchi - nafas yo„llari shilliq pardalarini qitiqlaydi, qichitadi, 
achishtiradi (xlor, ammiak, oltingugurt gazi, vodorod ftorid, azot oksidlari, ozon, 
atseton va boshqalar); 
o allergik ta‟sir qiluvchi (formaldegid, har-xil nitrat birikmalar asosida 
tayyorlangan bo„yoqlar, laklar); 
o kanserogenlar - rak kasalligini olib keluvchilar (nikel va uning oksidlari 
va boshqalar); 
o mutagenlar - kishining nasliy xususiyatlarini o„zgartiruvchi (radioaktiv 
modddalar va boshqalar). 
Zararli moddalar kishi organizmiga ta‟sir qilish darajasiga ko„ra qo„yidagi 
sinflarga bo„linadi: 
o 1-sinf – o„ta xavfli (benzapiren, simob, qo„rg„oshin, ozon, fosgen va 
boshq.); 
o 2-sinf – yuqori darajada xavfli (azot oksidlari, benzol, yod, mis, marganets, 
vodorod sulfid, xlor va boshq.); 
o 3-sinf – xavfli (atseton, ksilol, oltingugurt qo„sh oksidi, metil spirti va 
boshq.); 
o 4-sinf – kam darajada xavfli (ammiak, benzol, skipidar, etil spirti, uglerod 
oksidi va boshq.). 
To„qimachilik korxonalaridagi texnologik jarayon moddalarning qay 
darajada sexga tarqalishi bilan bog„liq. Bu korxonalarda asosiy zararli moddalar: 
chang, yuqori harorat, namlik, shovqin, titrash va turli zararli gazlardir. 

---

Chang deb havoda uchib yura oladigan mayda qattiq moddalar -
zarrachalarga aytiladi. Chang organik va mineral qismlardan iborat bo„lishi 
mumkin. 
Organik chang zarrachalari: 
o 
o„simlik changlari - paxta, kanop, tut va boshqa changlar; 
o hayvonot changlari - ipak, jun tolalari changi; 
o sun‟iy tolalar changi. 
Meneral chang zarrachalari tolalarni terish va ularni tashish paytida 
aralashib qoladigan tuproq va qum zarralaridir. To„qimachilik korxonalari 
changlari tarkibida organik va mineral changlar bo„lganligi uchun odamning 
ichak, oshqozon faoliyatiga ta‟sir qilishi, ko„zining shilliq pardalarini 
yallig„lantirishi, teri kasalliklariiga olib kelish mumkin. 
Changdagi zararli moddalarning ta‟siri natijasida kasbiy kasalliklar kelib 
chiqishi mumkin. Masalan, changli havoda uzoq vaqt nafas olish natijasida 
“Pnevmokonioz” kasalligiga uchrash mumkin. Buning og„ir formalaridan biri 
“Silikoz”, ya‟ni chang tarkibidagi kremniy ikki oksidini (SiO
2
) o„pkaga ta‟siri 
natijasida hosil bo„ladi.
Changning zararligini xarakterlovchi faktorlar ichida uning katta - kichikligi 
ya‟ni dispers tarkibi katta rol o„ynaydi, eng mayda chang ayniqsa xavfli 
hisoblanadi. Jumladan, kattaligi 5 mkm gacha bo„lgan chang o„ta zararli, chunki 
ular o„pkaning alveollariga (ularning diametri o„rtacha 5 mkm ga teng), kirib 
borib ularni berkitib qo„yadi. Natijada ko„plab teshikchalari berkilib qolgan 
o„pkaning nafas olish hajmi kichrayadi, odam tez-tez va oz-oz havo oladigan 
bo„lib qoladi. Katta zarrachalar yuqori nafas organlarining shiliq pardalarida 
o„rnashib qoladi va so„ngra organizmdan chiqarib yuboriladi.
Har - xil changlarni dispersiyasi bo„yicha solishtirish jadvali.