1-mavzu pedagogik diagnostika fanining predmeti, vazifalari, printsiplari. Pedagogik diagnostika predmeti va vazifalari

1-MAVZU PEDAGOGIK DIAGNOSTIKA FANINING PREDMETI, VAZIFALARI, PRINTSIPLARI.
1.Pedagogik diagnostika predmeti va vazifalari

Pedagogik diagnostika – maktabgacha ta’lim muassasasidabolalarningqobiliyatvalayoqatlarinihartamonlamarivojlantirishga, ularshaxsinishakllantirishgaqaratilgan.

Pedagogikajarayoniningmahsuldorligipedagogningo‘ztarbiyalanuvchilariniyaxshibilishda, talimvatarbiyaningxilma-xilmetodlariniqo‘llashgabog‘liqharakatqiladi. Bolalarningbundayholatlarichegaraholatlarisifatida, psixiktaraqqiyotkamchiligisifatidashaxsaksentuatsiyasiningturliko‘rinishisifatidatasniflanishimumkin. Ularnianiqlashuchunbolalarpsixologiyasi, klinikpotopsixologiyavapsixatriyakabisohalardagibilimlartalabqilinadi. Bundantashqaritarbiyachigaqarovsizlikkabimuammolarnihalqilishgato‘g‘rikeladi.
Pedagogtalimvatarbiyadagiqiyinchiliklarnimauchunvaqandayqilibpaydobo‘lishinitushunishuchun, uavvalobolapsixiktaraqqiyotiningasosiyqonuniyatlarinibilishivaturlipsixikholatlarni, psixologik-diagnostikametodlariniegallashizarur. Pedagogningpsixodiagnostiktadqiqotyokidoimiykuzatishjarayonidaolingannatijalarnibolalarbilanishlashdaqanchalikto‘g‘rifoydalanaolishihamzarurhisoblanadi.
Pedagogik diagnostika - tajribagaasoslanganfansifatida XIX-asroxiridavujudgakeldi. Xuddishudavrdapsixologiyadao‘lchashg‘oyasikengtarqaldi. Psixodiagnostikaningmustaqilfansohasigaaylanishiolimlarninginsonlarpsixikasidagiindiviualfarqlargaqiziqishiningortishibilanbog‘langan.
Psixodiagnostikapsixologikdiagnozqo‘yishhaqidagifandir. Bundadiagnozko‘rsatkichvatavsifnomalarnibirgalikdatahlilqilishasosidasinaluvchiningholativaxususiyalarihaqidagixulosalaridaniboratdir.
Psixologikdiagnoz (diagnosis - grekcha, aniqlash, bilishdeganma’nonianglatadi) - shaxsindividual-psixologikxususiyatlarininghozirgiholatigabahoberish, rivojlanishinioldindanaytibberish (prognozqilish) vapsixodiagnostiktekshiruvvazifalaridankelibchiqib, tavsiyalarishlabchiqishgaqaratilganpsixologfaoliyatiningso‘ngginatijasidir.
Psixodiagnostiktadqiqotlaramaliyotidapsixologikdiagnozqo‘yishning 3 bosqichifarqlanadi:
SimptomatikdiagnozdadasturimavjudharqandayEHMbajarishimumkinbo‘lgantadqiqotdaolingannatijalarqaytaishlanadi.
Etnologikdagnozda (kelibchiqishsabablari) birorxususiyatningmavjudliginiemas, balkiuningvujudgakelishsabablarihamhisobgaolinadi.
Tipologikdiagnozdasinaluvchishaxstuzilishidaolingannatijalarningahamiyativao‘rnianiqlanadi.¹
Psixodiagnostikapsixologiyaningilmiyvaamaliyjabhalaridantashqariuningboshqasohalaridakengqamrovdaqo‘llaniladi. Masalan, tibbiypsixologiya, patopsixologiya, injenerlikpsixologiyasi, mehnatpsixologiyasikabiinsonningpsixologikxususiyatlarinibilishtalabqilinadiganbarchasohalardafoydalaniladi.
Ilmiyvaamaliypsixodiagnostikaqaydetilganbarchaholatlardahamo‘zigaxosmuhimvazifalarnihaletadi. Ulargaquyidagilarkiradi:
1. Insondagimavjudbirorpsixologikxususiyatyokixulq-atvoriholatinianiqlash;
2. Mazkurxususiyatningshakllanganligi, ya’niuningmiqdoriyvasifatiyko‘rsatkichlardanamoyonbo‘lishidarajasinio‘rganish;
3. Zarurbo‘lganholdaginashaxsningtashhisqilinayotganxulq-atvoridagipsixologikxususiyatlariniochibberish;
4. O‘rganilayotganxususiyatlarningshakllanganlikdarajasinitaqqosiyishlanmasiniyaratish.
Amaliypsixodiagnostikadasanabo‘tilganvazifalarningharbirialohidayokikomplekstarzdaolibborilayotgantadqiqotmaqsadigamuvofiqamalgaoshiriladi.
Demak, psixodiagnostikapsixologdanprofessionalfaoliyatijarayonidamaxsustayyorgarliktalabqiluvchimurakkabsohadir. Psixolog (tashhischi) egallashikerakbo‘lganbilim, ko‘nikmavamalakalarshunchalikkengvamurakkabki, uningo‘zlashtirilishibilanpsixodiagnostikaniprofessionalpsixologfaoliyatiningnegizisifatidae’tirofetilishigasababbo‘ladi. Haqiqatanhamamaliypsixologlarnimalakalimutaxassisetibtayyorlashahamiyatgamolikomildir.
Tadqiqotishlariningnatijalarizamonaviypedagoglarningquyidagikasbiysifatlaribilanfarqqilishiniko‘rsatadi:
- o‘zfaoliyatinitahlilqilishehtiyoji;
- dialoggakirishishqobiliyati;
- diagnostikavao‘zini-o‘zidiagnostikaqilishningyangiusullariniegallashgaintilish;
- o‘zini-o‘zibirxildabaholashqobiliyati.
Shuninguchuno‘quvjarayoniniboshqarish, ayniqsauningishtirokchilariniboshqarishmasalasigatubdano‘zgartirishlarkiritishkerak. Ularnio‘zini-o‘ziboshqarishtartibigao‘tkazishharbirrahbarningbosqichma-bosqicho‘zini-o‘zitahlilqilishivao‘zmaqsadinibelgilashi, o‘zini-o‘ziistiqbolrejasinibelgilashi, o‘zini-o‘zinazoratqilishi, o‘zini-o‘zibaholashvakorreksiyaqilishi (to‘g‘rilash) demakdir. Buesaharqandayboshqaruvchiningtashxisqilishtomoninikuchaytiradi.
“Tahlil, o‘zini-o‘zitahlilqilish, shaxsnio‘rganishtushunchalariso‘nggivaqtlardayagonadiagnostika (tashxis) atamasibilannomlanaboshlandi”. Ushbuso‘zningumumiyma’nosi-tashxisqo‘yishnazariyasivaamaliyoti, bilishningalohidaturidir, chunki “diagnostika” lotinchadantarjimaqilinganda “aniqlash”, “belgilash” ma’nolarinianglatadi.
Pedagogikdiagnostika - pedagogikfaoliyatsohasidavoqeliklarningmohiyatinibelgilash, jarayonlarnihartomonlamao‘rganish, pedagogikomillarningmajmuaviyharakatiniaksettirishdemakdir. Uningvazifasi - pedagogvarahbargasabablarningo‘zarobog‘liqharakati, ularningqaysibirishulahzadakritikahamiyatgaegabo‘lishihaqidatezkorvaishonchliaxborotberadi. Shuninguchunta’lim-tarbiyavametodikjarayonlarningbarchatarkibiyqismlaritashxisqilibturishmuhimahamiyatkasbetadi.
Pedagogikdiagnostikaningmazmunidegandametodikvapedagogikjarayonning, bolashaxsi, pedagogyokirahbarningfaoliyatidarajasidanqat’inazar, tezkoro‘rganilishivabaholanishi, tartibgasolinishivakorreksiyasi (to‘g‘rilanishi) tushuniladi.
Pedagoglarningfaoliyativashaxsinio‘rganish - metodikishlarningsifativasamaradorliginioshirishningmuhimomilidir. Metodikishlarpedagoglarningbolalargata’lim-tarbiyaberishvaularnirivojlantirishbilanbog‘liqfaoliyatidayuqorinatijalargaerishishuchunyordamberishgaqaratilgan. Ushbumasalaninafaqatkeyingitakomillashtirish, balkiharbirpedagogningmavjudimkoniyatlarinihartomonlamahisobgaolishshartlaridaginabajarishmumkin.
Pedagogiktashxispedagoglarbilanolibboriladiganmetodikishlarnitashkiletishda, ularningkasbiyvao‘zarorivojlanishidailmiyyondashuvnita’minlaydi. Shuninguchunumetodik, ta’lim-tarbiyajarayonlaridahamdamaktabniboshqarishjarayonidamuhimrolo‘ynaydi. Tarbiyachiningkas­biyrivojlanishdarajasinio‘rganishningtizimisifatidaolinganpedagogiktashxisqo‘yishishdagikiyinchiliklarnianiqlashuchunasosbo‘libxizmatqiladi, ularni yengibo‘tishningmuqobilusullariniizlashgaundaydi. Shubilanbirga, utarbiyachiningkuchlitomonlarinianiqlashga, ularnimustaxkamlashhamdapedagogikfaoliyatvao‘qitishmodeliningyakkalashtirilganmetodlarinirivojlantirishyo‘llarihamdaaniqusullarinibelgilabolishgahamimkonberadi.
Pedagogikmahorat, pedagogningmuvaffaqiyatlarinidiagnostikaqilishattestatsiyamuammolarinimuqobilhalqilishgaimkonberadi, chunkiuta’limmuassasasima’muriyatiningbahosidagisub’ektivizmnichetlashtiradi. Biroqta’limmuassasasirahbarlarishuniyoddatutishlarikerakki, diagnostika - bushaxsiymaqsademas, balkimaslaxat, korreksiya (to‘g‘rilash), moslashishvametodik-psixologikqo‘llab-quvvatlashbilanbirqatordapedagoglarbilanishlashbosqichlaridanbirihisoblanadi.
Pedagogikfaoliyatdiagnostikasini, ayniqsao‘zini-o‘zidiagnostikaqilishnio‘tkazishharbirpedagogtomonidano‘zini-o‘zitahlilqilishvabaholashmalakalariniegallashgayo‘naltirilgan. Buholpedagogikkadrlarbilanolibboriladiganishlarningo‘zinitartibgasolishvakorreksiyalashningfaoltartibigao‘tkazishgaimkonberadi.
Pedagogikdiagnostikaharbirpedagogikbilish, harbiriningko‘ngligayo‘ltopaolishsingarimurakkabmasalalarnimuvaffaqiyatli yechishdarahbar – metodistlargayordamberadi. Utarbiyachilarningkasbiyvashaxsiyxususiyatlarinibilishgaimkonberadivashubilanbirgapedagogkadrlarbilanmeto­dikishlarningtashkiletilishini yengillashtirib, ularningsamarasinioshiradi.
Zamonaviydiagnostikaningvazifalari.
Yaqinvaqtlargachapedagogikdiagnostikabiron-birbelgilarnibaholashmuammosigataqalarekan, shaxsesabirfi­gura, fotosuratko‘rinishidaifodalanaredi (N. Golubev, P. Bitinas). Bugungikundapedagogikdiagnostikako‘ptarmoqlibo‘libbormoqdavao‘zidama’lumot, asldiagnostika, baholash, korreksion, yo‘naltiruvchi, tahliliykabivazifalarnimujassamlashtirmoqda.
Diagnostikyondashuvhambolalar, hambutunpedagogikjamoafaoliyatiningturlibosqichlaridagiharakatiningmajmuaviydiagnostikasi, o‘zini-o‘zisinovdano‘tkazishvamonitoringitiziminito‘zishhisobigaamalgaoshadivashu­ninguchunboshqaruvfaoliyatiningnatijalariniholisonabaholashgaimkonberadi.
Diagnostikanitashkiletishjarayonidasub’ektlarningrivojlanishdinamikasinio‘rganishvaholisliknioshirishuchunbosqichlilik, davriylikkarioyaqilishmuhimahamiyatkasbetadi. Ob’ektningnafaqataslholatini, balkioraliqvayakuniynatijalarinio‘rganishzarurligisababli, kamidauchtakesimdabajarilishilozim: birinchikesim - kirishnazorati (birinchiboshlang‘ichdiagnostika), ikkinchikesim - joriynazorat (qiyosiydiagnostika) vauchinchikesim - chiqishnazorati (yakuniydiagnostika).
Harbirpedagogmazkurta’limmuassasasiningmetodikishitizimigamosravishdaamalgaoshirayotganfaoliyatnidiag­nostikavatahlilqilishdasturipedagogikta’lim-tarbiyavametodik - jarayonnitashkiletishdagijarayonvaomillarnianiqlash, zarurvakutilayotgano‘zgarishlarnibirketma-ketlikkaqo‘yish, boshqaruvkorreksiyasiniamalgaoshirish - bularninghammasita’limmuassasasigayutuqlarasosidamavjudmuammolarnihalqilishdaularningqaydarajadaekanligini, an’anabilaninnovatsiyao‘zaroqanchalikuyg‘unlashganini, manfaatdorlikvaziyativujudgakeltirilganligini, sinov, tajriba, izlanishvailmiy-metodiktadqiqotjarayonidape­dagogikjamoako‘pchiliginingichkikechinmalarinibilishvako‘rishgaimkonberadi.
Shuniyoddatutishkerakki, diagnostikauyokibusifatlarvaxususiyatlarningmavjudligiyokiularningyo‘qliginiko‘rsatibberadi, uningnatijalaridanfoydalanganholda, pedagogningkasbiyusishiningistiqbollari, yo‘llarivausullarinianiqlashdayordamberishikerak. Pedagogningo‘rganishishlarinafaqatdiagnostik, balkiistiqbollitavsifgaegabo‘lsagina, ushbuyo‘nalishdaolibborilganishlar­ninguyokibudarajadaginatijaviyligiyokiuningfoydaliligito‘g‘risidagapirishmumkin (V. M. Lizinskiy).
Harqandayfaoliyatzamiridahamamalgaoshirilganishlarningpirovardmaqsadi, vazifalarivakutilgannatijalaribo‘ladi. Faoliyatnatijalarinisarhisobqilish, amaliyxulosalaryasash – bo‘shyokimuvaffaqiyatlio‘rinlarnibelgilabolish, faoliyatningkeyingibosqichlaridaunihisobgaolishdiagnostikadeyiladi.
Pedagogikdiagnostikata’limsamaradorligi, ishmazmuni, olibborilganpedagogikfaoliyatnitahlilqilishdakattaahamiyatgaegabo‘lib, ilg‘orta’limmuassasalaridabuishuslubimuvaffaqiyatlitarzdaamalgaoshirilmoqda, yutuqlarmustahkamlanib, yo‘lqo‘yilgankamchilikvanuqsonlarnitahlilqilishasosidaboshstrategikyo‘nalishlarbelgilabolinmoqdavayuqoridarajadagipirovardnatijalarqo‘lgakiritilmoqda. Savoltug‘iladi:
- bolaqobiliyati, imkoniyati, bilimi, egallaganko‘nikmalariningo‘lchovibormi?
- bolaningbilishvako‘nikmalarinibelgilashgatarbiyachiaralashganima’qulmiyokio‘ziga-o‘zibahoberganiafzalroqmi?
Manashusavollargaengmaqbulasoslardajavobberishpedagogikdiagnostikaningpredmetidir. Manashumaqsadniro‘yobgachiqarishyo‘l-yo‘riqlari, metodikmexanizmlariniishlabchiqish, joriyetishmuhimvazifadir. Pedagogikdiagnostikaningtarixipedagogikfao­liyattarixibilandeyarlitengdosh. Boshqachaqilibayt­ganda, pedagogikjarayonmingyillardanberimavjudbo‘lsa, bufaoliyatningme’yorlarivanatijalarinibelgilashhamshunchalikqadimiydir. Demoqchimizki, tarbiyalanuvchibilimigabahoqo‘yish, unisinovvaimtixonqilish, pirovardishnatijalarinibelgilabolishboshlangan yerdapedagogikdiagnostikahammavjud. Faqatfarqshundaki, ibtidoiyvao‘rtaasrpedagogikasidabolabilimivaiqtidorinidiagnostiktahlilqilishningilmiyasosiyo‘qedi. Pedagogikdiagnostikaniilmiyasosdatahliletishvayo‘lgaqo‘yish XX asrboshlaridaamalgaoshirilgan. Shuboisdan, bupedagogikjarayonningnomlanishihamturlichabo‘lgan.
Ayrimlarpedagogikdiagnostikanitaklifetilganbilimlarnio‘zlashtirishasosideyishadi. Boshqalardi­agnostikao‘qitishnijadallashtiruvchiaxborotdirdebhisoblaydilar. Yanaayrimlaresadiagnostikaegallanganbilimsifatininazoratetishdir, deganfikrniilgarisuradilar.
TaniqlipedagogikolimMasermanpedagogikdiagnos­tikani «tarbiyalanuvchio‘zlashtirishibilan, o‘quvmaterialinito‘g‘ritanlash, maqsadnito‘g‘riyo‘naltirishmezonidir» debhisoblaydi.
Aslidapedagogikdiagnostikao‘quvmaterialinibi­lishjarayoniningasosinitashkiletib, maqbulpedago­gikxulosagakelishgazaminyaratadi.
Shuboisdanham, pedagogikdiagnostika:
birinchidan, tarbiyalanuvchigaindividualta’lim – tarbiyaberishnijadallashtiradi;
ikkinchidan, davlatvajamiyatningta’limgaqo‘ygantalablaridankelibchiqib, tarbiyalanuvchibiliminito‘g‘ri, adolatlibaholashnita’minlaydi;
uchinchidan, ishlabchiqilganta’limiymezon, kriteriyalarorqalitarbiyalanuvchiningsinfdansinfgao‘tishida, mutaxassislikkaqabulqilinishidaminimaltalablargajavobberishinibelgilaydi.
Pedagogikdiagnostikayordamidata’lim-tarbiyajarayonito‘g‘ritahliletiladivauningsamaradorligito‘g‘ribaholanadi. Boshqachaqilibaytganda, pedagogikdiagnostikaorqalita’limob’ekta, ta’limiytushunchalarqaydarajadao‘zlashtirilganligitahliletiladi, butuno‘quvkursini, o‘quvdasturlarinio‘zlashtirishdarajasibaholanadi.
Pedagogikdiagnostikamuhimahamiyatgaega. Uo‘quv-tarbiyajarayoniniyaxshilashgaxizmatqiladi, ta’limiyfao­liyatnatijasidaerishilgansamaralarniholislikbilanbelgilabberadi, yo‘lqo‘yilgankamchilikvanuqsonlarnibartarafetishgayo‘lochadi, pirovardnatijadata’limningtakomillashibborishigaijobiyta’sirqiladi.
Pedagogikdiagnostikatarixiganazartashlasak, o‘tganasrlardaufaqattarbiyalanuvchibiliminibaholashorqaliamalgaoshirilganinikuzatamiz. Unga 1864 yildaAQSholimlariD. FishervaR. Resslarasossolganlar, 1908 yildanboshlabesa, olimT. Stounarifmetikadantestorqalitarbiyalanuvchibiliminisinashtiziminitatbiqetgan.
Egallaganmalakanianiqlashgaqaratilganpedagogikdiagnostikayokidiagnostikfaoliyatningayrimjihatlari:
a) taqqoslash;
b) pedagogiktahlil;
v) avvaldanaytabilish (prognoz);
g) interpretatsiya;
d) pedagogikdiagnostikanatijalarinianiqlash;
ye) amalgaoshirilganturlidiagnostikmetodlarnio'tkazish;
j) pedagogikdiagnostikametodlarinito‘g‘ribelgilash.

Pedagogikdiagnostikaningengmuhimkriteriylariesa:

♦haqqoniylik (ob’ektivnost);
♦ishonchlilik (nadejnost);
♦puxtalik (validnost)kaasoslanadi.
Diagnostiktahlillarqachonob’ektivbo‘ladi?
1. ♦ Agar: sinovnatijalariturlitekshiruvlardabirxilnatijalarko‘rsatilib, ko‘rsatkichlaro‘zarobir-birigayaqinbo‘lsa;
♦ Agar: sinovmezonlari, o‘lchovlaribirligihamdauningnatijalarisinovniamalgaoshiruvchi, aniqlovchiningshaxsixislativamunosabatlarigabog‘liqbo‘lmasa;
♦ Agar: sinovbirxiltalab, birxilmunosabatvapsi­xologikkayfiyatdaamalgaoshirilsa, haqiqiyahvolnianiqlashdaob’ektivnatijalarolinishimumkin.
Modomikimaqsadhaqiqiyta’limiyahvolnianiqlashekan, ungato‘g‘ri, halollik, xaqqoniylikbilanyondashishzarur. Aksholda, diagnostikadanko‘zlangannatijagaerishish, to‘g‘ritashhisbelgilashmumkinemas. Bundantashqari, ayrimsinfishlarini, ba’zanyozmaishlarni, ko‘pinchaesaog‘zakiberilganjavoblarnibaholashdaharxilyondashuvlarqaydetilishimumkin. Businovchi, ya’nidiag­nostiktahlilo‘tkazuvchiqilinayotganishlarningtubmaqsadigatushunib yetishiga, mas’uliyatiga, ishgabo‘lganyondashuviga, vanihoyatuningsaviyasigabog‘liq.
Bundankelibchiqadiganamaliyxulosashuki, pedago­gikdiagnostikaniamalgaoshirishdarioya-andisha, oshna-og‘aynigarchilik, tanish-bilishchilikyokiboshqanoxushliklararalashsa, haqiqiyahvolaniqlanmaydi, umumiyishgaputur yetadi, kamchilikvanuqsonlarochilmayxaspo‘shlanadi, ta’limnitakomillashtirishdanko‘zdatutilganmaqsadlarochilmayqoladi.
2. Pedagogikdiagnostikaningishonchliligibirnechamartaqilingantahliliyxulosalarnatijasiningbirxilligiqaydetilganhollardaginata’minlanadi.
Agarbunimuayyanmuassasalarninghayotiyfaoliyatibilanbog‘lasak, mabodotarbiyachiilgarigiishinioradanbirnechavaqto‘tib, aynano’shandaybaholasa, ishonchlilikpaydobo‘ladi, lekinbundayholafsuskiamaliyotdakamuchramoqda.
Pedagogikdiagnostikanatijalariqachonuzil-kesiltasdiqlanadi? Tajribalar, tahlillarshuniko‘rsatadiki, pedagogikdiagnostikatestusullarivositasidaamal­gaoshirilsa, natijalarhaqqoniybo‘ladi.
Chunkibundato‘rtxilxulosabirxilnatijabilanbaholanadi. Bular:
♦ mazmunningtasdig‘i;
♦ harxilusulbilanolingannatijalarningbirxilligi;
♦ natijalargako‘raamalgaoshirilgantahlillarningisbotlanishi;
♦ loyihalashningtasdiqlanishi (ya’niloyihalashtirishdaginatijalarningolinganxulosalargauyg‘unligi).

1^Матмуратова.Н.Б. Психодиагностика фанидан маърузалар матни. - Т., 2000й.