1-Mavzu: pеdаgоgik fikr tаrixi vа mаktаb аmаliyotidа o‘qituvchi mаhоrаti mаsаlаlаri. Pedagogik mahorat va uning asosiy komponentlari reja

G`arb pedagoglari o’qituvchi, uning jamiyatdagi o’rni va pedagogik mahorat haqida.
Yevropa mamlakatlarining pedagoglari o’qituvchining professional faoliyati va axloqiy fazilatlari haqida o’z qarashlarini bayon etganlar, pedagogik ta’limot yaratganlar. Chunonchi, XVI asrda Ukraina va Belorusda birodarlik maktablari ochiladi. 1586 yilda Lvov shahrida ochilgan birodarlik maktabi nizomiga ko’ra maktabning rektori va o’qituvchilari jamoaning majlisida saylab qo’yilgan. Nizomda o’qituvchining qanday axloqiy fazilatlarga ega bo’lishi ham bayon etilgan. O’qituvchi – «inson-tavfiqli, o’ylab ish qiladigan, yuvosh qobil, kamtar, qanoatli bo’lmog’i lozim. Araqxo’r, firibgar, safsaboz va dahriylikni yoqlovchi bo’lmasligi lozim».
O’qituvchi bolalarni qattiq ushlamog’i, lekin ularga muhabbat bilan qaramog’i kerak. O’qituvchilarga axloqiy sog’ligi haqida qayg’urmog’i, o’yinlar, musobaqalardan foydalanib, ularga jismoniy tarbiya ham berishi kerak.
Chex pedagogi Yan Amos Komeniskiy (1592-1670)ning asarlarida o’z davrining yangi g’oyalari aks etadi. Komenskiy o’qituvchilikni yer yuzidagi har qanday kasbdan yuqori turadigan juda fahrli kasb deb hisoblab, o’qituvchiga katta ahamiyat beradi. Komenskiy bir tomondan, aholining o’qituvchiga hurmat bilan qarashi lozimligini talab qiladi, ikkinchi tomondan esa, o’qituvchining o’zi ham jamiyatda qanday muhim vazifani bajarayotganligini tushunib olishi va o’z qadr-qimmatini yaxshi bilib ishlashi lozimligini uqtirib o’tadi. O’qituvchi, uning fikricha, sof vijdonli, ishchan sabotli, o’quvchilarga o’zi singdirishi lozim bo’lgan fazilatlarning jonli namunasi bo’lishi, keng ma’lumotli va mehnatsevar bo’lishi lozim. U o’z ishini behad sevishi, o’quvchilarga bamisoli otalardek muomala qilishi, ularda bilimga havas tug’dirishi zarur. O’zi namuna ko’rsatib, o’quvchilarni o’ziga ergashtirishi o’kituvchining eng muhim fazilatlaridan biridir deb hisoblaydi.
Nemis pedagogi Adolf Disterveg (1790-1866) demokratik pedagogikaning ilg’or namoyondasidir (qarang: Pedagogika tarixi. Toshkent, «O’qituvchi», 1976, 122-128 betlar). Uning pedagogik asarlarida o’qituvchilik faoliyati va odobiga qo’yiladigan talablar ko’rsatilgan. Distervergning fikricha, o’qitish chog’ida bolalarning tashabbuskorligini o’stirish, ularni bilimlar bilan qurollantirish o’qituvchi rahbarlik rolini o’ynagandagina mumkin bo’ladigan ishdir. Ta’limning muvaffaqiyatli bo’lishi oqibat natijada darslik yoki metodga emas, balki o’qituvchiga bog’liq deb ta’kidlaydi. Yaxshi o’qituvchi o’z fanini mukammal egallab olgan bo’lishi, o’z kasbini va bolalarni sevishi kerak. Dars chog’ida hamma bolalar tetik bo’lib turishi, o’kituvchi g’ayrat bilan dars berib, o’quvchilarning aqliy, kuchini uyg’otishi, ularning irodasini mustahkamlashi, xarakterini tarkib toptirishi kerak. Yaxshi o’qituvchi, Distervergning ko’rsatishicha, o’zining tarbiya prinsiplarini qat’iyat bilan og’ishmay o’tkazib boradi. Bu prinsiplardan hech qachon qaytmaydi. O’qituvchi o’z ustida muttasil ishlashi lozim. Shundagina u o’quvchilarni bilim egallashda matonatli bo’lishga o’rgatadi. Va ularning o’z yo’llarida uchraydigan qiyinchiliklarni yenga oladigan etib tarbiyalaydi. Disterverg o’qituvchining mustahkam xarakter iva o’tkir iroda kuchi ham katta tarbiyaviy ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi. O’qituvchi qattiqqo’l va o’tkir iroda kuchi ham katta tarbiyaviy ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi. O’qituvchi qattiqqo’l talabchan bo’lish bilan birga adolatli bo’lishi ham kerak, faqat shundagina u o’z o’quvchilari orasida obro’ qozonishi mumkin. Disterveg o’kituvchi fuqaro bo’lishi, mustahkam e’tiqodga ega bo’lishi va mard bo’lishi lozim, deydi.
XIX-XX asrlarda ayrim yevropa mamlakatlarida o’qituvchilar amal qilishi uchun professional kodekslar ishlab chiqiladi. Ularda o’kituvchilik faoliyati va pedagoglik axloqiga doir talablar ko’rsatilgan. Bu kodekslarda, jumladan, o’qituvchi bilan o’quvchi o’rtasidagi munosabatlarning xarakteri, o’qituvchining o’z kasbiga munosabati; muallim o’z kasb mahoratini oshira borishi zarurligi; pedagoglarning turli uyushmalarida faol qatnashishi kabi talablar ko’rsatilgan.
Sobiq Sovet davlati maorif sohasidagi yangi siyosatni amalga oshirdi. Ta’lim va tarbiya dindan ajraldi. Maktablar faqat dunyoviy ilmlarni o’rgatadigan, materialistik dunyoqarash, marksistik sinfiylik g’oyasni singdiradigan qilib qayta qurildi. Eski maktablarda ishlab kelgan o’quvchilarni qayta tarbiyalash va yangi o’qituvchilarini tayyorlash ishiga kirilishdi.
Sobiq sovet davlati maktab va o’qituvchilarni jamiyatning sinflarga bo’linishini tamomila yo’q qilish quroliga, jamiyatni kommunistik asosda qayta qurish vositasiga aylantirish vazifasini kun tartibiga qo’ydi. Bunday usul ma’naviyatimizga qanchalik ziyon yetkazgani tarixdan ma’lum. Sobiq ittifoqda buyuk davlatchilik, ruslashtirish, boshqa millat kishilari o’zligini anglashga yo’l qo’ymaslikka intilishdek siyosat amalga oshirildi. Keyingi 30-40 yil davomida xalq ta’limi sohasida mablag’ ajratishningn ilmiy prinsiplari buzildi. Maktablarda ta’lim yil sayin pasaya bordi. Qobiliyatli kishilar, ayniqsa erkaklar xalq xo’jaligining boshqa soxalariga ishga o’tib ketdilar. Pedagogika o’quv yurtilariga kiruvchi va uni bitiruvchilarga nisbatan talabchanlik bo’shashtirildi. Natijada pedagoglikka qobiliyati yo’q, bilimi past yuzlab yoshlar har yili respublika o’qituvchilari tarkibiga qo’shildi.
Insoniyat yaratgan bilimlarni egallagan taqdirdagina komunist bo’lish mumkin, degan ta’limot asosida sovet o’qituvchilari yoshlarga ko’proq nazariy bilimlar hayotga, mehnatga tayyorlashdan uzoqlasha bordi. O’qituvchi odobi sohasida sovet pedagogikasi gumanizm, demokratizm, kollektivizm, vatanparvalik, internatsionalizm prinsiplariga asoslanish lozimligini e’lon qildi. Go’yoki bolalarni hurmatlash, o’z kasbini sevish, o’qituvchilik burchini anglash, halollik, vijdonlilik, adolatli bo’lish kabi jahon pedagogikasida asrlar davomida shakllangan va tajribada isbotlangan pedagogik axloqiy normalar milliy zaminda ajratilgan, bir yoqlama kommunistik mafkuraviylikka asoslanganni tufayli amalga oshmadi, balandparvoz gap, erishish amri mahol bo’lgan orzuga aylanib qolaverdi. O’qituvchilarning amaliy faoliyati, ta’lim-tarbiya ishlari markazda tuzilgan yagona o’quv rejalari, yagona dastur, hamma respublikalar uchun bir xil darsliklar, bir yo’nalishdagi ish shakllari va usullarini qo’llash lozimligi bilan cheklab qo’ydi. O’quvchilarning erkinligi, ijodkorligi amalda yo’qqa chiqarilgan edi. Pedagogik axloq qoidalarida haqqoniyilik, halollik, adolat talablari ko’rsatilgan bo’lsa ham amalda har bir o’qituvchidan to’liq (yuz foiz) o’zlashtirish berish, «Ikkisiz va ikki yilliksiz» ishlash talab etildi. Muallimlar insonparvarlik, odamgarchilik ko’rsatish niqobi ostida axloq qonuniyatlariga, odob normalariga zid ravishda harakat qilishga da’vat etildi. Natijada o’quv dasturi materialini o’zlashtirmagan bolaga, o’rta maxsus va oliy o’quv yurtlarida ta’magirlik, manfaatdorlik illatlari avj oldi, kadrlar tayyorlash sifati juda pasayib ketdi.
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach mamlakatimiz xalqi oldida iqtisodiy va ma’naviy mustaqillikka ham erishish vazifasi kun tarkibiy qo’yildi. O’zbekistonda uzluksiz ta’lim tizimining tarkibiy qismi sifatida, umumiy ta’lim maktablari va o’qituvchilarning maqsadi – har bir bolada mavjud bo’lgan qobiliyat va layoqatlarni erkin rivojlantirish, ilm asoslarini umuminsoniy va milliy-ma’naviy, madaniy, qadriyatlarni o’rganish, yuksak axloqiy fazilatlarni, fuqarolik burchini, milliy g’urur tuyg’usini o’stirish, yoshlarni mehnat faoliyatiga, mustaqil hayot kechirishga yo’naltirishdan iborat.
Hozirgi davr taraqqiyotidan kelib chiqsak O’zbekistonda ta’lim-tarbiya tobora rivojlanmoqda, o’qituvchi kadrlar tayyorlash saviyasi rivojlanmoqda, o’qituvchi kadrlar tayyorlash saviyasi davlatimiz ko’rsatmalariga muvofiq ravishda ortib bormoqda.
Pedagoglik alohida kasb bo’lib, u har bir mutaxassisdan yuksak darajada g’oyaviy-siyosiy yetuklikni intellektual barkamollikni va ensilopedik ma’lumotlikni, insoniy aql va ezgulik urug’ini tarqatuvchi dehqon va bog’bon sifatida olijanob shaxs bo’lishini taqozo etadi. Hozirgi zamon pedagogikasi fani har bir o’qituvchidan kasbiy jihatdan yetuk bo’lishni va pedagogik mahorat va qobiliyatni, mahoratni to’liq egallagan bo’shlikni talab etmoqda. Pedagogik mahoratga va qobiliyatga, texnikaga ega bo’lmasdan turib haqiqiy o’qituvchi bo’lish mumkin emas degan tushuncha kelib chiqadi. O’zida pedagogik mahoratni va qobiliyatni umumlashtirgan inson bolalarni seva oladi, ular uchun jonini fido qila oladi, ularga haqiqiy ustoz bo’la oladi.
O’qituvchilik sharafli, lekin juda murakkab kasb. Yaxshi o’qituvchi bo’lish uchun pedagogik nazariyani egallashning o’zigina yetarli emas. Chunki pedagogik nazariyada bolalarni o’qitish va tarbiyalash haqida umumiy qonun qoidalar, umumlashtirilgan uslubiy g’oyalar bayon etiladi. O’qituvchining yosh individual xususiyatlarini e’tiborga olish ta’kidlanadi. Maktab hayoti amaliy pedagogik jarayon esa juda xilma - xildir. Pedagogik nazariyaga mos kelmaydigan vaziyatlar uchrab turadi. Bu esa o’qituvchidan keng bilimdonlikni, puxta amaliy tayyorgarlikni, yuksak pedagogik mahorat va ijodkorlikni talab etadi.
Shuning uchun hozirgi kun o’qituvchisi:

• 
  pedagogik faoliyatga qobiliyatli, ijodkor, ishbilarmon;
  
• 
  milliy madaniyat va umuminsoniy qadriyatlarni, dunyoviy bilimlarni mukammal egallagan, diniy ilmlardan ham xabardor, ma’naviy barkamol;
  
• 
  O’zbekistonning mustaqil davlat sifatida taraqqiy etishiga ishonadigan, vatanparvarlik burchini to’g’ri anglagan, e’tiqodli fuqaro;
  
• 
  ixtisosga doir bilimlarni, psixologik, pedagogik bilim va mahoratni, shuningdek nazariy ilmlarni mukammal egallagan;
  
• 
  o’qituvchilik kasbini va bolalarni yaxshi ko’radigan, har bir o’quvchi ulg’ayib, yaxshi odam bo’lishiga chin ko’ngildan ishonadigan, ularning shaxs sifatida rivojlanib, inson sifatida kamol topishiga ko’maklashadigan;
  
• 
  erkin va ijodiy fikrlay oladigan, talabchan, adolatli, odobli bo’lmog’i darkor.
  

Davlatimiz xalq ta’limi sohasida o’rtaga qo’yayogan vazifalarni bajarish ko’p jihatdan o’qituvchiga bog’liq. hozirgi kunda ta’lim - tarbiyadan ko’zda tutilayotgan maqsadlarga erishish, o’quvchilarning xilma -xil faoliyatini uyushtirish, ularni bilimli, odobli, e’tiqodli, mehnatsevar, erkin fikrli, ongli barkamol inson qlib o’stirish o’qituvchi zimmasiga yuklatilgan.
Har bir jamiyatda, oldingi tuzumlarda ham o’qituvchi ustoz muallim oldiga eng muhim vazifa jamiyat kelajagi bo’lgan yoshlarni tarbiyalash, ilm berish vazifasi qo’yilgan.
Hatto ibtidoiy jamoa tuzumi oxirlaridayoq yoshlarni tarbiyalash muassasalari tashkil etilib, ularda ancha tajribali, hayotni ko’rgan oqsoqollar bolalarni tarbiyalaganlar.
Quldorlik davrida esa quldorlarning bolalari uchun maxsus maktablar tashkil etilgan. Qadimgi Gretsiyada bolalarni o’qitadigan kishini didaskal ("o’qitaman", "o’rgataman") deb ataganlar. O’g’il bolalarni maktabga qullardan biri boshlab borgan, bunday qul pedagog (("paye") bola, "agogayin" yetaklab bormoq) deb atalgan.
Bu tushunchalar hozirda ham o’qituvchiga nisbatan ishlatilib kelinadi. Lekin uning mohiyati boshqacha ahamiyat kasb etadi.
Har bir jamiyatda ham pedagoglarga o’qituvchi tarbiyachilarga yoshlar murabbiysi sifatida katta hurmat bilan qarab kelingan.
Ayniqsa bizning mustaqil O’zbekistonimizda o’qituvchiga hurmat e’tibor va unga qo’yiladigan mas’uliyat ham nihoyatda oshib bormoqda.
Hozirgi kunda o’zining fidokorona mehnati bilan yosh avlodni o’qitish va tarbiyalash sifatini oshirishga katta hissa qo’shayotgan ijodkor o’qituvchilar soni yil sayin ortib bormoqda. Mohir o’qituvchilarni aniqlash uchun o’tkazilayotgan tanlovlar ana shu yutuqlarga omil bo’lmoqda. Maktablarda metodist o’qituvchi, katta o’qituvchi, O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan o’qituvchi, O’zbekiston xalq o’qituvchisi unvonlariga sazovor bo’lgan o’qituvchilar soni ko’paymoqda.
Bu g’amxo’rliklarga sabab, xalqimiz, millatimiz kelajagi ko’p jihatdan o’qituvchi, uning saviyasi, fidoyiligiga bog’liqdir.
Pedagogik faoliyat yosh avlodni hayotga, mehnatga tayyorlash uchun xalq oldida davlat oldida javob beradigan bolalarga ta’lim tarbiya berish maxsus tayyorlangan odamlarning mehnat faoliyatidir. Maktab o’qituvchilarning faoliyati inson shaxsini shakllantirishga qaratilgan.
Har bir bola o’z xulq atvoriga, xarakteriga ega. Tarbiyada ana shu xususiyatlarni hisobga olish kerak. Bunda odamlar o’rtasidagi ijtimoiy munosabatlarning murakkabligini o’zida aks ettiruvchi maxsus usullardan foydalaniladi. Pedagogik faoliyatga tayyorgarlik ko’rayotgan yoshlar ana shunday xususiyatlarni bilishi lozim. O’qituvchilik ixtisosining bu xususiyatlari professiogrammasida ifodalanadi, professiogramma quyidagi-larni o’z ichiga oladi:
1. O’qituvchi shaxsining xususiyatlari.
2. O’qituvchining ruhiy pedagogik tayyorgarligiga quyiladigan talablar.
3. Maxsus tayyorgarlikni hajmi va mazmuni.
4. Ixtisosga oid umumiy tayyorgarlikning mazmuni.
O’qituvchi shaxsining xususiyatlari:
G`oyaviy sohada: Ilmiy dunyoqarash va e’tiqod, ijtimoiy ehtiyoj va axloqiy zaruriyatlarni chuqur tushunish, ijtimoiy va fuqarolik burchini anglash, ijtimoiy - siyosiy faollik.
Pedagogiklik kasbi sohasida: bolalarni sevish va ular bilan ishlashga qiziqish, pedagogik ishni sevish, ruhiy pedagogik ziyraklik va kuzatuvchanlik, pedagogik nazokat, pedagogik tasavvur, tashkilotchilik qobiliyati, haqqoniylik, dilkashlik, talabchanlik qat’iylik va maqsadga intilish, vazminlik, o’zini tuta bilish kasbiy layoqatlilik.
Bilim sohasiga: keng ilmiy saviya, ma’naviy ehtiyoj va qiziqish, intellektual qiziqish, yangilikni his qila bilish.
Pedagogik faoliyatlar kishini o’ziga duch kelgan hodisalarni tahlil qilish va umulashtirish tajribasi bilan boytadi.
Pedagogik malaka - egallagan bilim va ko’nikmalarni faoliyatning ma’lum turini eegallab olish, yaxshi bajara olish qobiliyatidir.
O’qituvchi oldiga qo’yiladigan talablar:

1. 
   Faoliyatdan kutilgan maqsadni o’quvchilar jamoasi ham alohida o’quvchi ham aniq his qilsin. (Masalan: metallom yig’ish bunga o’z xoxishlari bilan kirishishlari lozim.)
   
2. 
   Faoliyatni tashkil etish o’quvchilar tashabbusi va ijobiy faollikka suyanish lozim. Ishni taqsimlash, rejalashtirish, hisobga olish, natija chiqarish kabilarni o’quvchilarning o’zlariga havola qilish kerak.
   
3. 
   O’qituvchi faolyaitiga pedagogik rahnamolik qiladi.
   
4. 
   Faoliyat jarayonida har bir bola sohibkorlik va ijrochilik malakalarini egllab borishi.
   
5. 
   Ish natijasini muhokama qilish, ishtirokchilarni rag’batlantirish.
   

Inson faoliyatining boshqa turlari kabi pedagogik faoliyat ham o’z xususiyatlari bilan bir-biridan ajralib turuvchi: maqsad, ob’ekt, sub’ekt va vositalardan tashkil topadi.
Eng avvalo, pedagogik maqsadning o’ziga xosligini tushunishiga harakat qilamiz. Ular quyidagilardan iborat:
1. Pedagogik faoliyatning maqsadi jamiyat tomonidan belgilanadi, ya’ni pedagog faoliyatning natijasi jamiyat manfaatlari bilan bog’liqdir. Uning mehnati yoshlar shaxsini har tomonlama kamol toptirishga yo’naltirilgan bo’lishi zarur. Pedagogik faoliyat avlodning ijtimoiy o’zviyligini (ketma-ketligini) ta’minlaydi, bir avlod tajribasini ikkinchi avlodga o’tkazadi, yoshlarni ijtimoiy munosabatlar tomon yo’llaydi, ijtimoiy tajriba orttirish uchun insondagi tabiiy imkoniyatlarni ro’yobga chiqaradi.
2. Pedagog faoliyati doimo shaxs faoliyatini boshqarish bilan bog’liq. Bunda pedagogik maqsad o’quvchi maqsadiga aylanishi muhimdir. Unga erishishi osonlikcha bo’lmaydi. Pedagog o’z faoliyati maqsadini va unga erishish yo’llarini aniq tasavvur qilishi va maqsadga erishish o’quvchilar uchun ham ahamiyatli ekanligini ularga anglata olishi zarur. Gyote ta’kidlaganidek, "Ishonch bilan gapir, ana shunda so’z ham, tinglovchilarni mahliyo qilishi ham o’z-o’zidan kelaveradi".
3. Pedagogik (ta’lim, tarbiya) jarayonida o’quvchi faoliyatini boshqarish shuning uchun ham murakkabki-pedagog maqsadi doimo o’quvchi kelajagi tomon yo’naltirilgan bo’ladi. Bu maqsadni o’quvchidan ko’ra pedagog yaqqolroq tasavvur qiladi. O’quvchi esa ko’p hollarda, hayotiy tajribasi yetishmasligi sababli hozirgi hayot, shu bugun tashvishlari bilan yashaydi, kelajakni esa to’la tasavvur qila olmaydi. Bunyodkor pedagoglardan biri SH. A. Amonashvili bu nomuvofiqlikni "tarbiyadagi asosiy fojia" deb ataydi. Buni anglagan holda, mohir pedagoglar o’z faoliyati mantig’ini o’quvchilar ehtiyojlariga muvofiq holda loyihalaydilar. Hamkorlik pedagogikasining tub mohiyatii ham ana shundan iborat.