1-mavzu: Suv tashlovchi, suvdan bo‘shatuvchi va suv chiqaruvchi inshootlar. Ularning axamiyati va turkumlanishi Reja

Orol dengizi havzasidagi davlatlarda yer osti suvlari zaxirasi va ulardan foydalanish (yiliga mln m3)

Qaytar suvlar. Bu suvlar Orol dengizi havzasida suvdan foydalanish uchun qo‘shimcha manba bo‘lib xizmat qiladi. Biroq, ularning yuqori darajada minerallashganligini hisobga oladigan bo‘lsak, qaytar suvlar suv obyektlari va qolaversa butun atrof-muhitni ifloslantiruvchi asosiy manba bo‘lib ham xizmat qilishi mumkin. Qaytar suvlarning umumiy hajmga nisbatan 95% ini sug‘oriladigan dalalardan chiqadigan kollektor-zovur suvlari, qolgan qismini esa sanoat va maishiy korxonalaridan keladigan oqova suvlar tashkil etadi.

Mintaqada sug‘orish va kollektor-zovur tizimi qurilishining rivojlanishi tufayli qaytar suvlar hajmining doimiy ravishda ortib borishi kuzatildi va bu ko‘rsatkich, ayniqsa, 1960-1990-yillarda jadal sur’atlar bilan o‘sib bordi. 1990-yillarga kelib, qaytar suvlar hajmi u yoki bu darajada o‘zgarmas qiymatga ega bo‘la boshladi va hatto, sug‘orish rivojlanishi va zovurlar qurilishi to‘xtalishi, suvdan tejab-tergab foydalanish bo‘yicha tadbirlar amalga oshirila boshlanganligi sababli bu hajm kamaya boshladi. O‘rtacha 1990-1992-yillarda qaytar suvlarning hajmi bir yilda 28,0 km3dan 33,5 km3 gacha o‘zgarib turdi va bu ko‘rsatkich Sirdaryo basseynida 13,5–15,5 km3, Amudaryo basseynida esa 16–19 km3 ni tashkil etdi (1.6-jadval).
1.6-jadval
Orol dengizi havzasida qaytar suvlarning shakllanishi va suv tashlash (o‘rtacha 1990-1999-yillar uchun) yiliga km3

*Tik zovurlar quduqlari chiqaradigan suvlar ham hisobga olingan.
Kollektor-zovur suvlaridan mintaqada foydalanish bo‘yicha juda ko‘plab ilmiy-tadqiqot ishlari va tatbiq etish ishlari olib borilgan bo‘lsada, hozirgi paytda ularni ishlatish tartibsiz ravishda amalga oshirilmoqda. Mintaqadagi barcha mamlakatlarda kollektor-zovur suvlaridan foydalanish bo‘yicha aniq bir me’yoriy hujjatlar va tartib-qoidalar hanuzgacha mavjud emas. Sug‘orish uchun bu suvlardan foydalanish yerlarni sho‘rlanishga olib keladi va natijada yerlarning hosildorligi kamayib ketishiga sabab bo‘ladi. Katta miqdordagi qaytar suvlarni daryolarga tashlanishi, chuchuk suvni kuchsiz minerallashgan va foydalanish qiyin bo‘lgan va chekka joylardagi suv havzalari kollektor-zovur suvlari bilan to‘yinadi, natijada bu suv havzalari ekologik va tabiatni muvozanatlashtiruvchi xususiyatlarini yo‘qotadi. Mintaqada kollektor-zovur va oqova suvlari bazasida turli hajm va o‘lchamdagi, masalan, hajmi 35 km3 dan katta Aydar-Arnasoy pastligidagi (ba’zan Aydarko‘l ham deb ataladi), hajmi 100 km3 atrofida Sariqamish, Dengizko‘l, Sho‘rko‘l kabi yirik havzalardan hajmi kichikroq, ya’ni bir necha million kubometrgacha bo‘lgan yuzlab havzalar yuzaga kelgan. Oqadigan bo‘lmagani va undagi suv-tuz rejimi beqaror ekanligi hamda tasodifiy omillar ta’sirida nazoratsiz shakllanganligi tufayli ulardagi baliqchilik, fauna va flora ham barqaror emas.
Oqimni suv omborlari bilan rostlash. Orol dengizi havzasida har birining foydali suv hajmi 10 mln m3dan ko‘proq katta 60 dan ortiq suv omborlari qurib bitkazilgan va foydalanishga topshirilgan. Suv omborlarining hajmi to‘la hajmi 64,8 km3 ni, shundan foydali hajmi 46,8 km3 ni tashkil etadi, shu jumladan Amudaryo havzasida bu ko‘rsatkich 20,2 km3 va Sirdaryo havzasida 26,6 km3 ga to‘g‘ri keladi.
Orol dengizi havzasida umumiy quvvati 34,5 gVT ga ega 45 ta gidroelektrostansiya qurilgan bo‘lib, ularning har birining quvvati 50 mVT dan 2700 mVT gacha bo‘lgan qiymatga ega. Eng yirik gidroelektrostansiyalarga misol qilib, Nurek (Tojikistondagi Vaxsh daryosida qurilgan quvvati 2700 mVT) va Toktagul (Qirg‘izistonning Norin daryosida qurilgan, quvvati 1200 mVT) GES larini keltirish mumkin. Ular tomonidan ishlab chiqariladigan elektr energiyasi Orol dengizi havzasida ishlatiladigan elektr energiyasining 27,3% ini tashkil etadi.
Qurilgan suv omborlari tufayli oqimning rostlanish darajasi kafolatlangan suv borish Sirdaryoda 0,94, Amudaryoda esa 0,78 ga teng bo‘ldi.
Orol dengizi havzasida suv resurslaridan foydalanish. Markaziy Osiyoda suv resurslaridan (asosan, sug‘orish maqsadlarida) foydalanish bir necha ming yil avval boshlangan edi. Suv resurslaridan jadal sur’atlar bilan foydalanish, ayniqsa 1960-yildan so‘ng amalga oshirila boshlandi va bu aholining tez ko‘payishi, sanoatning keng miqyosda rivojlanishi va birinchi navbatda, qishloq xo‘jalik ekinlarini sug‘orish uchun ko‘p suv talab qilinishi bilan izohlanadi. Jami bo‘lib, mintaqada olinadigan barcha suvning 90% dan ko‘prog‘i sug‘orma dehqonchilik uchun sarflanadi.
Orol dengizi havzasi bo‘yicha jami olinadigan suv hajmi 1960-yilda 60610 mln m3 ni tashkil etgan bo‘lsa, 1990-yilga kelib bu ko‘rsatkich 116271 mln m3 ga teng bo‘ldi, ya’ni 1,8 marta o‘sdi. Ushbu davr ichida hududdagi aholi soni esa 2,7 barobar, sug‘oriladigan maydon 1,7 barobar, qishloq-xo‘jalik mahsulotlari 3 marta, yalpi milliy mahsulot qariyb 6 martaga ko‘paydi.
1991-yilda Sovet Ittifoqi parchalanib ketgandan so‘ng, mintaqadagi suvdan foydalanish miqdori kamaya boshladi, 1995-yildan keyin esa Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasida o‘zaro kelishilgan holda suvdan tejab-tergab foydalanish siyosati yuritila boshlagach, umumiy suv olish miqdorini kamaytirish maqsadli an’anaga aylandi. Umumiy suv olish 1999-yilda 1990-yildagiga nisbatan 15,4 km3 ga kam bo‘ldi va 100871 mln m3 ni tashkil etdi (1.7-jadval).
Suvdan foydalanishni tartibga solishning umumiy masalalari. Kelajakda havzada suv taqsimoti bo‘yicha quyidagi asosiy masala dolzarb hisoblanadi: 1) ekologik muvozanatni ushlab turish uchun delta, Orol dengizi va daryoning qo‘shimcha ehtiyojlari; 2) daryodan ko‘zda tutilayotgan zovur oqimini olib ketilishi (O‘ng qirg‘oq kollektori va tabiiy pastliklarga tarmoq bilan olib ketish) ni mavjud resurslarga ta’siri; 3) yuqori oqim zonasida joylashgan mamlakatlarni ayrim munosabatlarda, masalan, suv omborlarini ishlash rejimi va sug‘orishni rivojlantirishda ularning haq-huquqlari cheklanmayotganligi (kamsitilayotganligi)ga qat’iy ishonch hosil qilishi.
Bu va boshqa omillar mavjud suv taqsimlashdagi tartibni o‘zgartirishga intilishni belgilab beradi. Suv bilan ta’minlanishda barqarorlikka erishish va ikkala daryo havzasiga oqova, chiqindi suvlarni tashlab, ularni ifloslantirmaslik quyidagi bir qator o‘ta muhim masalalarni hal qilingandagina o‘z yechimini topadi:


1.7-jadval