1. Milliy iqtisodiyot rivojlanishida korxonaning o`rni va roli

2.4. Korxona tuzilmasi va uni belgilovchi omillar

Har bir ishlab chiqarish korxonasi ishlab chiqarish bo`linmalari, boshqaruv
organlari va korxona xodimlariga xizmat ko`rsatuvchi tashkilotlardan iborat bo`ladi. Tuzilma (struktura) tushunchasini korxonaning tarkibi, tuzilishi sifatida ko`rib chiqish mumkin. Korxona qanchalik yirik bo`lsa, uning ishlab chiqarish tuzilmasi shunchalik murakkab bo`ladi. Sanoat korxonalarining umumiy va ishlab chiqarish tuzilmalari mavjud. Ishlab chiqarish bo`g`inlari, korxona boshqaruvi hamda xodimlarga xizmat ko`rsatuvchi tashkilotlar, ularning miqdori, kattaligi va egallab turgan maydoni, xodimlarining soni va ishlab chiqarish imkoniyatlari korxonaning umumiy tuzilmasini ifodalaydi. Ishlab chiqarish tuzilmasiga asosiy, yordamchi va xizmat ko`rsatish jarayonlari amalga oshiriluvchi tsex va uchastkalar kiritiladi.
Ishlab chiqarish tuzilmasi korxona umumiy tuzilmasining bir qismidir. U tsex, uchastka va xizmat ko`rsatuvchi xo`jaliklar shaklidagi ishlab chiqarish
bo`linmalaridan iborat bo`ladi hamda ularning mahsulot ishlab chiqarish jarayonidagi o`zaro munosabatlarini, mehnat bilan band bo`lgan xodimlari soni, asbob-uskunalari qiymati, egallab turgan maydoni va qududiy joylashuvini aks ettiradi.
Asosiy tsexlarda va ishlab chiqarish uchastkalarida ishlab chiqarish jarayonining asosiy – xom ashyo va yarim tayyor mahsulotlarni tayyor mahsulotga aylantirish bosqichi yoki mahsulot, yo uning bir qismini tayyorlashning bir qator bosqichlari amalga oshiriladi (muzlatkichlar tsexi). YOrdamchi tsexlar asosiy ishlab chiqarishni asbob-uskunalar va energiya bilan ta`minlaydi hamda uskunalarni ta`mirlash (ta`mirlash, uskunalar, model tsexlari va boshhalar) vazifalarini bajaradi.
Xizmat ko`rsatuvchi tsex va xo`jaliklar tarkibiga korxonaning infratuzilmasini (ombor va transport bo`linmalari, uy-joy-kommunal xo`jaligi, oshxona, sanatoriy va hokazo)tashkil qiluvchi bo`linmalar kiradi. Sanoat korxonalari ishlab chiqarish tuzilmasining uch xil turi majud: texnologik, predmetli va aralash.
Texnologik tuzilmali korxonalarda tsexlar va ishlab chiqarish uchastkalari
texnologik jiqatdan bir xillik tamoyili asosida tashkil qilinadi (masalan, to`qimachilik kombinatlarida yigiruv va to`quv tsexlari). Predmetli tuzilmaga asoslangan korxonalarda har bir tsex ma`lum bir mahsulot yoki uning bir qismini ishlab chiqaradi (masalan, avtomobil’ zavodida motor tsexi, shassi tsexi va hokazo).
Aralash (predmetli-texnologik) tuzilma tayyorlov tsexlarini texnologik tamoyilda (temirchilik, cho`yan quyish, po`lat quyish va hokazo), ishlov berish va mahsulot chiqarish tsexlarini esa predmetli tamoyil asosida tashkil etishni ko`zda tutadi.


Sanoat korxonasining tuzilmasi quyidagi omillar ta`siri ostida shakllanadi:
•texnika va texnologiyaning xususiyatlari;
•ishlab chiqarish hajmi;
•ishlab chiqarishni tashkil qilish shakllari (ixtisoslashtirish, kooperatsiya, kombinatsiya, koordinatsiya);
•ishlab chiqarilayotgan mahsulot va ko`rsatilayotgan xizmatlarning urakkabligi va nomenklaturasi;
•ishlab chiqarishni avtomatlashtirish, mexanizatsiyalashtirish va
robotlashtirish darajasi;
•mulk shakli;
•raqobat olib borish usullari hamda shakllari va hokazo.

Amaliyotda ishlab chiqarish tuzilmasini mukammallashtirishning asosiy
yo`nalishlari ishlab chiqilgan. Ular qatoriga korxona va tsexlarni yiriklashtirish; alohida korxonalar integratsiyasi; korxona ichidagi barcha bo`linmalar orasida mutanosiblikni ta`minlash; tsexsiz struktura kabilarni kiritish mumkin. Korxonaning raqobatbardoshligini oshirish, ya`ni boshqaruv sifatini ko`tarish
va ishlab chiqarish faoliyatidagi yakuniy natijalarning yuqoriligiga erishish korxona tuzilmasini mukammallashtirish samaradorligini baqolovchi mezon bo`lib xizmat qiladi.
Nazorat va muhokama uchun savollar

1. Milliy iqtisodiyot tushunchasi va korxonalarning mamlakat xalq xo`jaligi
majmuasidagi roli.
2. Sanoat korxonalariga xos bo`lgan belgilar.
3. Sanoat korxonalarining vazifalari va bajaradigan ishlari.
4. O`zbekiston Respublikasining “Korxonalar to`g`risida”gi qonuni va uning mazmuni.
5. Korxonaning davlat ro`yxatidan o`tish uchun qanday qujjatlar talab qilinadi?
6. Sanoat korxonalarining tasnifi.
7. Korxonalarni tavsiflashda ishlatiluvchi mezonlar.
8. Korxonalarning umumiy va ishlab chiqarish tuzilmasi tushunchalari.
9. Korxona tuzilmasini belgilab beruvchi omillar.
10. Korxona tuzilmasini mukammallashtirish yo`llari.