1-Mustaqil ish Tabiiy resurslar tasnifi

Tuproq zararlanishi
Hosildor yerlar o’simlik unib chiqishi uchun zarur hisoblanadi. Hosildor 
yerlar shakllanishi yuz ming yillarga borib taqaladi. Yomg’ir yog’ib, yerni 
bo’shatib, uning ustki qismini oqizib ketadi, shamol ham uning ustki qismini ozi 
bilan uchirib ketadi. Tuproqning bir joydan ikkinchi joyga ko’chib harakatlanishi- 
Eroziya deb ataladi. Eroziyaga uchragan yerlar daryo va kichik daryolar 
tomonidan yuvilib turiladi va quyosh nuriga to’sqinlik qilib fotosintez jarayoniini 
sekinlashtiradi. Bu esa baliqlar, molyuskalarga va boshqa organizmlarga talofat 
keltiradi. Eroziya tabiiy jarayon, lekin u insoniyat tasiri ostida kuchayib boradi, 
ekinzorlar haydalib, o’rmonlar kesilishi oqibatida yerlar ochiq holga kelib 
qolmoqda. Ochiq holdagi yerlarni esa shamol va yomg’ir osonlik bilan yuvib 
oqizib ketadi.
Tuproq resursi 
Tuproq yer qobig’ining yuza unumdor qismidan iborat bo’lib, tabiiy tarixiy 
jismdir. Uning qalinligi o’rtacha 18-20 sm ni tashkil etib, Yer yuzasining turli 
joylarida bir necha mm dan 1,5-2 metrgacha bo’ladi. Tuproqning hosil bo’lish 
jarayoni bir necha ming yillarni o’z ichiga oladi. Bunda tuproq hosil qiluvchi tog’ 
jinsi bilan, suv, havo, harorat, o’simlik va hayvon organizmlari, ayniqsa 
mikroorganizmlar o’zaro ta’sirda bo’ladi. 

---

Tuproqning eng muhim hossasi, uning unumdorligi hisoblanadi, ya’ni 
o’simlikni suv havo va ozuqa moddalar bilan ta’minlash hususiyatiga ega. 
Tuproq barcha elementlarni o’zida saqlab, ularni suv bilan yuvilib ketishidan 
asraydi. Tuproqning gumusi, uning umumiy unumdorligini belgilab beradi. 
Tuproq inson omilining ko’pgina ta’sirlariga nihoyatda sezgir. Tuproqning 
unumdorligi ko’pincha inson faoliyatiga bog’liq. 
Tuproq barcha moddiy farovonligimiz manbaidir, u oziq-ovqat mahsulotlari, 
chorva uchun yem-xashak, kiyim-kechak uchun tola, yog’och materiallari va 
boshqalarni beradi.
Tuproq noyob tabiiy resurs hisoblanadi. O’zbekistonda umumiy yer fondining 
atigi 10%i sug’oriladigan yerlar hisoblanadi. Sug’oriladigan qishloq xo’jalik 
maydonlari 4,2%ni tashkil etadi. 
Mamlakatimizning yalpi qishloq xo’jalik maxsulotlarining 95%i ana shu 
sug’oriladigan yerlardan olinadi. Yerlarning o’zlashtirilishi va foydalanilishi 
natijasida sho’rlanishning darajasi ortib bordi. Paxta maydonlari ko’pchilikni 
tashkil etib, bu soha tuproq unumdorligini pasayishiga, tuproq xossalarini 
o’zgarishi va eroziyani kuchayishiga olib keldi. Shuning uchun tuproq resursidan 
foydalanganda, uning meliorativ xolatini yaxshilash, eroziyaga qarshi kompleks 
chora-tadbirlarni sistemali ravishda olib borish kerak. 
Haydalma erlardan samarali foydalanish va uni muhofaza qilishda ekologik 
nuqtai nazardan asoslangan ekinlardan foydalanish, tuproq gumus miqdorini 
saqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Tuproq unumdorligin qayta tiklash va 
ekinlarni ekishni keng qo’llashda, yem-xashak va don ekinlarini navbatlab ekish, 
yaxshi samara beradi. 
Respublikamizda paxta ekin maydonlari qisqartirilib, g’alla ekin maydonlari 
ortib bormoqda. 
11-mustaqil ish 
Orol dengizi va orol bo’yi ekologik muammolari 
Hozirgi kunda sayyoramizda inson faoliyatining salbiy ta’siri natijasida atrof 
muhitda sezilarli o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Jumladan, iqlim o‘zgarishlari, 
turli xildagi tabiiy ofatlar yer sayyorasining barcha kengliklarida sezilmoqda. 
Oqibatda o’rmon bilan qoplangan maydonlar qisqarmoqda, atmosfera, suv va 
litosfera ifloslanmoqda. 

---

Tabiiy muhit holatining inson ta’sirida o‘zgarishi, jonli va jonsiz 
komponentlarga kuchli antropogen ta’sir mahalliy, mintaqaviy va umumjahon 
ekologik muammolarni keltirib chiqaradi. Jumladan, shu kabi ta’sirlar 
natijasida mintaqadagi ekologik inkirozning eng xavfli nuqtasi hisoblangan 
"Orol muammosi” vujudga keldi. 
Bu haqda quyidagi ma’lumotlar fikrimizni isbotlaydi. Oxirgi 40-45 yil 
davomida Orol dengizi sathi 22 metrga pasayib ketdi, akvatoriya maydoni 4 
martadan ziyodga kamaydi, suv hajmi 10 baravargacha (1064 kub km dan 70 
kub km) kamaydi, suv tarkibidagi tuz miqdori 112 g/l gacha, Orolning sharqiy 
qismida esa 280 g/l gacha yetdi. Orol dengizi deyarli "o’lik” dengizga aylandi. 
Qurib qolgan tubi maydoni 4,2 mln. gektarni tashkil etib, tutash hududlarga 
chang, qum-tuzli aerozollarini tarqatish manbaiga aylandi. Bu yerda har yili 
atmosfera havosiga 80 dan 100 mln. tonnagacha chang ko‘tariladi. Shu bilan 
bir vaqtda, Amudaryo va Sirdaryoning deltalarida yerlarning tanazzulga 
uchrashi va cho‘llashish sur’atlari o‘sib bormoqda. 
Orol va Orolbo‘yi muammosini yechishdagi uchta asosiy yo‘nalishlar ya’ni, 
birinchidan, ichimlik suvini quvurlar orqali aholiga yetkazib berish bilan 
hududning sanitar-epidemologik ahvolini yaxshilashga, shuningdek, yer osti 
chuchuk suvidan foydalanishga ham e’tibor qaratildi. Sog‘liqni saqlash va 
sanitariya xizmati darajasini keskin yuqoriga ko‘tarish zarurligi uqtirildi; 
ikkinchidan, dengizning qurigan janubiy qirgoqlarida sun’iy damba qurib, 
delta eksosistemasini doimiy suvlashtirish yo‘li bilan "Yashil kamar” hosil 
qilish; uchinchidan, dengizni o‘zini sahlash. Uni saqlash uchun unga 
sistematik ravishda ko‘p miqdorda suv yuborib turish kerakligi va bundan 
tashqari Orolni qurigan tubida saksovulzorlar barpo etish natijasida qum 
ko‘chishi, chang ko‘tarilishini oldini olinishi mutaxassislar tomonidan 
ta’kidlandi. 
12-Mustaqil ish 
Foydali qazilma boyliklardan foydalanish 
Qazilma boyliklarning asosiy turlaridan foydalanish hajmi va sur'atlarini 
taxlil qilish insoniyatning bu boyliklarga «ishtahasi» misli qurilmagan 
darajada o`sib borayotganini ko`rsatadi. Masalan, 1950-1968 yillar orasida 
aholisi atigi 38% ga oshgani xolida ko`mir va temir rudasini qazib olish 2 
baravarga, neft olish esa qariyb 3,5 baravarga ortgan. 1913 yilda qazilma 
boyliklardan foydalanish Yer yuzi aholisining jon boshiga o`rtacha 5 

---

tonnacha to`g`ri kelgan bo`lsa, bu miqdor 1940 yilda 7,4 tonna, 1960 yilda 
14,3 tonna, 1990 yilda 25 tonnaga yetdi, ya'ni keyingi 80 yil orasida 5 
baravarga ko`paydi. Hozir dunyoda har yili 150 mlrd tonna mineral 
xomashyo 
qazib 
olinmoqda. 
Birlashgan 
Millatlar 
Tashkilotining 
ma'lumotlariga ko`ra dunyoda yiliga 32 mlrd. tonna ko`mir, 2,6 mlrd. tonna 
neft, 6 mlrd. tonna temir rudasi, 3,6 mln. tonna xrom rudasi, 7,3 mln. tonna 
mis rudasi, 3,4 mln. tonna qo`rg`oshin rudasi, 159 mln. tonna osh tuzi,
120 mln. tonna fosfatlar, 1,2 mln. tonna uran, simob, molibden, nikel, 
kumush, oltin va platina rudalari qazib olinmoqda. Ba'zi ma'lumotlarga 
ko`ra, qazilma boyliklardan shu sur'atda foydalanilsa oltinning zahirasi yana 
30-35 yilga, rux-36 yilga, simob va surma-70 yilga, uran-47 yilga, mis-66 
yilga, ko`mir, neft va gaz zahiralari-150 yilga yetadi xolos. Boshqa 
ma'lumotlarga ko`ra alyuminiy zahirasi yana 570 yilga, mis-292 yilga, rux-
232 yilga, temir-150 yilga yetishishi oltin, kumush va platina zahiralari esa 
1990 yilda tugashi kerak edi. Xomcho`tga asoslangan bu qarama-qarshi 
fikrlar, garchi ular kelajak kartinasini aniq qilib ko`rsataolmasada, har holda 
qazilma boyliklar zahirasi cheklanganligini tasdiqlaydi. Bu esa mutaxassislar 
oldiga litosfera bag`rini yanada chuqurroq o`rganish, yangi zahiralarni 
axtarib topish, boyliklardan foydalanishda noan'anaviy usullarni qo`llash va 
rudalardan maksimal foydalanish, ularning chiqindilarini qayta ishlab, 
kerakli elementlarni ajratib olish texnologiyasini yaratish vazifasini qo`yadi. 
Ana shunday izlanishlar natijasida o`laroq hozirgi paytda 30 dan ortiq 
mamlakatda neft va tabiiy gaz dengiz ostidan qazib olinadi. qidiruv ishlari 
ko`rsatishicha dengiz ostidagi neft zahirasi dunyo bo`yicha 150 mlrd. 
tonnani tashkil qiladi. Dengiz suvi tagidan shuningdek ko`mir, temir rudasi, 
oltingugurt va boshqa minerallar ham qazib olinmoqda. Angliyada qazib 
olinayotgan jami ko`mirning 1

10 qismi, Yaponiyada esa 2

5 qismi dengiz 
tubi zahiralariga to`g`ri keladi. 
Keyingi yillarda o`tkazilayotgan kosmik tadqiqotlar okeanlar tubida 
katta miqdordagi mineral boyliklar zahirasi mavjudligini ko`rsatmoqda. 

---

Umumiy maydoni taxminan 1000 mln. kv. km. bo`lgan ekvatoriyaning tubi 
tarkibida alyuminiy, mis, nikel, kobalt va marganets bo`lgan qizg`ish loy 
bilan qoplangan. Hozirgi kunda Dunyo okeanlari tubida 1500 mlrd. tonna 
murakkab tarkibli temir va marganets rudalari borligi taxmin qilinmoqda. 
Yaponiyalik mutaxassislar fikricha okean tubidagi metall konkretsiyalari 
hisobiga dunyo sanoatini hozirgi iste'mol darajasida mis bilan yana 2000 yil, 
nikel bilan 70 000 yil, marganets bilan esa 140 000 yil ta'minlash mumkin. 
Ko`pgina mamlakatlarning kon sanoati hozircha litosfera qobig`ining 
yuqori qatlamini o`rtacha 500m. chuqurlikkacha «o`zlashtirgan». Lekin 
bundan chuqurda ham konlar va shaxtalar mavjud. Masalan, Germaniya va 
Belgiyada ko`mir 1300 m. chuqurlikdan qazib olinadi. Hindistonda oltin 
konlari 3800 m. chuqurlikda joylashgan. Janubiy Afrikaning oltin konlari 
esa bundan ham 100-150 m. chuqurroqda joylashgandirlar. 
Fan va texnikaning hozirgi davridagi rivoji va ishlab chiqarish qurol-
aslahalarining takomillashganligi Yer sharidagi qazilma boyliklarni qayerda 
va qanday chuqurlikda joylashganidan qat'iy nazar ularni tadqik kilib topish 
va qazib olish imkonini berayotir. Bu, o`z navbatida, qazilma boyliklardan 
tobora ko`proq foydalanish bilan ularning zahirasini kamaytiriga va shu 
bilan birga ularning qoldiqlari bilan atrof muhitni tobora ko`p ifloslashiga 
olib kelmoqda. 
13-Mustaqil ish 
Sanoat korxonalaridan ajralib chiqadigan zaharli gazlar miqdorini 
aniqlash 
Hozirga qadar er qaridan 100 mlrd. tonnadan ortiq ko'mir, neft, torf kabilar 
qazib olingan. Ularning yoqilg'i sifatida ishlatilishi natijasida 3,8 mlrd. tonna kul, 
chang atmosferaga tarqalgan. Shu kul va chang bilan birgalikda 1,9 mlrd. 
mish'yak, va 1,2 mlrd. tonna zaxarli surma, sink, 68 mln t. rux, 4 mln t. qurg'oshin, 
kadmiy 20-22 ming t., nikel 50 ming t., ftor 4 ming t., fosfor (R
2
O
5
) 35 mln t., 
smob 15-48 ming t., pestisidlar 3.2 mln t., polixlorbifenil 500 ming t., benzopiren 8 
ming t., ftor uglevodorodlari 710 ming t., mis: atmosferaga 65 ming t.; qattiq 
chiqindi sifatida 80 ming t.; 100 ming t. o'g'it sifatida tabiatga ya'niy havo, tuproq 
va suvga tushgan.havo, tuproq va suvga tashlanmoqda. Bu esa o'z navbatida 

---

tabiatdagi moddalar harikati natijasida deyarli barcha hayot muhitlarida to'planadi 
va tabiiy muvozanatni izdan chiqishiga olib keladi. 
Sanoat korxanalaridan atrof muhitga tashlanadigan va ishlab chiqariladigan 
kimyoviy moddalar. Atrof-muhitga 7 mlrd. tonnaga yaqin tushadigan sanoat 
korxonalari chiqindilariga asosan: uglerod oksidlari (SO, SO
2
); oltingurgut 
oksidlari (SO, SO
2
); vodorod oltingurguti (H
2
S); azot oksidlari (NO, NOx); 
ammiak (NH
3
); inert gazlardan: frionlar (SN
3
ClF, C
2
H
4
ClF); vodorod ftorid (HF); 
uglevodorodlar (CH4, SnN
2+2n
), og'ir metallar temir (Fe), qurg'oshin (Pb), nikel 
(Ni), simob va boshqalar. Ularni birnecha mingdan ortiq turlari mavjud. Atrof-
muhitganga ta'siri bo'yicha sanoat korxonalari chiqindilarini miqdori bo'yicha: 
energetika (31%); avtomobilsozlik (24%); qora metallurgiya (14%); qurilish 
materiallari sanoati (11%); rangli metallurgiya (7%); neftni qaytaishlash (5%); 
kimyo sanoati (4%) va qolganlari boshqa tarmoqlarga tug'ri keladi. 
Atrofmuhitni ifloslantiruvchi yana bir kimyoviy moddalardan biri bu – 
zaharli kimyoviy preparatlar va kimyoviy o'g'itlar hmsoblanadi. Zaharli kimyoviy 
preparatlarni biz pestisidlar (lotincha suz pestis- zahar va cid- o'ldirmoq) deb 
ataymiz. Ularni kimyoviy tarkibiga ko'ra uch guruxga bo'lamiz: 1. anorganik 
birikmalar (margimush, mis, rux, ftor, bariy, simob, oltingurgut birikmalari, 
xloratlar va boshqa birikmalar); 2. o'simlik, zamburug', bakteriyalardan olinadigan 
(pirstiroidlar, anabazin, nikotin, bakterial preparatlar, antibiotiklar va boshqalar) 
kimyoviy moddalar; 3. organik birikmalar, ular ta'siri jihatidan aktiv moddalar 
hisoblanadilar. 
14-Mustaqil ish 
Global va mintaqaviy ekologik muammolar 
Global ekologik oʻzgarishlarning salbiy oqibatlari nimalarda aks etadi? 
Mamlakatlarning iqtisodiy va siyosiy hukmronlikka intilib, ulkan obroʻ qozonish 
maqsadida mamlakat ishlab chiqarishiga alohida urgʻu berib kelayotganligi global 
ekologik inqirozni keltirib chiqarmayaptimikan? Yoki bu muammolarga biz 
insonlarning yashash tarzimiz sabab boʻla oladimi? 
Oʻtgan asrga nisbatan insoniyat yashash tarzi shunchalik darajada oʻzgardiki, 
insoniyat sivilizatsiyasida hali mutlaqo kuzatilmagan global isish, dengiz va yer 
ekotizimlarining misli koʻrilmagan darajada kamayib borishiyu, yer yuzining turli 
mintaqalarida qurgʻoqchilik, suv toshqinlari kabi bir qator salbiy holatlar ham yuz 
berayotganligi barchamizga birdek ayondir. Bir soʻz bilan aytganda insonning 
tabiatga aralashuvi aqlga sigʻmaydigan darajaga yetishga ulgurdi. 
Xoʻsh, bizda muammolar bor, lekin ularga yechimlar-chi? Nahotki hozirgi 
dunyoning global ekologik holati hech kimni zarrachalik qiziqtirmasa? 
Biz oʻzimidan keyingi avlodga qanday kelajakni meros qilib qoldirmoqdamiz? Har 
safar bunday ogʻriqli savollar bizni qachongacha qiynab keladi? Nahotki 

---

dunyoning hozirgi qiyofasi kundan kunga bundan-da yomonlashib boraveradiyu, 
biz 
insonlar 
shunchaki 
bir 
oddiy 
hodisadek 
qarab 
turaveramiz? 
Mamlakat rahbarlariniyu, hukumat vakillarini, butun insoniyatni boylik orttirish, 
iqtisodiy oʻsish, siyosiy hukmronlik, mamlakatlar oʻrtasida ulkan obroʻga ega 
boʻlishdan boshqa hech narsa qiziqtirmasa?! Ha, albatta biz bunga koʻnikib, 
yashab kelmoqdamiz! 
15-Mustaqil ish 
Mahalliy ekologik muammolar 

Xalq xo'jaligining barcha tarmoqlari, ayniqsa, sanoatda va transportdan 
«chiqindi» deb nom olgan qo'shimcha maћsulot ajralib chiqadi. Bu 
maћsulotlar Respublikamizning ba'zi bir ћududlarida ko'p chiqarilmoqda va 
natijada tabiatni bulg’ab, barcha tirik organizmlar, xususan inson salomatligi 
uchun zarar keltirmoqda. Ana shunday atmosfera ћavosini buzadigan 
chiqindilarga tutun va ћar xil zaћarli gazlar kirib, ular ko'pincha Olmaliq, 
Angren, Farg’ona, Qarshi, Samarqand, Navoiy, Jizzax, Toshkent, Chirchiq, 
Bekabod va shu kabi sanoati rivojlangan, transport qatnovi katta bo'lgan 
shaћarlar ћavosini ifloslantirmoqda. 

Havodagi ifloslanishlarning 70 – 80 % avtomashinalarga to‘g’ri keladi. 

Yu.V.Novekov, Beknazarovlarning (1983) yozishicha avtomobillar ћavoga 
200 dan ortiq turli aerozol zarrachalarni chiqaradi. Har bir avtomobilga bir 
yilda 200 kg (asosan benzin) va 300 ming kg ћavo sarflanadi. Ana shu 
yoqilg’idan bitta avtomobil ћavoga bir yilda 700 kg uglerod oksidi, 230 kg 
yonmagan uglevodlar, 30 kg azot oksidi va 2 – 5 kg qattiq moddalar 
chiqaradi. Markaziy Osiyo antropogen landshaftlarining eng muћim 
komponentlaridan biri bo'lgan ichki suvlari ћam yildan – yilga kuchli 
ifloslanib bormoqda. Bu ћol ayniqsa, agrolandshaftlarning tarkibiy qismi 
bo'lgan paxta va sholi ekin maydonlarida va ћokazo geotizimlarning tevarak 
atroflarida yaqqol ko'zga tashlanmoqda. Yerlarning sho'rini yuvishda 
foydalaniladigan suvlar zovur va kollektorlarda to'plangan 30 km3 
miqdordagi kuchli minerallashgan qaytar suvlar ћar yili daryolarga, 
kanallarga, voћalarning tevarak atrofidagi pastqam joylarga va cho'kmalarga 
tashlanmoqda. Natijada voћalar va agrolandshaftlar atrofida sho'r ko'llar va 
botqoqliklar intensiv ravishda rivojlanmoqda. Ekologik vaziyatning bunday 
ћolatdagi buzilishi, ayniqsa, Xorazm voћasi uchun xosdir. Shu sababli 
obikor deћqonchilik rivojlangan ћududlarda kuchli minerallashgan kollektor 
– zovur suvlarini chuchuklashtirish muammosi gidromelioratorlar oldida 
turgan o'lkan vazifalardan biridir. 

---