1-Mustaqil ish Tabiiy resurslar tasnifi

Savol: tiklanadigan resurslar tiklanmay tugab qolishi mumkinmi? 

---

Javob: bu muammoning qay darajada yechilishi inson omiliga bog`liq. Inson 
o`z faoliyati bilan ularning tiklanishini tezlashtirishi, sekinlashtirishi yoki butunlay 
to`xtatib qo`yishi mumkin. 
Tiklanish tezligi turli resurslarda turlicha bo`ladi. Masalan, agar kesib 
tashlangan o`rmonni qayta tiklash 60-80 yilni talab qilsa, unumdorligi yo`qolib, 
kuchli zaharlangan yerning tuprog`ini tiklash yuzlab, minglab yillarni talab qiladi. 
Ehtiyotsizlik qilinganda tiklanadigan resurslar tiklanmaydigan resursga aylanishi 
mumkin. 
b)tiklanmaydigan resurslarga qazilma boyliklar misol bo`ladi. Bularning 
tiklanish jarayoni ularni o`zlashtirish tezligidan ming va million martalab sekin 
kechadi. Shuning uchun ham bu xildagi resurslardan foydalanishda ularning 
potentsial miqdorini hisoblab chiqish va shunga qarab ish tutish lozim. 
Tiklanadigan va tiklanmaydigan resurslardan foydalanish printsipi bir-
biridan tubdan farq qiladi. Tiklanadigan resurslardan foydalanganda ulardan chala 
foydalanish ya'ni ularni foydalanilgan joylarda ma'lum miqdorda qoldirish zarur. 
Qayta tiklanmaydigan resurslardan foydalanilganda esa buning teskarisi.
Savol: qazilma boyliklar o`zlashtirishda konlarning umrini qanday 
o`zaytirish mumkin? 
Javob: Yer osti qazilma boyliklarini o`zlashtirishda konni to`liq o`zlashtirish 
zarur. Bu esa yangi konlardan foydalanish zaruriyatini orqaga suradi. Shuni aytish 
kerakki konchilik sanoatida va metallurgiyada qazib olinayotgan xom ashyoning 
yo`qotilish foyizi dunyo buyicha yuqori - u qora va rangli metallarni qazib olishda 
o`rtacha 15-25 %, toshko`mir shaxtalarida 40 % va neft olishda 56 % ni tashkil 
qiladi. 
6-Mustaqil ish 
Ekologik omillar va ularning xilma xilligi 

---

Omillar atamasi bilan muhit, atrofdagi organizm yoki ularning jamoasini sharoit va 
elementlarining vaqt va makonda dinamik xilma-xilligi tavsiflanadi. Omil-jarayon 
yoki uning sharoitini, jarayonga ta‘sir etuvchi harakat kuchini yoki qandaydir 
jarayon yoki hodisaning mavjudlik shart-sharoitini ifodalaydi.
Ekologik omillar tasnifi. Ekologik omillar odatda jonsiz (abiotik) tabiat omillari, 
jonli (biotik) tabiat omillari turkumga bo’linadi. Muhitning ekologik omillarini 
batafsil tasniflash I.N. Ponomaryova (1978) tomonidan taklif etilgan. Bu taklif 3.1 
jadvalda keltirilgan. Ba‘zi mualliflar antropogen omillarni (ularning muhimligi va 
o’ziga xosligidan kelib chiqib) alohida turkumga ajratishadi. 3.1 – jadvalda 
keltirilgan tasniflash biogeotsenozni ekotop va biogeotsenozga hamda uning 
komponentlarini tuzuvchilarga bo’lishga to’liq mos keladi.
Ekologik omil – muhitning har qayday elementi (yoki sharoiti) bo’lib, tirik 
organizmlarning hech bo’lmaganda bir rivojlanish fazasiga bevosita yoki bilvosita 
ta‘sir ko’rsatish qobiliyatiga ega. Ekologik omilga nisbatan tirik organizmlar 
moslashishiga harakat qiladi.
3 Abiotik omillar. Muhitning muhim (asosiy) abiotik omillari iqlim (harorat, 
yorug’lik, havo, bosim), tuproq, muhitning kimyoviy tarkibi va tabiiy, oziq-ovqat 
resurslarining mavjudligidir. Lekin aslida epitet g’oyatda shartli ravishda «muhim» 
hisoblanadi, shunday qilib, qayd etilgan abiotik omillar shu ma‘noda teng 
huquqligi, hattoki ulardan birontasi bo’lmasa tirik organizmlar uchun halokat 
hisoblanadi (istisno tariqasida: masalan, geterotrof - o’simliklar yorug’lik bo’lmasa 
ham rivojlanadi).
Ekologik omillar yig’indisi organizmlarning o’sishi, rivojlanishi, yashab qolishi, 
organizmlarning ko’payishiga sabab bo’ladi, ularning mavjudlik sharoitini 
tavsiflaydi. Harorat omili misolida organizmlarning hayot faoliyati va yashashi 
uchun muhitning abiogen omillari ahamiyatini ko’rib chiqamiz. Hayot birinchi 
navbatda fermentli oqsillarning faoliyati va tuzilishini, xossalarini namoyon 
qiladigan haroratda saqlanadi. Bu haroratning o’rtacha 0 dan 500S oralig’ini 
tashkil qiladi, lekin ko’pgina organizmlar uchun hayot faoliyati oralig’i keng. 
Ushbu belgilar bo’yicha organizmlarning ekologik turlari quyidagicha farqlanadi: 
termofil, kriofil va mezoterm.
Termofillar jumlasiga haroratning yuqori shartli chegarasidan past haroratda 
yashay olmaydigan va ko’paya olmaydigan organizmlar kiradi (ko’pincha 
haroratning shunday chegarasi 18-200S qabul qilinadi). Kriofillar jumlasiga (yoki 
termofoblar) teskari, faqat nisbatan past haroratda (100S baland bo’lmagan) 
yashash va ko’payish qobiliyatiga ega bo’lgan organizmlar kiradi. Mezoterm 
organizmlar o’rtacha qiymatdagi haroratli omillarda yashay oladi. Mezotermlarga 

---

mo’tadil kenglikdagi bir qancha turlar kiradi. Organizmlarning asosiy massasi 
aktiv termoregulyatsiya faoliyatiga ega bo’lmaydi. Uning aktivligi tashqi 
tomondan oladigan issiqlikka, tanasining harorati esa atrof muhit haroratiga 
bog’liq. Ana shunday organizmlar poykiloterm yoki ekzoterm deb ataladi. Qushlar 
va ko’pincha sut emizuvchilar atrof - muhitni o’rab turgan haroratga bog’liq 
bo’lmagan holda doimiy haroratni ushlab turish qobiliyatiga ega (biokimyoviy 
reaktsiyalarning issiqligi hisobiga. Ana shunday organizmlar gomoyoterm (yoki) 
endoterm nomlarini olgan. Abiogen omillarni chuqurroq o’rganishga qiziquvchilar 
(Odum, 1986; Svetnik va boshq. 1987; Dedyu, 1990 va boshqalar) monografiya va 
ma‘lumotnomalar orqali tanishish mumkin.
7-Mustaqil ish 
Atmosferani muhofaza qilish