1. Muzeyshunoslikning yordamchi va maxsus taeix fanlari bilan bog'liqligi
Download 175.9 Kb.
|
shpargalka
|
1.Muzeyshunoslikning yordamchi va maxsus taeix fanlari bilan bog'liqligi M. ham ijtimoiy, ham tabiiy fanlar b-n birdek bogliq, ayniqsa, muzeyning mavzuiga oid fanlar va yordamchi fan sohalari (tarix, arxeologiya, geologiya, etnografiya, adabiyotshunoslik, zoologiya, sanatshunoslik va b.) b-n umumiy tomonlari kop. M.da muzeylarning tabiat va jamiyatni organish b-n uzviy bogliq bolgan manbalarni jamlash, muzey buyumlarini ilmiy hujjatlashtirish, organish va saqlash, ekspozitsiya va korgazmalar tashkil etish, ilmiy-marifiy, goyaviy- tarbiyaviy faoliyati va b.da namoyon boladigan ijtimoiy vazifalari ustida tadqiqotlar olib boradi. Muzeylarni toldirish, yodgorliklarni hisobga olish, saklash va restavratsiya qilishning ilmiy tamoyillari ishlab chiqiladi. M. sohasidagi ishlar yirik muzeylar, tamirlash ustaxonalari va ilmiy tadqiqot institutlarida amalga oshiriladi. Xalqaro miqyosda muzey ishini muvofiklashtirish va tajriba almashish ishlarini kop mam-lakatlarda milliy qomitalari bolgan YUNESKO qoshidagi Xalqaro muzeylar kengashi (IKOM) amalga oshiradi. Muzeyshunoslik ijtimoiy fan bo'lib, ijtimoiy malumotlar, bilimlari saklash Jarayenlarini, hamda bilimlar va hissiyotlarni muzey predmetlari vositasida yetkazib berish masalalarini organadi. Muzeyshunoslik muzey ishini, muzeyning ijtimoiy institut sifatidagi rolini, shuningdek uning ijtimoiy funksiyalarini va turli ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda ulardan foydalanish shakllarini organadi. Muzeylar - moddiy va manaviy madaniyat yodgorliklarini, shuningdek tabiat va insoniyat jamiyati taraqqiyoti haqidagi bilimlarning ilk manbalari hisoblanadigan tabiiy-tarixiy kolleksiyalarni toplash, saqlash, organish, korgazma qilish va ommaga yetkazish bilan shugullanadi. Muzeylar madaniyatning asosiy davlat omborxonalaridir. Muzeylar faoliyatining xarakteriga kora ilmiy-tadqiqot va ilmiy-ma'rifiy muassasalar hisoblanadi. Ilmiy-tadqiqot muassasasi sifatida muzeylar madaniyat va tabiiy-tarix yodgorliklarini, shuningdek tabiat va jamiyat haqidagi bilimlar boyicha boshqa ilk manbalarni toplaydilar, organadilar, saqlaydilar. Ilmiy-ma'rifiy muassasalar sifatida esa muzeylar ozlarining tadqiqot ishlari natijalarini korgazma va nashr qilish singari ilmiy-ma'rifiy faoliyatlarida namoyish qiladilar. Boshqa fanlar qatori «muzey», «muzey ishi» terminining oziga xos boshqa fanlardan farqlantirib turuvchi xususiyati bor. Muzeylarni rivojlantirish, ularning ijtimoiy funksiyalari, ichki strukturasi, boshqa fanlar, madaniyat, oquv, tarbiyaviy, tashviqot sohalari bilan aloqadorligi oziga xos ilmiy analizni talab etadi. Muzeyshunoslik rivojlanishning barcha pog'onalarida muzey fenomenini toliqroq sharhlashga, uning jamiyatdagi ornini korsatishga intiladi. Muzeylarni boshqa institutlardan farqlantirib turuvchi hujjatlar xususiyatlari bor. Masalan, arxiv kabi malum davrga tegishli hujjatlar bilan shugullanish, kutubxonalar kabi ma'lum informa-siyalarni yetkazib berish bu institut zimmasiga kirmaydi. Uning zimmasiga saqlash, tadqiqotchilik, oquv-tarbiyaviy masalalar kirishi bilan birga qisqa vaqt ichida uzluksiz tarixni yoritib bera olishdek mas'uliyatli vazifa yuklangan. klangan. Shuningdek madaniy xordiq chiqarish muassasasi bolish masalasi ham uni boshqa institutlardan farqlantirib turadi. Demak, muzey ijtimoiy talab-ehtiyojni qondirishga, tarixiy xotirani hujjat-malumotlari asosida jonlantirishga, kishilarga estetik zavq bagishlashga xizmat qiladi. irishi bilan birga qisqa vaqt ichida uzluksiz tarixni yoritib bera olishdek,mas'uliyatli vazifa yuklangan. Shuningdek madaniy xordiq chiqarish muassasasi bolish masalasi ham uni boshqa institutlardan farqlantirib turadi. Demak, muzey ijtimoiy talab-ehtiyojni qondirishga, tarixiy xotirani hujjat-malumotlari asosida jonlantirishga, kishilarga estetik zavq bagishlashga xizmat qiladi.Muzey ashyolarini yig'ish, ularni ilmiy asosda hisobga olish, saqlash, tamirlash muzeyshunoslikning oziga xos ilmiy uslublari asosida tadqiq etish, ilmiy, oquv-tarbiyaviy masalalar muzeyning maxsus belgilaridir.Muzeylar tomonidan ma'lumotlar berib borilishi ozaro aloqadorlikning oziga xos korinishidir. Uning farqlantiruvchi o'ziga xosligi bu - ekspozitsiya va ko'rgazma sifatida faoliyat olib borishdir. Muzey-madaniy-tarixiy, tabiiy-ilmiy qadriyatlarni yiguvchi va ular haqidagi malumotlarni muzey ashyolari vositasida, targ'ib qiluvchi ijtimoiy Tabiat va jam lyatning muxim ozgarishlarini xujjatlashtirib muzey ashyolarni toldiradi, saqlaydi, muzey ashyolari kolleksiyalarini tadqiq qiladi, hamda ulardan ilmiy, o'quv-tarbiyaviy va tashviqot maqsadida foydalanadi. Muzey ishi amaliyot, yodgorliklarni saqlash, muzey tarmoqlari, muzey siyosati, qonunchiligi, kadrlar tayyorlash va malakasini oshirish, ixtisoslashgan ilmiy-uslubiy va oquv markazlari, maxsus davriy matbuot, muzeyshunoslik kabi masalalarni qamrab oladi. Muzeyshunoslikda muzeylarning kelib chiqishi, tarixi, ijtimoiy tizimda ulaming orni, guruhlashtirish, muzeylarni turlashtirish, kabi masalalar organiladi; -muzeylarning ichki tashkil etilishini, muzeylarning ijtimoiy funksiyasini,maxsus fanlar rivojlanishini organadi; -muzeylarning o'ziga xos harakatlarini o'rganadi;muzey ishi rivojlanishining qonuniyatlarini, uni tashkil etish va boshqarish masalalarini organadi; -muzey tarmoqlari, tashkil etilish jarayoni va rivojlanishi, tarmoqlarni loyihalash masalalarini o`rganadi; MUZEYSHUNOSLIK USLUBLARI Muzeyshunoslik metodlari uchun kuydagilar xarakterlidir: 1. Muzey predmetlarini tadkik qilishda ijtimoiy va tabiy fanlarning turli xil shakllaridan foydalanish. Maxsus va yordamchi tarixiy fanlar, sanatshunoslik, adabiyotshunoslikning metodlaridan keng foydaniladi. 2. Bir kator tabiy va ijtimoiy fanlardan mavjud bo’lgan dala tadqiqot metodlardan foydalanish. 3. Bevosita jamiyat xayotini kuzatish metodlardan foydalan ish. 4. Ko’rgazma soxasidagi tadqiqotlar, muzey predmetlarini restovratsiya va konservatsiya qilish ishida eksperemintal metodlaridan foydalanilishi. Yukorida belgilab tadqiqot uslublari tizimi birgalikda muzeyshunoslikning boshqa ilmiy foydalardan farklovchi, shu bilan birga kuplab boshqa alokasini kursatib beruvchi metodini tashkil etadi. Ilmiy fanning rivojlanishi fan tilining shakllanilishi bilan boglik. Fan tili - bu fan tomonidan foydalaniladigan va bilish natijalari uz aksini topgan tushuncha va terminlar sistemasidir. Muzeyshunoslik boshqa ilmiy fanlar kabi bilimlar sistemasidan iborat va malum bir jamiyat tuzilmalarga ega. Muzeyshunoslik tarixiy, nazariy va amaliy elementlarni kamrab oladi: A. Muzeyshunoslikning tarixi va tarixiy manbashunosligi B. Nazariya V. Muzey manbashunosligi G. Amaliy muzeyshunsolik Muzeyshunoslik tizimiga kiruvchi barcha kismlar bir-biri bilan yakindosh alokada va uzaro boglik bo’ladi. Amaliy muzeyning bir tomondan tajribasi tarixiy taxlil qilishga tayansa, ikkinchi tomondan - nazariy asoslarining ishlab chikarishga taqdiq etadi.Muzeylar jamiyat tomonlaridan oldilarga o’ziga xos vazifalarini bajaradilar. Muzeyshunoslikning kuyidagi ijtimoiy funktsiyalari mavjud. Birinchidan muzeylar tabiat va jamiyat tarakiyyotining xodisa, jarayon, konuniyatlari ilmiy xujjatlashtirish uchun muljallangan - ilmiy xujjatlashtirish funksiyasi. Ikkinchidan ular milliy va jaxon madaniyati manfaatlari yulida madaniy tarxiy Yodgorliklarini asrash vazifasinii bajarishga chakirilgan Uchinchidan muzeylar ilmiy tadqiqotlarning o’ziga xos markkazalari xisoblanadi, tadqiqotchilik funktsiyasi; nixoyat jamiyat muzeylar oldi ga xar tamonlama kamol topgan yangi zamon kishisiki tarbiyalash vazifasini kuyadi, talim-tarbiyaviy funktsiya. Muzeylar doimiy ravishda uz to’plamlarini boyitib borishlari va ularning strukturalarini takomillashtirb borishlari lozim. Respublikamiz muzey tizimi kuydagi muzeylardan tashkil topgan: 1. Tarixiy muzeylar - tarixiy fanlar tizimi bazasidagi muzeylar (arxiologiya, etnografiya, xarbiy-tarixiy, maorif tarixi) 2. Badiy muzeylar sanat va san`atshunoslik tarixiga oid muzeylar 3. Tabiy -tarixiy muzeylar uz faoliyatida tabiy fanlarga tayanadigan muzeylar. 4. Texnik muzeylar 5. Adabiyot muzeylari 6. Kompleks muzeylar - bunday muzeylarga bir necha soxalarni birlashtirgan muzeylar, masalan Ulkashunoslik muzeylari misol bula oladi. Muzeylarni profil guruxli klassifikatsiyasida tashkari ularning asosiy ijtimoiy vazifasiga karab ishlarga xam bulinadi. Muzeylarning uchta tipini ajratib kursatish mumkin: Ilmiy-tadqiqot ommabop; Tadqiqot-akademik; Ukuv muzeylari. Ukuv muzeylari odatda turli xil ukuv muassasa lari koshida tashkil etiladi. Музейшуносликда қўлланиладиган услублар: 1. Музей предметларини тадқиқ қилишда, музей коммуникациясини амалга оширишда ижтимоий ва табиий фанларнинг ҳар хил услублари қўлланилади. Жумладан, махсус ва ёрдамчи тарих фанларининг, санъатшунослик ва адабиётшуносликнинг услублари кенг қўлланилади. Музей экспозициясини ва кўргазмасини тайёрлашда, музейга келувчиларни ўрганишда ва турли формадаги таълим- тарбиявий фаолиятини амалга оширишда педагогика ва психологиянинг услубларидан ҳам фойдаланилади. Музей предметларини реставрация ва консервация қилишда табиий фанларнинг услублари — рентгенография, спектография ва бошқа услублар қўлланилади. Кўплаб табиий ва ижтимоий фанларда мавжуд бўлган дала тадқиқотлари услубидан фойдаланилади. Бу услуб мавжуд бўлган ва амал қилинаёттан тизимларни ўрганишда қўлланилади. Жамият ҳаётини бевосита кузатиб бориш услубидир. 2.Экспозиция соҳасидаги тадқиқот, уни ўзлаштириш, консервацияга оид иш, музей предметларини реставрация қилиш экспрементал услубни қўллашни талаб қилади. Бу услубларнинг барчаси музейшуносликда ўрганиш предметининг хусусиятига қараб бир ҳолатдан бошқа холатга ўтиб туради. Музейшуносликда қўлланиладиган илмий услублар ҳозирча ана шулардан иборат. Албатта фаннинг ривожланиши билан у қўлланадиган услублар ҳам кўпая бораверади. Музейлар кўп асрлик тарихга эга. Мисол тариқасида қадимги Юнон музейларини келтириш мумкин. Музейларнинг дастлабки ватани Юнонистондир. Юнонистонда Геликон тоғи атрофида музаларга бағишлаб ҳар беш йилда бир марта байрамлар ўтказилиб.унда шоирлар, рассомлар, ва ҳайкалтарошларнинг ўзаро мусобақалари бўлиб турган. Музейлар айниқса Европада Уйғониш даврида ривожланган. 15 асрда Италияда илк маротаба оммавий музей очилган. Лондондаги Британия музейи (1753), Париждаги Лувр музейи (1793) ва бошқалар ҳам Европадаги илк оммавий музейлардан ҳисобланади. Ўрта Осиё, хусусан Ўзбекистон музейлари ҳақида гапириладиган бўлса, санъат асарлари, бадиий бойликлар, одамлар сиғинадиган ҳайвонлар, худоларнинг ҳайкаллари ва ёзувлари қадрланган ва йиғиб борилган, аммо оммавий музейлар юртимизда рус босқинидан кейин пайдо бўлган. музей предмети тушунчасига аниқлик киритиш керак. Бу масалага олимлар XVII асрдаёқ аниқлик киритишга ҳаракат қилишган. И. Д. Майорнинг уринишлари бунга мисол бўла олади. У музейда сақаланадиган предметларга реал, тўла, ҳаққоний, қудратли ва узоқ вақт сақланадиган нарсалар сифатида қараган. XIX асрга келиб фаннинг ихтисослашуви шунга олиб келдики, музейларда сақланаёттан предметларга кўпроқ турли фанларнинг манбалари сифатида санъат асарлари, табиат парчалари сифатида қарала бошланди. Буларнинг барчасини умумлаштирувчи «коллекцион предмет» деган тушунча пайдо бўлди. Ҳозирги пайтда музей предмети деганда асл нусхадаги ҳужжат ахамиятига эга бўлган ва музей соҳасига мос тушадиган инсон фаолиятининг натижаси ёки табиат ҳаёти тушунилади. Ҳозиргача фан тўплаган маълумотларга асосланиб музей предмети — бу реал воқеликдан ажратиб олинган, музей аҳамиятига эга бўлган, музей тўпламига киритилган ва узоқ вақт сақланиши мумкин бўлган предметдир. У ижтимоий ёки табиий-илмий ахборотларни ташувчи — билимлар ва рухий кечинмаларнинг асл манбаи, маданий — тарихий бойлик — миллий мулкнинг бир бўлаги хисобланади. Айтилганлардан хулоса қилиб музейга қуйидагича таъриф бериш мумкин. Музей — бу социал ахборотларнинг тарихан ўзаро боғловчи кўп функцияли институт бўлиб, маданий — тарихий ва табиий — илмий бойликларни сақлашга, ахборотларни тўплашга ва музей предметлари орқали тарқатишга мўлжаллангандир. Музей турли жараёнларни, табиат ва жамият ҳодисаларини хужжатлаштиради, музей предметларининг коллекциясини тўлдиради, сақлайди, ўрганади, шунингдек улардан илмий, ташвиқотчилик ва маърифий — тарбиявий мақсадларида фойдаланилади. MUZEY FONDI Muzey faoliyati, ishi muzey fondi asosida yuritiladi. Bu ishning amalga oshirish va kimmati muzey xodimlarining manba tugrisidagi bilimlarini, manbaning madaniy kimmati, xissiy tasiri, tarixiy jarayoni xaqidagi malumotlarni aniqlash va oydinlashtirish yulidagi sayi xarakatlari bilan belgilanadi. Manbani sotib olish, saqlash, tadkik etish, uni ilmiy va talim-tarbiya ishiga tadbik etish esa yanada muxim vazifa xisoblanadi. Muzey fondi utmishi, xozirgi zamon va kelajakni boglovchi, uygunlashtiruvchi manbadir. Muzey fondining arxiv va kutubxona fondlaridan farki shundaki, u tarixiy jarayonni kompleks xujjatlashtiradi. Muzey uchun malumotning xajmi va mundarijasi, predmetning joylashishigina predmetning tabiati, uning kaysi maqsadda kachon va qanday yigilganligi tugrisidagi malumotlar xam muximdir. Predmetning tabiatiga, uning malumot berish imkoniyatiga kura tarixiy manbalar kuyidagi turlarga bulinadi: a) moddiy manbalar; b) tasviriy manbalar; v) yozma manbalar; g) fonoyozuv va kinofil'mlar. Moddiy manbalarga moddiy madaniy Yodgorliklar - mexnat kurollari, xarakatlantirish moslamalari, maishiy predmetlar, kurollar v.b.lar kiradi. Moddiy manbalar fakat predmetning tarkibidangina malumot bermay, uning shakli, kurilishi, ulchovi, ogirligi, rangi v.b.lar xaqida malumot beradi. Ular yana usha davr tarixiy jarayon, madaniyati, ilmiy yutuklar xaqida xam malum manoda tasavvur xosil kiladi. Moddiy manbalar mavxum tushuncha emas, balki aniq tushunchalar xosil qilish imkoniyatini beradi. Tasviriy manbalar turli buyok, fgura, belgi v.b. narsalar vositasida yaratilib, ular musavvirlik ishlari, grafika, xaykaltaroshlik, badiiy plakatlar va fotografiya maxsulotlari kiradi. Bu tasviriy manbalar vokealar xaqida, portretda aks etgan shaxslarxaqida, plan va kartalar esa aniq geometrik shakl, ulchov xamda geografik joylashuv xaqida ilmiy malumotlar beradi. Yozma manbalar suz va belgilar yordamida malumot berib, ularga yilnomalar (letopis'), solnomalar, konunlar majmui, siyosiy partiyalar xujjatlari,statistika materiallari, ilmiy ishlar, adabiyotlar, publitsistik asarlar, nodir kitoblar v.b.lar kiradi. Yozma manbalar turfa va keng malumot berish imkoniyatiga ega. Ularni 3 guruxga bulib urganiladi: a) ilmiy va ish yuritish xaqida malumot beruvchi(konunlar, siyosiy va statistik xujjatlar, ilmiy izlanishlar); b) estetik manbalar (badiiy adabiyotl ar); v) umumiy malumot beruvchi manbalar (publitsistik asarlar, memuarlar, yilnomalar va solnomalar). Fonoyozuv va kinofil'mlar muzey predmetlari orasida muxim urin tutadi. Fonoyozuvlarda musika, malum shaxsning nutki, kurilish ishi shovkini, ukishdagi malum talaffuz yoki san`atkorlarning ijro etgan kuylari aks etgan bo’lishi mumkin. Kinofil'mlar ovozli va ovozsiz bo’lishi mumkin. Fonoyozuv va kinofil'mlar muzey fondining maxsus, sermaxsul guruxi xisoblanadi. 1.Muzeyshunoslikning yordamchi va maxsus taeix fanlari bilan bog'liqligi M. ham ijtimoiy, ham tabiiy fanlar b-n birdek bogliq, ayniqsa, muzeyning mavzuiga oid fanlar va yordamchi fan sohalari (tarix, arxeologiya, geologiya, etnografiya, adabiyotshunoslik, zoologiya, sanatshunoslik va b.) b-n umumiy tomonlari kop. M.da muzeylarning tabiat va jamiyatni organish b-n uzviy bogliq bolgan manbalarni jamlash, muzey buyumlarini ilmiy hujjatlashtirish, organish va saqlash, ekspozitsiya va korgazmalar tashkil etish, ilmiy-marifiy, goyaviy- tarbiyaviy faoliyati va b.da namoyon boladigan ijtimoiy vazifalari ustida tadqiqotlar olib boradi. Muzeylarni toldirish, yodgorliklarni hisobga olish, saklash va restavratsiya qilishning ilmiy tamoyillari ishlab chiqiladi. M. sohasidagi ishlar yirik muzeylar, tamirlash ustaxonalari va ilmiy tadqiqot institutlarida amalga oshiriladi. Xalqaro miqyosda muzey ishini muvofiklashtirish va tajriba almashish ishlarini kop mam-lakatlarda milliy qomitalari bolgan YUNESKO qoshidagi Xalqaro muzeylar kengashi (IKOM) amalga oshiradi. MUZEY FONDI tushunchasi Muzey faoliyati, ishi muzey fondi asosida yuritiladi. Bu ishning amalga oshirish va kimmati muzey xodimlarining manba tugrisidagi bilimlarini, manbaning madaniy kimmati, xissiy tasiri, tarixiy jarayoni xaqidagi malumotlarni aniqlash va oydinlashtirish yulidagi sayi xarakatlari bilan belgilanadi. Manbani sotib olish, saqlash, tadkik etish, uni ilmiy va talim-tarbiya ishiga tadbik etish esa yanada muxim vazifa xisoblanadi. Muzey fondi utmishi, xozirgi zamon va kelajakni boglovchi, uygunlashtiruvchi manbadir. Muzey fondining arxiv va kutubxona fondlaridan farki shundaki, u tarixiy jarayonni kompleks xujjatlashtiradi. Muzey uchun malumotning xajmi va mundarijasi, predmetning joylashishigina predmetning tabiati, uning kaysi maqsadda kachon va qanday yigilganligi tugrisidagi malumotlar xam muximdir. Predmetning tabiatiga, uning malumot berish imkoniyatiga kura tarixiy manbalar kuyidagi turlarga bulinadi: a) moddiy manbalar; b) tasviriy manbalar; v) yozma manbalar; g) fonoyozuv va kinofil'mlar. Moddiy manbalarga moddiy madaniy Yodgorliklar - mexnat kurollari, xarakatlantirish moslamalari, maishiy predmetlar, kurollar v.b.lar kiradi. Moddiy manbalar fakat predmetning tarkibidangina malumot bermay, uning shakli, kurilishi, ulchovi, ogirligi, rangi v.b.lar xaqida malumot beradi. Ular yana usha davr tarixiy jarayon, madaniyati, ilmiy yutuklar xaqida xam malum manoda tasavvur xosil kiladi. Moddiy manbalar mavxum tushuncha emas, balki aniq tushunchalar xosil qilish imkoniyatini beradi. Tasviriy manbalar turli buyok, fgura, belgi v.b. narsalar vositasida yaratilib, ular musavvirlik ishlari, grafika, xaykaltaroshlik, badiiy plakatlar va fotografiya maxsulotlari kiradi. Bu tasviriy manbalar vokealar xaqida, portretda aks etgan shaxslarxaqida, plan va kartalar esa aniq geometrik shakl, ulchov xamda geografik joylashuv xaqida ilmiy malumotlar beradi. Yozma manbalar suz va belgilar yordamida malumot berib, ularga yilnomalar (letopis'), solnomalar, konunlar majmui, siyosiy partiyalar xujjatlari,statistika materiallari, ilmiy ishlar, adabiyotlar, publitsistik asarlar, nodir kitoblar v.b.lar kiradi. Yozma manbalar turfa va keng malumot berish imkoniyatiga ega. Ularni 3 guruxga bulib urganiladi: a) ilmiy va ish yuritish xaqida malumot beruvchi(konunlar, siyosiy va statistik xujjatlar, ilmiy izlanishlar); b) estetik manbalar (badiiy adabiyotl ar); v) umumiy malumot beruvchi manbalar (publitsistik asarlar, memuarlar, yilnomalar va solnomalar). Fonoyozuv va kinofil'mlar muzey predmetlari orasida muxim urin tutadi. Fonoyozuvlarda musika, malum shaxsning nutki, kurilish ishi shovkini, ukishdagi malum talaffuz yoki san`atkorlarning ijro etgan kuylari aks etgan bo’lishi mumkin. Kinofil'mlar ovozli va ovozsiz bo’lishi mumkin. Fonoyozuv va kinofil'mlar muzey fondining maxsus, sermaxsul guruxi xisoblanadi.Muzey fondlarini hisobga olish va hisob hujjatlari Muzey ashyolari va koleksiyalarini hisobga olish quyidagi tartibda amalga oshiriladi. Muzey ashyolari va kolleksiyalarini hisobga olish deganda Ozbekiston Respublikasining umumxalq mulki bolgan muzey ashyolar va kolleksiyalarini aniqlash hamda tegishli tartibda qayd etish tushuniladi. Hisobga olish muzey ashyolari va kolleksiyalarini organish, namoyish etish, saqlash uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi hamda ularning huquqiy himoyalanishini taminlaydi. Muzey ashyolarini hisobga olish ikki bosqichda, yani: muzeyga olingan ashyolar va kolleksiyalarning dastlabki himoya hujjatlarini tuzish (dalolatnomalar yozish, ularning qisqacha tavsifini qayd etish); ularni inventar daftarlarida hisobga olish, yani ilmiy royxatdan otkazish (muzey ashyolari va kolleksiyalarini xillari va malum bir sanat turiga mansubligiga qarab turkumlashtirish, tegishli daftarlarda kengaytirilgan hamda aniq tavsiflarini aks ettirish) tarzida amalga oshiriladi. Muzeylarda saqlanayotgan ashyolar va kolleksiyalarning narxlari buxgalteriya hisoboti hujjatlarida aks ettirilmaydi. Muzeyning asosiy va ilmiy-komakchi fondlari tarkibiga kiritilgan muzey ashyolari va kolleksiyalari majmui muzey fondini tashkil etadi. Fond ishlarini yuritish, muzey ashyolari va kolleksiyalarini sotib olish bilan bog’liq faoliyatni amalga oshirish masalalarini kollegial hal etish maqsadida muzeylarda fond ishlari va sotib olish komissiyalari tashkil etiladi. Muzeyga olingan ashyolar va kolleksiyalar qatiy tartibda hisobga olinib, hujjatlashtiriladi. Muzey ashyolari va kolleksiyalarini rasmiylashtirish hujjatlarining shakllari Ozbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi tomonidan belgilanadi. Muzeyga doimiy saqlash uchun olingan muzey ashyolari va kolleksiyalari ilmiy royxatga olinadi. Ushbu Nizomda belgilangan tartibda hisobga olinmagan muzey ashyolari va kolleksiyalarini muzeylarda saqlash qatiyan man etiladi. Muzey ashyolari va kolleksiyalarini hisobga olishning asosiy hujjatlari quyidagilar hisoblanadi: Kirim daftari va Inventar daftarlari; muzey ashyolari va kolleksiyalarini doimiy (vaqtincha) saqlashga oid qabul dalolatnomalari; muzey ashyolari va kolleksiyalarini tamirlash va hisobdan chiqarish dalolatnomalari (ular muzey fondi tarkibidan chiqarilgan hollarda); Muzey ashyolari va koleksiyalarini saqlash tartiblari quyidagicha: Muzey ashyolari va kolleksiyalarining saqlanishini taminlash, ularni shikastlanish, kasallanish, yemirilishdan va og’irlanishdan himoya qilish, shuningdek, ularni organish, namoyish etish va ommalashtirish uchun qulay sharoit yaratish muzeylarning asosiy vazifasidir. Muzey ashyolari va kolleksiyalarini vaqtinchalik yoki doimiy foydalanish maqsadida boshqa yuridik shaxsga berish muzey boysunuvchi yuqori boshqaruv organi (nodavlat muzeylarda – mulkdor)ning buyrug’iga asosan amalga oshiriladi. Belgilangan tartibda hisobga olinib, shifr va tartib raqamlari qoyilmagan muzey ashyolari va kolleksiyalarini foydalanish uchun boshqa yuridik shaxsga berish mumkin emas. Muzey ashyolari va kolleksiyalarini vaqtinchalik foydalanishga oladigan muassasa ularni oz muddatida qaytarish tog’risida kafolat xati taqdim etishi lozim. Muzeyda vaqtinchalik saqlanayotgai eksponatlarni ularning egasidan roxsat olmay boshqa shaxslar yoki tashkilotlarga berish qat’iyan taqiqlanadi. Muzey ashyolari va kolleksiyalarini muzey ichida qisqa muddatga bir bolimdan boshqa bolimga yoki tahlil etish maqsadida ilmiy xodimga berish bosh muhofiz ruxsati bilan amalga oshiriladi. Muzeyga olingan muzey kolleksiyalari butunligicha hisobga olinadi va saqlanadi. Ularning boshqa muzey ashyolari va kolleksiyalari bilan aralashtirib yuborilishiga yol qoyilmaydi. Muzey ashyolari va kolleksiyalarining og’irlanishi, nobud bolishi, shikastlanishi aniqlangan har bir holatda muzey direktori ushbu hodisani batafsil tavsiflab, bu haqda muzey bevosita boysunuvchi yuqori boshqaruv organi (nodavlat muzeylarda mulkdor)ga yozma ravishda xabar qilishi shart. MUZEY ASHYOLARINI O'RGANISH USLUBIYATI Muzey predmetlarini urganish uslublari. Muzey predmetlarini urganish fondi ishining asosiy yunalishi bulib, aniklash, turkumlash va tartiblashtirish, sharxlash vazifalarini uz ichiga oladi. Aniklash jarayonida muzey predmetining - xom ashyosi, ulchami, ogirligi, rangi, tayyorlanish uslubi, ijtimoiy, etinik, mualliflik mansubligi v.b. Jixatlari urganiladi. Yukorida takidlangan jixatlarni urganish xam katta axamiyatga ega. Misol uchun mexnat kurolini tosh, bronza yoki temir davriga oid ekanligini aniklashda yordam beradi. Turkumlash va tartiblashtirish kuyidagi belgilarga karab olib boriladi: 1. Umumiy turkumlash. Predmetlarni avval turlariga karab, sungra aloxida belgilarga muvofik bulish, taksimlash. 2. Xronologik jixatdan turkumlash akki kurinshda buladi: a) predmet yaratilgan davr buyicha; b) predmet foydalanilgan davr buyicha. 3. Geografik jixatdan turkumlash xam ikki kurinishda buladi: a) predmet yaratilgan xudud; b) predmet foydalanilgan xudud buyicha.4. Ətnik mansubligi asosida V.UZ 5. Ijtimoiy mansubligi asosida. 6. Mualliflik mansubligi asosida. 7. Nom, ism belgisiga karab asosan anik shaxslarga tegishli predmetlarga turkumlanadi. Bu jixat xotira muzeylari uchun muxim. 8. Ashyoviy turkumlash asosan ashyoviy manbalar buyicha olib boriladi. 9. Mavzuviy turkumlash. 10. Tarmoklar buyicha turkumlash/.Uz Izoxlash. Muzey predmetlarini izoxlash juda katta axamiyatga ega bulib, predmet xakida kushimcha kuplab malumotlarni yigishni va urginishni talab etadi. Natijada predmet foydalanilgan, yaratilgan davr xakida tula tushuncha xosil buladi. MUZEY FONDLARINI TO'LDIRISH. Fondlarni komplektlash muzey faoliyatining eng asosiy jixatlaridan biri bulib, bu jarayonda jamiyat tarakkiyotini xujjatlashtirishda xamda ijtimoiy axborotlarni tuplash xam zurur vazifa xisoblanadi. Fondlarni komplektlashning Ilmiy maksadi shundan iboratki, buning natijasida muzey axamiyatga molik bulgan predmetlar topib boriladi, urganiladi, muzey fondlariga kushiladi. Buning natijasida muzey fondlari mukammallashib, tulib boradi. Fondlarni komplektlashning axamiyati shundan iboratki, fondlar yaxshi predmetlar bilan boyib, muzey fondining kiymati ortib boradi. Buning natijasida muzeyning Jamiyatdagi urni yanada mustaxkamlanadi. Muzey fondlarini komplektlab borish uni rivojlantirib borishdir. Demak, muzey fondini komplektlash - bu muzey kollektsiyalarining kupayıb, ortib borishidir. Albatta, bu jarayon ichki fond ishi (turkumlash, sistemalash, aniklash) xam olib boriladi. Demak, fondlarni komplektlash muzey faoliyatining aossiy kurinishlaridan biri bulib, Jamiyat tarakkiyotini xujjatlashtirishning muxim tarkibiy kismi xisoblanadi. Fondlarni komplektlash avval ashyolari yigishi deb nomlangan. Xozirgi termin bilan kadimiy atama urtasida moxiyatan katta fark bor. Kadimgi atama muzey ashyolarini yigish, muzey fondini kupaytirib borishgina nazarda tutsa, muzey fondlarini komplektlashda undan tashkari fondni Ilmiy tashkil etish, predmetlarni urganish, ularni sistemalash ishlari xam olib boriladi. Muzey fondlarini komplektlash asosan 2 yunalishda olib boriladi: 1. Tipologik (turdosh) kollektsiya. Unda muzey predmetlari tipologik belgilariga kura muzey fondlari bulimlariga kabul kilinadi. 2. Temark (αντωνίν) και kurgazmada turli turdagi predmetlar guruxi biografiyasi Jamiyat xayotidagi biror xodisaga boglikligiga, ishlab chikarish shakliga, madaniy xayotni aks ettirishiga karab tashkil etiladi. Uni tashkil etish tematik, xronologik tamoyil asosida amalga oshiriladi.Ikkinchi boskich expeditsiya yunalishini joyini aniklashdan va keyingi ishlarni anik rejalashtirishdan boshlanadi. Lekin bu boskichda asosiy ish asosan dala-tadkikotini olib borishdir. Bu borada maxalliy axoli bilan suxbat, ularni kadimgi va xozirgi davrlardagi xayoti va faoliyatini urganish, ularni xikoyalarini yozib borish, muzey axamiyatiga molik predmetlarni topish va unga ega bulish, ular tugrisida axborot yigish (yozma, tasviriy va ovozli) kabi ishlar olib boriladi. Əkspeditsiyani xujjatlashtirish doimiy ravishda olib boriladi va katta axamiyatga ega buladi. CHunki bu xujjatlashtirish uz navbatida xukukly axamiyatga xam ega buladi. Dala ruyxati (polevaya opis') asosiy ekspeditsiya xujjati xisoblanadi. Unda predmetning muzey axamiyatiga kanchalik molikligi dala sharoitida ekspeditsiya a'zolariga aniklashga yordam beradigan belgilari aniklanadi va yozib kuyiladi. Dala ruyxati kuyidagicha tuldiriladi: 1. Tartib nomeri XIV.UZ 2. Predmetning nomi, turi, tafsifi. Tafsif kiska, lekin predmet xakida etarli ma`lumot bera oladigan xolatda beriladi. Predmetning ilmiy nomidan tashkari, maxalliy nomi xam yozib kuyiladi. 3. Predmet soni, mikdori. Predmet fakat bir rakam bilan nomerlanishi, lekin bir necha kismdan iborat bulishi mumkin. Masalan, bir predmetning turli tomondan olingan surati RXIV.UZ 4. Sanasini aniklash. Agar anik sanasini aniklash iloji bulmasa taxminly sanasi surok belgisi bilan yozib kuyiladi. 5. Kelib chiksh Joyi, tarixi, kaysi davrga tegishliligi. 6. Ulchami, saklanganlik sifati darajasi. 7. Predmetning kimdan olinganligi va egasining manzili. 8. Narxi. Agar sovga kilingan bulsa, u xam kayd etiladi. 9. Predmetni olingan va xujjatlashtirilgan sanasi. 10. Fond bulimini nomeri va shifri. Bu erda predmet kabul kilinadigan muzeyning fond bulimiyoziladi. 11. Izox. Ekspeditsiya jarayonidagi asosiy ikkinchi xujjat ekspeditsiya kundaligi xisoblanadi. Kundalikda butun ekspeditsiya faoliyati kariyalar, faxriydar va boshka muxim vokealar bilan tanishuv jarayoni va uning egaligi, mualliflari, predmetlar, suxbatlar, shuningdek keyingi ekspeditsiya yunalishini aniklashga doir suxbatlar aks etadi. Okspeditsiya xujjatlashtirib borish xam muxim axamiyatga ega. Yakuniy boskich muzeyga kaytgach boshlanadi. Bu erda predmetlar yana kaytadan tulik, keng urganiladi va turkumlashtiriladi. Əkspeditsiya yakuni buyicha Ilmiy xisobot tekshiriladi, maxsus seminar utkaziladi. Agar zarur bulsa, yigilgan kollektsiyalar xakida ma'lumotnoma nashr etish, yigilgan kollektsiyalardan kurgazmalar tashkil etish va maxsus konferentsiya utkazish mumkin. MUZEY FONDLARINI SAQLASH TARTIBI.Dastlab muzey predmetlari va ilmiy-kumakchi materiallarini qanday xarorat namlik meyorlarda saklanishi zarurligini kurib chiksak. Avvalo shuni aloxida takidlash kerakki, xar bir predmetni qanday xom-ashyolardan tayyorlanganligi foydalanilgan davri, saklanganlik darajasi yaxshilab urganib chiqilishi zarur. Aniqlangan malumotlardan kelib chikib, xar predmet uchun o’ziga xos xarorat-namlik meyori ishlab chikildi. Umumun olganda mutaxasislar muzey predmetlari va ilmiy-kumakchi materiallar uchun kuyidagi xarorat - namlik meyorini taklif etishadi: metallar uchun xa rorat Q180 -Q200S, nisbiy namlik 50% gacha; oyna, emal va keramika buyumlari uchun xarorat Q120 -Q200S va nisbiy namlik 55-65%; zeb-ziynat toshlar (kimmatbaxo va yarim kimmatbaxo toshlar xam) uchun Q150-Q180S, 50-55% nisbiy namlik; yogoch maxsulotlari uch un Q150-Q180S va 50-60%, gazlamalar uchun Q150-Q180S va 55-65%, teri, pergament, muyna maxsulotlari uchun Q160-Q180S va 50-60 %, kogozlar Q150- Q190S va 50-55%, suyak, shox, muguz va toshbaka uchun Q140 -Q150S va 55- 60%, musavvirlik asarlari uchun Q120 -Q180S va 50-55%, ok-kora tasvirdagi fotosuratlar uchun Q120S gacha va 40-50%, rangli tasvirdagi fotosuratlar uchun Q50Sgacha va 40-50%. Maxsulotlarni kompleks saqlash uchun esa, kursatkichlar kuyidagicha: xarorat Q180 10S, nisbiy namlik 50 -60%. Zarur xarorat namlik meyorini ushlab turish uchun konditsionerdan, agar u bulmasa, isitish moslamasi, shamollatish, namlaydigan kurilma va kuritgichlardan foydalaniladi. Konditsioner (sovutgich) dan foydalanilganda xam xarorat - namlik meyorini doimiy nazorat kilib turish lozim. Bu jarayonda psixometr, gigrometr, termometr yoki uzi yozuvchi asboblar - gigrograf va termograflardan foydalaniladi. Asboblarning kursatkichlari sutkada 2 marta doim bir vaktda maxsus jurnalga qayd etiladi. Kadimiy muzey predmetlariga iflosl angan changlar - tarkibida oltingurgut bo’lgan gaz, vodorod sul'fid, ammiak, xlor, suzib yuruvchi org aniq va mineral changlar, kurumlar tasir kiladi. Buning oldini olish uchun muzey joylashgan joyning sanoat korxonalaridan yakni yoki uzokligiga, muzey xud udining tozaligiga etibor berish kerak. Lekin bazi xollarda muzeydagi rezina buyumlar va buyoklar xam, vodorod sul'fidning manbai bulib xizmat qilishi mumkin. Tarkibida oltingurgut bo’lgan gaz asosan, gazlama, teri, kogoz, musavvirlik asarlari, marmar va boshqa maxsulotlar uchun xavflidir. Xlor esa gazlamalar, kogoz, kumush, jez, marmar va boshqa maxsulotlar uchun xavf xisoblanadi. Yoruglik tizimi xam muzey predmetlariga katta tasir kiladi. Bu ularning qanday xom-ashyodan tayyorlanganligiga boglik bo’ladi. Predmetlarning yoruglikka chidamlilik darajasiga karab uch guruxga bulinishi mumkin: 1. Yoruglik chidamlilik darajasi yukori predmetlar: metall buyumlar, rangsiz toshlar, gips, keramika, rangsiz oynalar. 2. Yoruglikka chidamlilik darajasi urtacha pr edmetlar: suyak, teri, muyna va yogoch maxsulotlar xamda musavvirlik asarlari. 3. Yoruglikka chidamlilik darajasi past predmetlar: fotosuratlar, kogoz, gazlamalar. Muzey predmetlariga biologik zararkunandalar xam katta zarar keltiradi. Biologik zararkunandalarning kupayishiga kuprok xarorat - namlik me`yorining buzilishi sabab bo’ladi. Zanburuglar, mogor bosish xolatlari kuprok zarar keltiradi. Mogor bosish xolati kuprok xarorat Q200Q250Sva nisbiy namlik 70% bo’lganda rivojlanadi. Uni oldini olish uchun muzey predmetlari 2% spirt aralashmasi bilan artiladi. Muzey predmetlariga turli xashoratlar xam katta xavf soladi. Ularga karshi kurashish uchun maxsus tozalash tadbirlari utkazilib turilishi shart. Muzey predmetlarni mexaniq shkastlarishi xam uchrab turadigan xodisadir. Bu xodisa kuprok mustaxkam bulmagan materiallar bilan sodir bo’ladi. Bunday Yusupova Ozoda, [01.05.2023 9:30] materiallar katoriga oyna, keramika, yogoch, kogoz va boshqa predmetlar kiradi. Mexaniq shikastlanishni oldini olish uchun kuprok saqlash tizimini tugri tashkiltish zarur. Avvalo saqlovchi xodim kuli predmet bilan ishlayotganda kuruk va toza, iloji bo’lsa kulkop kiygan bo’lishi zarur. Predmetni doim mustaxkam joyida to’tish zarur. Masalan sopol vazani tutkichdan emas, balki tanasidan ushlab olish zarur. Muzey fondlarini turli ekstremal' xolatlardan xam ximoya qilish zarur. Bunday xolatlarda eng kup uchraydigani yongindir. Uni oldini olish uchun barcha zaruriy tadbirlar kurilishi va mamuriyatni doimiy nazoratida bo’lishi zarur. Yonginga karshi nazorat kuchayu-kunduz davom etishi va yongin chikkan xolatda muzey predmetlarini evakuatsiyasi ukuv mashgulotlarida bir necha bor urganilgan bo’lishi shart. Suv tarmoklari va issiklik tizimi xam doimo nazoratda bo’lishi kerak. SHuningdek turli tabiiy ofatlar (suv toshki ni, buron, er silkinishi) va urush paytida kuriladigan Choralar xam ishla' chikilgan bo’lishi shart. Muzey xodimlari birinchi navbatda kutkariladigan predmetlar ruyxatini bilishlari lizim. Muzeyni kuriklash tizimi xam mukammal ishlab chikilgan bo’lishi shart. Ertula oynalari, birinchi kavat oynalari va zarur boshqa joylar metall panjaralar bilan ximoyalangan bo’lishi kerak. SHuningdek muzeyning barcha bulimlari, oyna, devorlar kuriklash signalizatsiya tizimi bilan taminlangan bo’lgan. TARIXIY MUZEYLAR EKSPOZITSIYASI. Tarixiy muzeylar ekspozitsiyalarining qurilish prinsiplari xolis yoritilishiga e'tibor qaratish kerak. Muzey predmetlari daliliy ashyo tarixiy faktning guvohidir. Ular tarixiy vaziyatni tushuntiruvchi vosita bolib xizmat qiladi. Bundan tomoshabin yangi malumot va tushunchalar oladi. Muzey predmetlari orqali inson otmishini koradi, hozirgi zamon voqealarini, turli mamlakatlarda bolayotgan voqealarni organadi. ARXIV.UZ Tarix muzeyi ekspozitsiyalarida jamiyat taraqqiyoti, uning turli sohalari, aniq tarixiy voqelik qamrab olinadi. Ammo bu tarixni oyna kabi yoritib berishi degani emas. Tarixiy korgazmada avvalgi ijtimoiy hayot qandayo bolsa aynan shunday yoritilmaydi. Unda muzey ashyolari oziga xos ilmiy til bilan voqelikni so'zsiz sozlab beradi, hayotning eng muhim jabhalari diqqat markazda turadi. Tarixiy yonalishidagi tarixi, hozirgi davr organishi aks etishi ham mumkin. biroq etnografik, amaliy sanat, sanat muzeyi va boshqa muzeylarda ekspozitsiyalar farqlanadi. Bazi muzeylarda davriy chegara ham bolishi mumkin. (arxeologiya muzeylarida). Koplab ekspeditsiyalarda malum shahar tarixi, iqtisodi madaniyati ham yoritilishi mumkin. Kishilar sevib tamosha qiladigan muzeylardan biri bu- Tarixiy voqealar, qahramonlik, buyuk arboblarga atab bunyod etilgan memorial muzeylardir. Ekspozitsiya yaratishining tamoyillaridan biri ilmiylikdir. Unda Jamiyat taraqqiyoti ilmiy asoslangan boladi. Bundan tarixiylik tamoyili kelib chiqadi. Ekspozitsiyalardan milliy g'oya, milliylik yaqqol ifodalanib turishi kerak. Hozir tarix muzeylarida eski sinfiy qarashlarga asoslangan ekspozitsiyalar tuzilmaydi,balki Jamiyatning oddiydan m murakkabga rivojlanish qonuniyatlar hisobga olinib, kishilarda hamma limiy tasavvur qoldirish, ham dam olishni togri tashkillashtirish maqsad qilib olinadi. Ekspozitsiya yaratishda ikkinchi tamoyil-ashyoviylikdir. Bunda muzey sohasi etiborga olinmoqda. Malumki muzey ashyolari-asl manbalari asosida ulardan bir-biriga boglangan ekspozitsiyalar tuziladi. Ekspozitsiyaning asosini ham muzey muzey ashyolari tashkil etar ekan, uning asl ashyo, ayni sanat asari ekanligiga ko'tarilganligiga ham e'tibor qilinadi. Muzey ashyosi ekspozitsiyada ikki hil vazifani bajaradi. Birinchidan, u tarixiy voqelikni tushuntiruvchi tarixiy faktni isbotidir.g, chunki u osha davrning tilsiz guvohi, mahsulidir. Bu esa tamoshabinni tolqinlantirishi tabiiy. Ikkinchidan tamoshabin muzeyda tarix bilan yuzma-yuz turadi, hozirgi zamonda turli davlatlarda sodir bolayotgan voqealar, yutuqlar bilan tanishadi. Bu esa kishida uzoq otmishdan habar beruvchi asl ashyolar emotsiyaonal tuyg'ularni uyg'otadi. Ekspozitsiya tuzishning yana bir tamoyili ommaviy komunikatsiya tamoyilidir. Chunki muzeyga har-xil ijtimoiy tabaqalarga xos kishilar tashrif buyuradilar. Shuni nazarda tutgan holda ekspozitsiya ortacha xolatda tuzilishi kerak. ekspozitsion materiallarni joylashtirishda xar-xil uslub va reja qollaniladi. Birinchi rejada e'tiborni jalb qiladigan eksponatlarni joylashtirish moljallanadi. garashlar, yutuqlariga al Ekspozitsiyalar zamonaviy qarashlar, yutuqlarga aks etish, zamon bilan hamnafas bolishi kerak. Ekspozitsiyaning qurilishining uchinchi prinsipi ommaviy kommunikatsiya asosida qurishdir. Bu saviyasidan qat'iy nazar har bir tomoshabinga tushunarli bolishi kerak. Orta saviyali tomoshabin ekspozitsiya uchun mavzu, fonoyozuv ishlab chiqariladi. Zamon bilan hamnafas ekspozitsiyalar tayyorlash kerak. Har bir ekspozitsiya har qanday ilmiy ish kabi ozida ozaro boglangan va bir biriga boysunadigan tizimni mujassamlashtiradi. YA 'ni ekspozitsiyaning butunligi, uning qismlarining qonuniy boglanishini, korgazma natijasining muvaffaqiyatli bolishini ta'minlovchi aniq mavzuly strukturaga ega bo`lishi. MUZEY EKSPOZITSIYASINING QURILISH TAMOYILLARI. Tarixiy ekspozitsiyalarning o'z oldiga qoygan maqsadlari shundan iboratki avvalo kishilarda Vatanga muhabbat tuyg'usini uyg'otish tarixiy bilimlari keng targ'ib qilish, ilmiy dunyoqarashni shakllantirish, manaviy, siyosiy, estetik shdir. Har bir davlada tarixiy ele tarbiyani kuchaytirishdir. Har bir davlatda tarixiy ekspozitsiyalar oz tarixi nuqtal nazaridan turlicha boladi. Muzey ekspozitsiyasining oziga xos xususiyatlari bor. Birinchidan, unda umumiy voqealar emas, predmetlar asosida malum voqelik yoritiladi, bu esa insonga estetik zavq bagishlaydi. Ikkinchidan, muzey ekspozitsiyasi asosida ilmiy konsepsiya yotadi. Bu konsepsiya ekspozitsiyaning goyaviy mazmunini belgilaydi, muzey yig'imidagi predmetlari tanlash prinsiplarini, ularni guruhlashni, kompozitsiyasini, tadqiq qilishni, badiiy yechimini topishni o'rgatadi. Ekspozitsiya kishilarga dam olishda, madaniy hordiq chiqarishda katta rol oynamog'i lozim. Ekspozitsiyani tuzishda muzey predmeti ekspozitsiya elementiga yani muzey eksponatiga aylanadt, Ekspozitsiyaning doimiy yoldoshi korsatkich yozuvlar bolib, baʼzan uning ornini fonomaterial bilan toldiriladi yoki almashtiriladi. Bu barcha elementlar ekspozitsion materiallar deyiladi. Ilmiy konsepsiyaga mos holda ekspozitsiyaning vazifalari, mavzusi, badiiy-estetik yechimi talabga muvofiq guruhlashtiriladi, tashkil etiladi, bir-biriga bog'lanadi. Ekspozitsion materiallar - ekspozitsion komplekslarni tashkil etadi. Ekspozitsion materiallar aniq, chegaralangan maydonda joylashib o'zida mavzuly va tomosha birligini mujassamlashtiradi. Ekspozitsiya materiallari turlicha guruhlashtiriladi. Muzey predmetlarini tuzishga yordamlashuvchi aniq tizimda bolgan mehnat mahsull, san`at predmeti, tabiat obyekti sifatida joylashtirish mumkin. Kompozitsion materiallar -oʻzaro uncha taʼsirlashmaydigan, kimyoviy jihatdan har xil boʻlmagan komponent (aralashma) larning hajmiy birikishidan hosil boʻladigan va komponentlar bir-biridan aniq chegara bilan ajralib turadigan materiallar. Har qaysi komponentning eng yaxshi xossalari (mustahkamligi, yeyilishga chidamliligi va boshqalar)ni oʻzida mujassamlashtirganligi uchun Kompozitsion materiallar ularning hech biriga xos boʻlmagan koʻrsatkichlar bilan ifodalanadi. Odatda, Kompozitsion materiallar plastik (metall yoki nemetall — anorganik yoki organik) asos yoki matritsa hamda qoʻshilmalar: metall kukunlari, tolalar, ipsimon kristallar, yupka payraha, gazlama va boshqalardan iborat boʻladi. Kompozitsion materiallar turlari: tolali (tolalar yoki ipsimon kristallar bilan mustahkamlangan); dispersion-zichlangan (dispers zarralar bilan mustahkamlangan) va qatlamli (turli xil materiallarni presslab yoki prokatlab olingan). Kompozitsion materiallar tayyorlashning muhim texnologik usullari: armaturalovchi (mustahkamlovchi) tolalarga matritsa materiali shimdirish; mustahkamlagich va matritsa lentalariga press-qolipda shakl berish; komponentlarni sovuqlayin presslab, keyin qovushtirish; mustahkamlagichga matritsani purkab, keyin qisish; komponentlarning koʻp qatlamli lentalarini diffuziya usulida payvandlash; armaturalovchi elementlarni matritsa bilan birga prokatkalash va h.k. Ekspozitsion kompleks. Tomoshabinlarga uning farqi sezilmaydi. Ekspozitsion zalda dominanta aniqlanadi, yani asosiy g'oya va korinishga, mavzu, alohida eksponatlarga etibor beriladi. Qisqasi zalning korinishi, birinchidan tartibli korgazmalar tassurotqoldiradi. Bu yerda kenglik yechimga kompleks-zalni tashkil etish ahamiyatli bolib, bunda rassom loyihachi asosiy rol oynashi kerak. Bu kopincha ichki zal kompleksiga tegishli. Ekspozitsion mavzudan farqlanib ekspozitsion komplekslarda turli masshtab va turli harakterdagi voqealiklar yoritiladi. Ekspozitsion kompleksni tashkil etish muzey yig'imiga bog'liq. Turli davr va voqelikni yoritsa-da bir-biriga uzviy bog'liqlik bo'lishi kerak. Ekspozitsion komplekslarda barcha ashyolar olinmay, ichidan eng ishonarlisi tanlab olinadi. Ekspozitsion kompleksda hayotiy voqelikning turli tomonlari yoritiladi. Hozirgi davrda kompleks-ansambllar alohida ahamiyat kasb etadi. Bularda hayotiy komplekslar yadro hisoblanadi. MUZEY EKSPOZITSIYASI. Muzey predmeti ko’rgazma uchun tanlab olingadan sung, uning tushunchasi bir muncha uzgarib, (talim-tarbiya berish, tasir etish) endi u muzey eksponatiga aylanadi. Ko’rgazmada foydalanilgan barcha materiallar (barcha moslamalar, kumakchi materiallar, muzey eksponatlari) ko’rgazma materiallari xisoblanadi. Muzey ko’rgazmasining bir-biriga uzaro boglik, bir-birini davom ettiriradigankismlari yaxlik xolda ko’rgazmaning mavzuviy tuzilmasi (strukturasi)deb ataladi. Yukorida takidlangandek, muzey eksponati, ko’rgazma materiallari va boshqa ko’rgazmani tashkil etadigan barcha materiallar bir-birini tuldirgan, davom ettirgan yagona goyaga xizmat kilgan xoldagi guruxi ko’rgazma kompleksi deyiladi. Muzey ko’rgazmasini tashkil etishning turli xil uslublari mavjud. Bu uslublar memoriy, badiiy va loyixachi dizaynerlar tomonidan ko’rgazma xolatiga va shu ko’rgazma kuyiladigan muzey predmetlarining shakli va ulchamiga karab tanlanadi. Mana shu uslublar kompleksiga muzey ko’rgazmasini tashkil etish uslublari deyiladi. Muzey ko’rgazmasini ko’rgazmam maydonining memoriy imkoniyatiga karab ko’rgazmaga kuyilgan muzey predmetining shakli va ulchamiga karab, shuningdek ko’rgazmaning mavzusidan kelib chikib muzey ko’rgazmasini ilmiy, memoriy, badiiy loyixasini ishlab chiqish memoriy-badiiy echim deyiladi. Bazi xolatlarda mavzuning dolzarbligiga karab yoki biror-bir tarixiy vokea, sana, yubiley munosabati bilan vaktinchalik ko’rgazmalar tashkil etiladi. Bunday ko’rgazmalar katta maydonni egallamasligi va fakat muxim mavzuni yoritib berishda axamiyatga ega bo’lgan muzey predmetlaridan tashkil etilishi bilan xarakterlanadi. Lekin shunday bo’lsada, vaktinchalik ko’rgazmalarning katta talim-tarbiyaviy xamda targibot kuchi tasiri bekiyos bo’ladi. 2. Muzey ko’rgazmasini tashkil etishda bir necha talablarga axamiyat berish kerak: 1. Muzey ko’rgazmasi ilmiy konseptsiyasi asosida tashlkil etilishi, u tarixiy muzeylarda tashkil etilganda tarixiylik xolislik, ilmiylik talablariga javob bera olishi va dialektik uslubga asoslanishi kerak. Muzey ko’rgazmasi xronologik ketma-ketlikda va xolik yoritilishi xamd a yuz bergan vokealarning sabab okibatini boshqa tarixiy vokealar bilan sabab va okibatda uzaro bogliklik va uzaro rivojlannganligini kursatib berishi keark. 2. Muzey predmeti ko’rgazmada ikki talabni bojarishi lozim: " a) muzey predmeti ko’rgazma mavzusi buyicha faktik dalil, isbotlanuvchi manba vazifasini bajarishi lozim; " b) ko’rgazma mavzusini tula tushunish, usha davrni tula xis etish va kompleks malumot olish uchun yordam berish kerak. 3. Muzey ko’rgazmasini tashkil etayotganda jamiyatning tarixiy bilimlaridan kanchalik xabardorligi saviyasiga axamiyat berish va ko’rgazmani ilmiy saviyasiga asosan urta meyordagi tashrif buyuruvchilar uchun muljallangan bo’lishi kerak. Ko’rgazma tashrif mavzusidan jamiyatning xabardorlik saviyasi xar bir mavzu uchun turlicha bo’lishi tabiiy. Buni o’rganish va ko’rgazmani ilmiy jixatdan uta murakkab bulib ketmasligiga axamiyat berish kerak. Yusupova Ozoda, [01.05.2023 9:30] Muzeyning ilmiy ma’lumotnoma apparati. Ilmiy ma’lumotnoma apparati bir qator fanlar, fundamental va amaliy tadqiqotlaming tayanch asosi bo‘lib, muzeylarda yirik olimlaming fan uchun yangiliklar ochish, ilmiy ishlar olib borish jarayonlarini birlashtiradi. Muzeylar tadqiqot markazlari sifatida komplektlash, hisobga olish, o ‘z to‘plamlarini o ‘rganish, muzey kataloglarini bo‘limlarga ajratishni ishlab chiqish, saqlash sharoitini ta’minlash uchun zarur metodlardan foydalanish, ekspozitsiya va ko‘rgazmalaming ilmiy loyihasini yaratish ishlari bilan shug‘ullanadi. Har qanday ilmiy tadqiqot ishi o ‘z predmeti va tadqiqot usullariga ega. Tadqiqot predmeti doim o ‘ziga xos (spetsifik) boiadi. Taniqli olim A.M.Razgon muzeyshunoslikning ilmiy m aium otlar tayyorlash jihatini quyidagicha ta’riflaydi: “Muzeyshunoslikda predmetlami ilmiy o ‘rganish - ijtimoiy axborot va bilim to‘planishi, saqlanishi, egallanishi, bilim, an’ana, tasavvur hamda his-hayajonni muzey ashyolari vositasida uzatish (tarqatish), muzey va muzey ishining paydo boiishi, rivojlanishi hamda ish yuritish jarayonlariga mansub obyektiv qonuniyatlar doirasidir”. O‘z navbatida, muzey va muzey ishi ijtimoiy hodisa sifatida faqat muzeyshunoslikning emas, balki bir vaqtda falsafa, tarix, san’atshunoslik, sotsiologiyaning ham tadqiqot obyekti bo‘lishi mumkin. Bu xususiyat muzeyshunoslikning tarix va san’atshunoslik fanlari bilan bog‘liq rivojlanishini namoyon etib, ulaming ilmiy tadqiqot usullaridan ba’zilarini to‘liq, boshqalarini qisman foydalanishini ko‘rsatadi. Muzey ashyolarini ilmiy tadqiq etishda arxeologiya, paleografiya, etnografiya, numizmatika, sfragistika, adabiyotshunoslik va san’atshunoslik metodlaridan foydalaniladi. Muzey ashyolarini qayta tiklash va buzilmaydigan qilib saqlash davomida tabiiy fanlar metodlaridan, masalan, rentgenografiya, spektrografiyadan foydalaniladi. Ekspozitsiya va ko‘rgazmalar tashkil etishda, turli xil madaniy-ma’rifiy faoliyatda, muzey auditoriyasini o‘rganishda pedagogika va psixologiya metodlari qoilaniladi. Muzeyning ilmiy m a ’lumotnoma apparati quyidagi nazariyalami o‘z ichiga oladi: 1. Hujjatlashtirish nazariyasi - muzey fondlarini toldirishga, ya’ni muzeylar to‘plamiga voqelik obyektlarini tanlash metodologiyasi va metodikasiga b o g iiq masalalami tadqiq etadi. 2. Zaxira nazariyasi - bu ilmiy-fond ish usuli; u muzey buyumlarining va ulardagi axborotning qiymatini bilish, ya’ni muzey ashyolaridan foydalanish, ulami hisobga olish hamda saqlash jarayonlarini o‘rganadi. 3. Kommunikatsiya nazariyasi - muzeyni kommunikatsion institutlardan biri sifatida axborotning uzatilish xususiyatini, muzey vositalari va kommunikatsiya shakllarining tomoshabinlarga ta’siri masalalarini o‘rganadi. Muzey manbashunosligi muzey ashyolarini manbashunoslikka xos boigan nuqtayi nazardan tadqiq etish bilan shug‘ullanadi; aniqlash, tadqiq etish va foydalanish nazariyasi va metodikasini ishlab chiqadi. Amaliy muzeyshunoslik quyidagi uch bo’limni o‘z ichiga oladi: 1. Ilmiy metodika muzey faoliyatining barcha turlarini qamrab oladi. Umumiy va maxsus metodik tadqiqotlar mavjud. Umumiy metodika barcha muzeylar majmuasiga mansub. Bular, masalan, ekspozitsiya tuzishning metodik tamoyillari, muzey fondini saqlash va ekskursiya ishlari tamoyillaridir. Maxsus metodikalar umumiy ilmiy metodikadan kelib chiqsada, ular aniq tipdagi va yo‘nalishdagi muzeylarga mo‘ljallangan bo‘ladi. 2. Muzey ishi texnikasi muzey binolarini loyihalashtirish, har xil turdagi muzey materiallari, ko‘rgazmaga qo‘yish, axborotni tarqatish texnik vositalari, muzey ashyolarining fizik holatini tadqiq etish texnikasi, ulami buzilishidan saqlash va qayta tiklash masalalari bilan shug‘ullanadi. 3. Muzey ishini tashkil etish va muzeyning faoliyatini boshqarish menejment va marketing masalalari bilan bog‘liq. Muzeylardagi ilmiy mа’lumotnoma apparatini tashkil etishikki yo‘nalishda olib boriladi: Birinchi yo‘nalish - muzey to ‘plamlari va yodgorliklarni o ‘rganish (o‘tmish madaniyatining nomoddiy merosi, muhiti, ko‘chmas yodgorliklar ham shular jumlasidan). Tadqiqot ishining bu yo‘nalishi, manba materiallari bilan bog‘liq fanlarga tayanadi: tarix, etnografiya, arxeologiya, biologiya, san’atshu- noslik va boshqa. Tadqiqotchilik faoliyati jarayonida yangi manbalar ochiladi, ulardan foydalanish va ilmiy qo‘llanilishga kiritish usuli belgilanadi, ilmiy asosda kengaytiriladi, tadqiq etiladi. Ikkinchi yo‘nalish - muzeyshunoslik tadqiqotlari bo‘lib, barcha muzeylar uchun umumiydir hamda ma’lum ijtimoiy funksiyalarni bajaradi, bevosita muzeyshunoslik va u bilan bog‘liq fanlar (sotsiologiya, pedagogika, psixologiya) negizida rivojlanadi. Muzeyshunoslik tadqiqotlari guruhiga quyidagilar kiradi: • muzeylaming konsepsiyasini va alohida muzey faoliyati yo‘nalishlarini ishlab chiqish; • ekspozitsiya va ko‘rgazmalami ilmiy loyihalash; • muzey auditoriyasini sotsiologik o‘rganish; • madaniy-taiim faoliyati shakllari va uslublarini ishlab chiqish; • muzey kolleksiyalarining fizikaviy saqlanishini ta’minlash muammolarini ishlab chiqish; • muzey ishining rivojlanish tarixini bir (turli) guruh va turdagi muzeylami, hududlami, alohida muzeylami tadqiq etish; • umumnazariy muzeyshunoslik tadqiqotlari. Ikkinchi yo‘nalishdagi tadqiqot ishlarini samarali amalga oshirishda ilmiy jamoaning muzeyshunoslik ma’lumoti, ishchilar tomonidan muzeyshunoslik, psixologiya, sotsiologiya, pedagogikadagi eng so‘nggi yutuqlarni bilishlari katta ahamiyatga ega. Muzeylaming funksional o ‘ziga xosliklariga mos tarzda muzey faoliyati quyidagi yo‘nalishlarga bo’linib, ularning har biri tarkibida tadqiqotchilik komponentlari mavjud: - komplektlash; - ilmiy-zaxira ishlari; - ekspozitsion-ko‘rgazma ishi; - madaniy-ta’lim faoliyati. Komplektlash. Komplektlashning tadqiqotchilik aspekti, muzey to‘plamining shakllanishidagi muhim asosi hisoblanib, komplektlashga ilmiy yondashuv, kelajakda butun muzey faoliyatining rivojlanishini ta’minlaydi. 2.Kataloglar tizimi. Muzey ilmiy tadqiqodlari ilm-fan uchun ham yangidan manbalarni ochib berishga ko’maklashadi. Hozirda fond ishi yuzasidan muzey ilmiy tadqiqotlarining eng dolzarb masalalaridan biri elektron kataloglar ma’lumotlar bazasini yaratishdir. O’zbekisronda muzey ishini axborotlashtirish, musaqillik yillarida shakillana boshlandi. Har bir muzey o’z imkoniyatidan kelib chiqqan holda, yangi kataloglashtirish loyhalarini ishlab chiqilmoqda. Yo’l ko’rsatkichlar tizimi. Muzey ilmiy tadqiqodlari ishiga muzey zallari va eksponatlari bo’ycha yo’lko’rsatkichlar yaratish tizimi ham kiradi. Muzey yo’l ko’rsatkichlari turizim yo’nalishlari uchun muzeylar haqida umumiy ma’lumot berish vazifasini bajaradi. Yo’lko’rsatkichlarda muzeyni rivojlantirishning imliy va loyhaviy ta’minlashda qo’llaniladigan yangiliklar ham o’rin oladi. Muzey yo’l ko’rsatkichi, odatda, muzeyning tashkil etilgan yangi konsepsiyasi asosida yaratiladi. Yo’l ko’rsatkichlar tashrif buyuruvchilarning yosh doyrasiga: maktab yoshidagi bolalar, mahalliy aholi, sayyohlar, maxsus guruhlar, yakka tartibdagi tomoshabinlar, xorijliklar uchun alohida tartibda muzeyning “Ekuskursiya va ekspozitsiya” bo’limi ilmiy xodimlari tomonidan ishlab chiqiladi. Muzey ashyolariga ilmiy ma’lumotnoma apparati tuzish tartibi. Tabiatda, jamiyatda ko’pgina shunday obekt va predmetlar borki, ular ilmiy, baddiy, tarixiy yokiy memorial qimmatga ega bo’lib muzeydan foydalanish uchun ma’lum kasb etadi. Ular muzey ahamiyatiga ega ashyolar (buyumlar) deb atash qabul qilingan. Muzey ashyosi nomini olish uchun buyum tadqiqodlar jarayonida bir qator izchil operatsiyalardan o’tkazilishi kerak bu jarayonlarda ular saqlashga va boshqa maqsadlarda foydalanishga tayyorlanadi. Ўзбекистон тарихида маданий меросни тарихнинг дастлабки вақтларда сақлаш ишлари.Oʻzbekiston hududidagi noyob madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish, tarixiy shaharlarning bosh loyihasi va menejment rejasini YUNESKO xalqaro standartlari hamda talablariga muvofiq ishlab chiqishda mazkur tuzilmaning xalqaro ekspertlari ham keng jalb etilmoqda. YUNESKO bilan yaqin hamkorlikda moddiy va nomoddiy meros obyektlarini asrashga doir turli xalqaro anjumanlar tashkil qilinmoqda. Mazkur tadbirlar madaniy yodgorliklarni muhofaza qilish yoʻlidagi dolzarb muammolarni koʻrib chiqish, xalqaro tajribani oʻrganish, tarixiy-madaniy meros saqlanishini taʼminlashga doir milliy tizimni takomillashtirish, bu yoʻnalishdagi davlat va nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatining asosiy yoʻnalishlarini aniqlash imkonini bermoqda. Shu bilan birga, bugungi kunda YUNESKOning Umumjahon merosi roʻyxatiga kiritilgan obyektlarni muhofaza qilish ishlarini tashkil etishda, xususan, YUNESKO Umumjahon merosi qoʻmitasining tavsiyalarini bajarishda ayrim muammolar saqlanib qolmoqda. Shundan kelib chiqib Oliy Majlis Qonunchilik palatasi madaniy meros obyektlarini har tomonlama himoya qilish, saqlash va tiklash boʻyicha Hukumat tomonidan belgilangan chora-tadbirlarning oʻz vaqtida va samarali ijro etilishiga alohida eʼtibor qaratish maqsadida parlament soʻrovi yuborilgan edi. Aytish mumkinki, Prezidentimizning 2018-yil 19-dekabrdagi “Moddiy madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida” qarori bu borada yangi bosqichni boshlab berdi. Qarorning 10-bandiga asosan YUNESKOning Umumjahon merosi roʻyxatiga tarixiy-madaniy qiymatiga koʻra kiritilgan respublikadagi hududlar alohida muhofaza qilinadigan tarixiy-madaniy hududlar hisoblanishi belgilandi. Ularda rejalashtirilgan qurilish va obodonlashtirish ishlarining loyihalari Madaniy meros departamenti hamda YUNESKOning Umumjahon merosi markazi bilan majburiy tartibda kelishilgan holda amalga oshirishiga oid tartib oʻrnatildi. Shuningdek, “Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish toʻgʻrisida”gi Oʻzbekiston Respublikasining Qonunida VI bobi alohida muhofaza qilinadigan tarixiy-madaniy hududlarga oid qator normalar belgilangan. YUNESKOning Umumjahon merosi roʻyxatiga tarixiy-madaniy qiymatiga koʻra kiritilgan respublikadagi hududlar alohida muhofaza qilinadigan tarixiy-madaniy hududlar sifatida belgilab qoʻyilishi ushbu hududlarning huquqiy maqomiga aniqlik kiritildi va ularni muhofaza qilishning qonuniy asoslari yaratildi.rejalashtirilgan qurilish va obodonlashtirish ishlarining loyihalari YUNESKOning Umumjahon merosi markazi bilan kelishib olish yoʻlga qoʻyildi. Masalan, 2020-yilda YUNESKOning Umumjahon merosi markazi bilan kelishib olish uchun 11 ta loyiha Umumjahon merosi markaziga yuborilgan. 2020-yil sentyabr oyida Buxoro tarixiy markazida rejalashtirilgan obyektning loyihasi yuzasidan Umumjahon merosi markazining ijobiy xulosasi olindi. “Moddiy madaniy meros obyektlarining muhofaza qilinishi kuchaytirilishi munosabati bilan Oʻzbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga oʻzgartish va qoʻshimchalar kiritish toʻgʻrisida”gi qonun bilan Jinoyat kodeksi hamda “Maʼmuriy javobgarlik toʻgʻrisida”gi kodeksiga Umumjahon merosi roʻyxatiga kiritilgan hududlarga taalluqli javobgarlik belgilandi. Turkistonda tashkil etilgan dastlabki muzeylar. Rossiya fanlar akademiyasiing arxeologiyaga oid ilmiy safari ko’p yillar mobaynida bu yerda qazish ishlari olib bordi. Panjakentdan topilgan devorga ishlangan “CHavandozlar” rasmidan bir ko’rinish berilgan. Buxorodan 40 km. g’arbdagi Varaxsha shahrining xarobalari bor. Bu shaharda VI-VII asrlarda Buxoro vohasining hukmdorlari yashaganlar. Quqondan hukmdorlarning muhtasham qasri topildi. Bu ikki qavatli inshootning atrofini ayvonlar va dabdabali zallar o’ragan. Har xil manzaralar quchqor ovi, sakrab chopayotgan arxarlar, o’yinga tushayotgan raqqosa, so’zayotgan baliqlar, toq bargi, uzum boshlari tasvirlangan. Varaxshadan «yarador qo’y» tasviri va “Abro’y quzg’oloni” deb nomlangan rasm topilgan. Yillik kitob, arab xalifasi Usmonga tegishli Qur’ondan ko’chirma nusxa berilgan. Qur’on Samarqanddagi Xo’ja Ahror masjidida saqlangan. O’rta Osiyo Rossiya tomonidan bosib olingandan keyin general Abramov bu qadimiy qo’lyozmani katta pulga sotib olib, Turkiston general-gubernatori Kaufmanga sovg’a qilgan. 1869 yil 24 oktyabrda bu Qur’on Peterburg imperatori xalq kutubxonasiga yuborildi. 1915 yildan keyin noyob qo’lyozma O’rta Osiyo xalqiga qaytarilgan. Feodalizm davrida O’rta Osiyoda me’morchilik va binokorlik yanada rivoj topadi. Buxorodagi Ismoil Somoniy maqbarasi Minorai Kalon, Xorazmshohlar saroyi (XII asr boshi) me’morchilikning ajoyib namunasidir. Bu davrda o’ymakor murakkab geometrik va o’simlik nusxasi ornamentlar qurilishi keng tus olgan. Turkiston «CHor Rossiyasi tarkibida» deb nomlangan 3-bo’limi SHarq O’yg’onish davrining faylasufi bilan boshlanadi. Musulmonlar orasida qadimiychilik va jadidchilik tus olib CHo’lpon, Behbudiy, Qodiriylar faoliyat ko’rsatdilar. Turkiston tabiiy boyliklarini ilmiy jihatdan o’rganishga sharqshunos olimlar katta hissa ko’shdilar. Mushketov va Romanovskiylar Turkiston o’lkasining birinchi yer usti xaritasini tuzdilar. «Samarkand, Buxoro va Xivadagi ulug’vor me’morchilik asarlari O’zbekistonning hozirgi davr arxitekturasi, muzeylarning boy fondi, voqealarimizni o’z kishilarimiz uchungina emas, chet el kishilari uchun ham jozibador kuch bo’lib qoldi. O’zbekistonning keyingi yillarda 520 mingdan ziyod ajnabiy va 840 ming turist kelib turibdi. Davlat muzeyiini 19 mln. kishi tomosha qildi». SOVET HUKUMATINING MUZEYLAR SOHASIDAGI CHORA TADBIRLARI. muzeylar sohasida sovet hukumatining olib borgan siyosati bir muncha ahamiyati jihatdan boshqa sohalardan orqada edi deb o’ylashimiz mumkin. Lekin bu sohadagi qilingan ishlarning salmoqli bo’lsa ham muhimroq edi. Men izlagan va bilgan ma’lumotlar doirasida aytadigan bo’lsam Urta Osiyoda milliy chegaralanishning utkazilishi va Uzbekiston SSRning tashkil topishi munosabati bilan Turkomstaris 1925 yilning SSR maorif xalk komissariatiga Glavnaukasining Urta Osiyo ekanomik. Soveti va muzey bulimi xuzuridagi muzey ishchilarii yodgorliklar, sanat va tabiat obidalarni muxofaza kilish buyicha Urta Osiy komiteti Sredazkomstaris kilib uzgartirildi. Urushi yillarida kupgina muzeylar binolarini evakuatsiya kilgan muassasalar uchun bushatib berdi. Muzey tarmoklari vaktincha kiskardi. Misol: tabiat va politexnika muzeyi birlashdi. Sanat, Adabiyot va Uzbekiston tarixi muzeylari xam bir nom ostida birlashtirildi. Muzey xodimlarining kuplari frontga kendilar. Front orkasida kolganlar esa sidkidildan mexnat kildilar. Ular Vatanparvarlar mavzusida bir necha ekskurssiyalar turkumini yaratdilar. Xalk orasidagi ommaviy-siyosiy ish olib bordilar. Muzeylarning tarix bulimida kurgazma shaklida “Ulug Vatan urushi” deb nomlangan maxsus bulim ajratildi. Bu jangchilarni frontga kuzatish, bu jarayondagi tantanali mitinglar front ortida mexnat kilayotganlar frontga junash xakidagi xat va arizalar xamda suratlari jang maydonlarida Uzbekistonliklarni jasoratlari aks etgan eksponatlar uz ifodasini topgan edi. 1943 yil 27 sentyabrda “Uzbekistoe SSR Fanlar Akademiyasini tashkil etishi xakida”gi karoridan sung tarix muzeyi xam ilmiy-tadkikot va siyosiy okartuv ishlarini olib boruvchi markaziy muzey sifatida san`at muzeyidan ajrab chikdi va Fanlar Akademiyasi tarkibiga kiritildi. Tabiat muzeyi Fanlar Akademiyasi tarkibiga kiritildi. SHu tarika bu muassasalar faoliyatida yangi saxifa ochildi. 1953 yildan boshlab kupchilik muzeylarda ekspozitsiyalarni kurishda muayyan burilish yuz berdi, ishga ilmiy yondashish, masalalarni uziga xos uslubda xal etishga kirishildi. Asta-sekin muzeylar tarmoklari kengaydi, yangi muzeylar, ulkashunoslik muzeylari tashkil topdi. Davr talabi bilan buyuk tarixiy vokealar va asosiy arboblar faoliyati bilan boglik muzeylar ochildi. Xulosa qilib aytadigan bo’lsam Sovet hukumati muzeylar sohasiga yaxshigina e’tibor bermagan bo’lsa ham muzeylar rivojlanishidan va takomillashishidan to’xtab qolmadi. Uning ahamiyati oshishi esa jamiyatga bog’liq bo’lib qolaveradi. TURKOMSTARIS/O'ZKOMSTARIS. 1921 йил 22 майда Туркистон Республикаси ХКС Маориф халқ комиссарлиги таркибида Туркомстарис — музей ишлари, қадимий ёдгорликларни, санъат ва табиатни қўриқлаш ишлари бўйича комиссия тузиш тўғрисидаги низом тасдиқланади. Комиссиянинг зиммасига Туркистон Республикасидаги барча музейларни бирлаштириш ва бошқариш, қадимий ёдгорликларни, санъат ва табиатни қўриқлаш ва таъмирлаш функцияси юклатилди. Биз кўриб чиқаётган даврда совет музейлари олдига қўйилган вазифалар меҳнаткашларни биринчи беш йиллик топшириқларини бажаришга сафарбар этиш, саводсизлик ва чаласаводликни тутатиш, ишлаб чиқариш тажрибаларини ташвиқ қилиш, қишлоқ хўжалигини коллективлаштириш масалаларини ёритиш, меҳнаткашларнинг маданий ва профессионал савиясини оширишдан иборат эди. Музейлар олдига қўйилган вазифалар БМИК ва РСФСР ХКС нинг 1928 йил 20 августда М. И. Калинин имзо чеккан «Музей қурилиши ҳақида»ги қарорида ўз ифодасини топган эди. Бу қарорда музейлар тармоғининг нотекис тақсимланганлиги муносабати билан миллий ўлкаларда музейларни кенг миқёсда ташкил қилиш, тарихий инқилобий музейларни барпо этиш, ўлкашунослик музейларида тарихий инқилобий бўлимларни ташкил этиш масаласи қўйилди, экспонатларнинг характери йиғув фаолиятини кучайтириш ва коллекцияларни қайта тақсимлаш муаммоси кўтарилди. Бундан ташқари, музейларнинг моддий аҳволини яхшилаш, ходимлар маошини ошириш, капитал қурилиш, жиҳозлар сотиб олиш учун маблағларни кўпайтириш, ноширлик фаолиятини кучайтириш, экспедиция ишларини кенгайтириш, коллекцияларни комплектлаштириш назарда тутилди. 1928 йил 7 апрелда Средазкомстарис тутатилиб, унинг муассасалари — Ўрта Осиё Бош музейи, Марказий бадиий музей, ҳайвонот боғи ва Инқилобий музей Ўз ССР Маориф халқ Комиссариати Бош фан бўлими ихтиёрига ўтказилди. Натижада музейларнинг илмий йиғув ва илмий экспедицион фаолиятининг майдони торайди ва у Ўзбекистон худуди билан чегараланиб қолди. Ўзбекистон Маориф ХКС нинг 1928 й. 28 мартдаги буйруғига биноан, Самарқандда музей ишлари ўтмиш санъат ва табиат ёдгорликларини мухофаза этиш Ўзбекистон комитети — Ўзкомстарис ташкил этилди. Комитетнинг доимий таркибига раис ва унинг ўринбосаридан ташқари Ўзбекистон МИК нинг вакили ҳам кирди. Низомга кўра Ўзкомстарис собиқ Средакомстариснинг вориси эди, аммо унинг фаолият доираси Ўзбекистон ҳудуди билан чекланиши лозим эди. унинг асосий вазифаси қадимги санъат ва маданият ёдгорликларини ўрганиш, хисобга олиш, тузатиш ва тиклаш, мавжуд адабиётларни нашр этиш, музей экспонатларини тушунтириш воситасида илмкй билимларни тарқатишдан иборат эди. Комитет музейларни Ўзбекистон маданията, шунингдек ишлаб чиқариш кучлари ва турмуш тараққиётининг ўзига хос хусусиятларини акс эттирувчи осори—атиқалар, табиат буюмлари ва санъат асарлари билан таъминларди. Тарих, маданият ва муҳит палеонталогияси нуқтаи назаридан муҳим бўлган археология разведкаси ва қазишмаларни уюштириш ҳам комитет ихтиёрида эди. У республиканинг тарихий ўтмиши, турмуш ва табиатини ўрганиш учун Ўзбекистонга келган барча шахслар ҳамда ташкилотлар фаолияти устидаи назорат қилиш хуқуқига эга эди. 1920-1930-YILLARDA MUZEYLAR ISHINI RIVOJLANTIRISHGA DOIR HUJJATLAR. TASSR Xalk komissiyalari sovetining 1920 yil 31iyuldagi “Turkrespublikadagi ayrim shaxslar va jamiyatlar ixtiyorida bulgan sanat asarlari va kadimgi yodgorliklarni ruyxatdan utkazish, xisobga olish xamda kuriklash xakida”gi maxsus karori muzey organlari zimmasiga mamuriyat yukladi: rasmiylashtirish va xisobga olish tartibi Turkkomstarining maxsus instruktsiyasi bilan joriy etildi. Karorda kursatilishicha, kayta ruyxat kilingandan keyin Turkomstaris xisobida koldirilgan majmua xolidagi va aloxida sanat yodgorliklari davlat nazorati ostida buladi, ularni chet elga, shuningdek, TASSR tashkarisiga olib chikish takiklanadi. Ularni tamirlash, tuzatish yoki kayta ishlash uchun albatta Turkomstaris va uning joylaridagi organlari ruyxatidan utkazish shart edi. YUkoridagilardan kurinib turibdiki, markazdan chikarilgan karorlar Turkistonda juda kech amalga oshirilgan, buning natijasida juda kup nodir kitob va kulyozmalar, kimmatbaxo buyumlar chet ellarga tashilib ketildi, bebaxo madaniy yodgorliklar talon-taroj kilindi. Bu kabi masalalarni xal kilish, muzey tarmoklarini boshkarish uchun maxsus organ-muzey ishlari va kadimgi yodgorliklar, sanat va tabiatni muxofaza kilish buyicha RSFSR Davlat komiteti tuzildi. Xuddi shunday muassasa milliy republikalarida xam tashkil etildi. Turkrespublika Markaziy Ijroiya komitetining 1920 y 30 yanvardagi dekretiga muvofik bu vazifa Turkrespublika Arxivlar markaziy boshkarmasiga yuklatildi. Birok bu boshkarma uz zimmasiga yuklatilgan vazifalarni xayotga muvofakkiyatli tadbik etishga ojizlik kildi. SHu munosabat bilan tabiat, sanat obidalari va utmish yodgorliklarini saklaydigan, muzeylar tashkil etish va ularni kuriklash ishi bilan shugullanadigan maxsus tashkilot tuzish tugrisidagi masala yuzaga keldi. Turkomstaris xuddi shunday tashkilot buldi. Turkomstaris tuzilishi jixatidan muzey, kadimgi yodgorliklar va sanat asarlarini muxofaza etish xamda, tamirlash, arxeologiya va tabiatni muxofaza etish singari turt sektsiyaga bulindi. Komitet yodgorliklarni xisobga olish va kuriklash borasida katta ishlar olib borildi, koordinatsiyalovchi ilmiy-takdikot markaziga aylandi. Takdikot ishlariga akademik V.V.Bartol’d, professor A.A.Semyonov, A.A.Divaeev, V.L.Vyatkin, M.E Masson, L.V.Oshanin kabi yirik olimlar jalb etilgan edi. Turkomstaris katta vakolatga ega edi. Jumladan, uning Turkrespublika Xalk komissariyati tasdiklagan barcha farmoyishi va tadbirlari majburiy xisoblanardi. il topishi munosabati bilan Turkomstaris 1925 yilning SSR maorif xalk komissariatiga Glavnaukasining Urta Osiyo ekanomik. Soveti va muzey bulimi xuzuridagi muzey ishchilarii yodgorliklar, sanat va tabiat obidalarni muxofaza kilish buyicha Urta Osiy komiteti Sredazkomstaris kilib uzgartirildi. Urushi yillarida kupgina muzeylar binolarini evakuatsiya kilgan muassasalar uchun bushatib berdi. Muzey tarmoklari vaktincha kiskardi. Misol: tabiat va politexnika muzeyi birlashdi. San`at, Adabiyot va Uzbekiston tarixi muzeylari xam bir nom ostida birlashtirildi. MUZEY MUTAXASSISLARINI TAYYORLASh Ozbekiston Respublikasida umumiy orta ta’lim maktablari, akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarida tegishli fanlar orqali muzeylar togrisida tushunchalar shakllantiriladi va birlamchi umumiy ta’lim beriladi. 5. Tegishli ilmiy-tadqiqot institutlari, oliy ta’lim muassasalarida tayanch doktorantura va doktorantura orqali muzey sohasi boyicha ilmiy kadrlar tayyorlanadi. 6. Oliy ta’lim muassasalaridagi muzey sohasi boyicha ta’lim yonalishlarida talabalarga muzeyshunoslikning umumiy nazariyasi, muzeylar va muzeyshunoslik tarixi, hozirgi ahvoli va kelajak istiqbollari, jahon muzeylari amaliyoti, unda qollanilayotgan zamonaviy texnologiyalar va ilgor ish tajribasi, muzeylar boshqaruvi, hujjatlashtirish, ilmiy-fond ishlari, kommunikatsiya nazariyasi, muzeylarga oid qabul qilingan qonun va qonunosti hujjatlari, sohada mavjud bolgan muammolar, ularni hal еtish usullari va yonalishga oid boshqa bilimlar beriladi. 7. Muzeyshunoslikka tegishli ta’lim yonalishidagi talabalar ozlashtirgan muzey sohasiga oid nazariy bilimlarni mustahkamlash maqsadida respublikaning ilgor muzeylari, muzey ashyolari va muzey kolleksiyalariga еga bolgan boshqa yirik tashkilotlar va muassasalarda tanishuv, oquv va ishlab chiqarish amaliyotini otkazadi. 8. Bakalavr va magistratura talabasi jahon muzeylari, muzey va jamiyat, yodgorliklarni saqlash, san’at asarlarining badiiy tahlili, san’at sohasi menejmenti, badiiy ashyolar texnologiyasi va san’at asarlarini ta’mirlash, ilmiy faoliyat metodologiyasini ozlashtiradi. 9. Bakalavr va magistratura bosqichi bitiruvchilari soha boyicha ozlari tanlagan mavzularda tegishli ravishda bakalavrlik hamda magistrlik diplom ishlarini himoya qiladi. 10. Tayanch doktorantura va doktoranturada muzeyshunoslik ob’ekti va predmetlarining shu kungacha organilmagan yoki kam organilgan nazariy va amaliy muammolariga oid ilmiy-tadqiqot ishlari amalga oshiriladi. Ilmiy izlanishlar natijalari ilmiy va maxsus jurnallarda, respublika hamda xalqaro miqyosda otkaziladigan konferensiyalarda е’lon qilinadi. Dissertatsiyalar xulosalari ilmiy toplam, darslik, monografiya, ilmiy maqola va boshqa shakllarda nashr еtilib, mutasaddi vazirliklar va idoralar tomonidan muzeyshunoslik va muzeylar amaliyotiga tatbiq еtilishi mumkin. IKKINCHI JAHON URUSHI YILLARIDA MUZEY ISHI. 1941 yil iyunda SSSR ning ikkinchi jahon urushiga tortilishi bilan xalqning tinch va osoyishta hayoti buzildi. Mamlakat harbiy izga tushdi. Ilmiy-tadqiqot muassalari, shu jumladan, muzeylarning faoliyati ham tubdan ozgardi. Kopgina muzeylar oz binolarini evakuatsiya qilingan muassasalar uchun boshatib berdi.Respublika muzeylar tarmog'i vaqtincha qisqardi: birgina Ozbekiston tarixi, madaniyati va san'ati muzeyi nomi ostida San'at, Adabiyot va Ozbekiston tarixi; tabiat muzeyi bilan birga Politexnika muzeyi birlashdi; ateistik targibot muzeyi konservatsiya qilindi. Respublikaning kopgina muzeylari ekspozitsiyalari yig'ishtirilib, ilmiy tadqiqot faoliyati hamda shtatlar qisqartirildi. Tarix muzeyidan 9 kishi, Samarqand muzeyidan 10 dan ortiq kishi frontga ketdi. Front orqasida qolgan muzey xodimlari Vatan oldidagi burchlarini sharaf bilan ado etdilar. Ular qisqa muddat ichida san'at va tarix bolimlari zallarida bir qator ekskursiyalar turkumini yaratib, qator ko'rgazmalar tashkil qildilar. Front va uning orqasidagi xalqning qahramonona jasoratini korsatish boyicha mehnatkashlar or asida katta ommaviy siyosiy ish olib bordilar. Shu bilan birga o'tgan yillar davomida toplangan barcha muzey boyliklari ham saqlab qolindi. Tashkil etilgan ekspozitsiyalarda tarixiy namunalar vositasida xalqimizning erksevarligi, ularning mustaqillik uchun kurashi qayd etildi. Asosiy diqqat otmishdagi qahramonlik namunalarining namoyishi va tashviqotiga qaratildi. Koplab shaharlar va sanoat korxonalari to'laligicha dushman qo'li ostiga tushib qolayotgan edi. Shu boisdan ikkinchi jahon urushining dastlabki davridagi harbiy voqealarni yaxshi yoritib bo'lmas edi. Bu bir tomondan xalqning ruhini cho'ktirsa, ikkinchi tomondan mamlakatning siyosiy tuzumi bunday xolislikka yol qoymas edi.Urushning dastlabki yillarida statsionar va ko'chma korgazmalar tashkil ki yillarda stasionar va k qilish ommaviy ma'rifiy ishning keng rivoj topgan shakliga aylandi, ularning eng mashhuri < Ommaviy bayramlar munosabati bilan ko'chma korgazmalar tashkil qilindi. Korgazmalarning mavzulari turlicha edi: «<1812 yil»>, < Muzeylarning ommaviy tashviqot ishlari «Pravda Vostoka», «< 1950-1980-YILLARDA YANGI MUZEYLARNING TASHKIL ETILISHI. Keyingi yillarda ekspozitsiyaning barcha bo'limlari toldirilib kengaytirildi. Natijada 1954 yili qadim zamonlardan boshlab ikkinchi jahon urushi yakunigacha bolgan O'zbekiston tarixini izchil ifodalovchi ekspozitsiya bunyodga keldi. O'zbekistondagi ko'pchilik muzeylar 1946-1953 yillarda ko'rgazma tipidagi ekspozitsiyalar yaratish yolidan bordi. Ammo bu ko'p hollarda yuzaki xarakter kasb etar edi. Shu holatlarga chek qoyish va muzeylar ishini tubdan yaxshilash maqsadida Ozbekiston Madaniyat Ministirligi madaniy-ma'rifiy muassasalari Bosh boshqarmasi huzurida muzeylar ishini muvofiqlashtirish boyicha doimiy harakatdagi uslubiy seminar tashkil etildi. 1953 yildan boshlab kopchilik muzeylarda ekspozitsiyalarni qurishda muayyan burilish yuz berdi. Lekin bunda asosiy e'tibor koproq Sovet davrini har tomonlama yoritishga qaratildi. Masalan, Surxondaryo muzeyining Sovet davri ekspozitsiyasi: 1) Ulug' Oktabr inqilobi; 2) Fuqarolar urushi; 3) O'rta Osiyoning milliy-xududiy chegaralanishi; 4) Yer-suv islohoti; 5) SSSR xotin-qizlarni ozod qiluvchi mamlakat; 6) Sotsialistik Industrlashtirish;xalq xojaligi; 8) Ulug Vatan urushi; 9) Sovet Ittifoqi - tinchlik, demokratiya va sotsializm tayanchi; 10) Surxondaryo viloyatining sanoati, qishloq xojaligi, madaniyati kabi bolimlarni o'z ichiga olgan edi. Samarqand, Namangan, Farg'ona, Xorazm va Qashqadaryo muzeylarida xam shunga o'xshash xolatni kuzatish mumkin. Bu davrda respublika o'lkashunoslik muzeylarining tarmog'i ham kengaydi. Masalan 1959 yil Chirchiq, 1960 yil esa Angren shahar olkashunoslik muzeyi, keyingi yillarda yana bir qator shahar va rayon o'lkashunoslik muzeylari tashkil etildi. 1964 yili O'zbekiston tashkil topganligining 40 yilligi munosabati bilan oz ekspozitsiyalarida respublika xalq xojaligining barcha tarmoqlari, shu jumladan, paxtachilik, qishloq xo'jaligi ishlarini mexanizatsiyalash, sanoat, fan va madaniyat sohasidagi zamonaviy yutuqlarni ifodalovchi O'zbekiston xalq xojaligi yutuqlari Statsionar korgazmasining ochilishi katta ahamiyatga ega boldi. Korgazma Toshkentning eng katta va chiroyli boglaridan biriga Joylashtirilib, maxsus pavilonlar, texnik vositalar bilan yoritilgan. Undagi uskunalar, ekspozitsiya materiallari mahorat bilan namoyish etilgan. Bu tomoshabinlarda chuqur taassurot uyg'otib materiallarning chuqur o'zlashtirilishiga yordam beradi. 60-yillarda respublikada yangi muzeylar tashkil etildi. Shu bilan birga mavjud muzeylardagi ekspozitsiyalar tola qayta qurildi. Bu orinda arxeologiya, etnografiya sohasidagi eng yangi ixtirolar, tarix fanining yutuqlari hisobga olindi. Shu yillarda bir qator memorial muzeylar ochilganligini ko'ramiz. 1963 yill Ulug'bek muzeyi, 1964 yili S.Aynly muzeyi, 1964 yili Y.Oxunboboyev muzeyi, 1967 yili Xam za muzeyi, 1970 yili Lenin muzeyi, 1972 yili Farg'onada U.Yusupov muzeyl, 1974 yili Yangiyo'lda U.Yusupovning uy muzeyi kabi memorial muzeylar shular jumlasidandir. Yonalishi va maqsadiga kora bu muzeylarning ekspozitsiyalari olimlar, shoirlar, yozuvchilar hamda siyosiy arboblarning hayoti va faoliyatini korsatish bilan birga, muayyan tarixiy davr, uning ruhi va nafasini ham aks ettirar edi.Quyidagi raqamlar muzeylarning tobora rivojlanib, malakali kadrlar bilan mustahkamlanib borayotganligini yaqqol korsatib turibdi. 1973 yili Ozbekistonda turli yonalishdagi 30 ta muzey shu jumladan, 4 tarixiy, 4 memorial va 15 olkashunoslik muzeyi bolgan. Toshkent shahri va Toshkent viloyatida 10 ta, Samarqand va Farg'onada 5 tadan, Andijonda 4 ta muzey ish olib borgan. 1980 yilga kelib esa respublikada muzeylar soni 33 taga yetdi, tomoshabinlar soni ham 3,7 mln. kishiga ko'paydi.Keyingi yillarda ekspozitsiyaning barcha bolimlari toldirilib kengaytirildi. Natijada 1954 yili qadim zamonlardan boshlab urush yakuniga qadar bolgan O'zbekiston tarixini izchil ifodalovchi ekspozitsiya bunyodga keldi. Ozbekistondagi kopchilik muzeylar 1946-1953 yillarda korgazma tipidagi ekspozitsiyalar yaratish yolidan bordi. Ozbekiston Madaniyat vazirligi madaniy-ma'rifiy muassasalari Bosh boshqarmasi huzurida muzeylar ishini koordinatsiyalash boyicha doimiy harakatdagi metodik seminar tashkil etildi. 1959 yili Chirchiq, 1960 yili esa Angren shahar olkashunoslik muzeyi, keyingi yillarda yana bir qator shahar va rayon o'lkashunoslik muzeylari tashkil etildi. KPSS MK. 1964 y. 12 mayda «Muzeylarning mehnatkashlarni kommunistik ruhda tarbiyalash sohasidagi rolini oshirish togrisida» qaror qabul qildi. 1973 yill Ozbekistonda turli yo'nalishdagi 30 ta muzey, shu jumladan 4 ta tarixiy, 4 ta memorial va 15 ta o'lkashunoslik muzeyi bolgan. Toshkent shahri va viloyatida 10 ta Samarqand va Farg'onada 5 tadan, Andijonda 4ta muzey ish olib borgan. 1980 yilga kelib respublikada muzeylar soni 33 taga yetdi. UY MUZEYLARINING TASHKIL TOPISHI.MEMORIAL MUZEYLAR. Ayniyning yodgorlik uy-muzeyi adib tavalludining 90 yilligi munosabati bilan, 1967-yilda O'zbekiston Hukumati tashabbusi bilan tashkil etildi. Uy ikki qismdan iborat, birinchisi XVIII asr oxiri - XIX asr boshida qurilgan bo'lsa, ikkinchi qismi XX asr- ning 30-yillarida Sadriddin Ayniyning shaxsan o'zi tuzgan loy- ihasi asosida O'zbekiston Hukumati tomonidan barpo etilgan. Zullisonayn adib tavalludining 140 yilligi arafasida, Vazir- lar Mahkamasining 2017-yil 11-dekabrdagi 975-son qarori- ga asosan Sadriddin Ayniy yodgorlik uy-muzeyini mukammal ta'mirlash uchun 300 million so'm ajratildi. Memorial muzeylar - muhim tarixiy voqealar, davlat, siyosat, jamoat va harbiy arboblar, fan, adabi-yot va sanʼat namoyandalariga bagʻishlangan muassasa, muzeylar. Memorial muzeylar, odatda, davlat tomonidan muhofaza qilinayotgan yodgorlik majmualari (voqea boʻlib oʻtgan joylar, mashxur kishilar hayoti va faoliyati bilan bogʻliq uylar, Memorial muzeylar toʻplamlari va shahrik.) negizida barpo etiladi. Memorial muzeylarning tarixiy holatini toʻliq saklagan ansambl (mas, Tosh-kentdagi Gʻafur Gʻulom uy-muzeyi va boshqalar), ilmiy rekonstruksiya qilingan (mas, Samarqanddagi Ulugʻbek muzeyi va boshqalar), ayrim toʻplamlar asosida tashkil topadigan turlari bor. Memorial muzeylar nodir moddiy, tasviriy va yozma manbalarni saklaydi, oʻrganadi, ularni tashviq qiladi, madaniy-maʼrifiy va ilmiy ishlar olib boradi, yoʻl koʻrsatkichlar va shahrik.ni nashr etadi. Yusupova Ozoda, [01.05.2023 9:35] 1993 yilda Amir Temur Xiyoboni ortasida Sohibqiron Amir Temurga Suvoriy haykal ornatildi. 1996 yilning 18 oktabr kuni mamlakatimiz poytaxti Toshkentda buyuk sarkarda va davlat arbobi Amir Temurga atab Sharq Milliy memorchiligining noyob va mojizaviy namunasi sifatida bunyod etilgan Temuriylar tarixi davlat muzeyining tantanali ochilish marosimi bolib otdi. Prezident I.Karimov muzey ochilish marosimida sozlab < Aytish mumkinki. Amir Temur hiyoboni gozal bir uzuk bolsa, bu muzey shu uzukning yoqut kozidir. Muzeyni ziyorat qilgan har bir inson mening bu sozlarim shoirona tashbeh yoki mubolag'a emasligiga ishonch xosil qiladi. Bu muzeyda bizning otmishimiz ham, bugungi kunimiz va buyuk istiqbolimiz ham bamisoli kozguda aks etgandek namoyon boladi. Kimki Ozbek nomini, ozbek millatini kuch qudratini, adolatparvarligini, cheksiz imkoniyatlarini, uning umumbashariyat rivojiga qoshgan xissasini, shu asosda kelajakka ishonchini eslash kerak. Amir Temurning bashariyat oldidagi olmas hizmatlarini marifatli jahon munosib Sohibqiron yubileyining YUNESKO tomonidan baholamoqda. nishonlanganligi ana shu etirofning yorqin dalilidir. xalqaro miqiyosida keng Shunday quvonchli va hayajonli damlarda Amir Temurdek buyuk zot mansub bolgan millat farzandlari ekanimizni, tomirlarimizda Amir Temur shijoati jo'sh urayotganini oylasak, anglasak, qalbimizni chinakam iftixor tuyg'ulari qamrab oladi. 4G 50% Yanuar шу шан Amir Temur hayotining mazmuni, betakror faoliyatining asosiy manosi- Vatan ozodligi, vatanga muhabbat degan oliy qadriyatlardan iboratdir. Chuqurroq oylab qarasak, bu vasiyat aynan biz uchun buyuk sohibqironning bugungi avlodlari uchun aytilgan. Bu dunyoda xalqimiz, millatimiz, Ozbekistonimiz bor ekan, Amir Temur nomi barhayot!>> Umumiy maydoni besh ming kvadrat metrni tashkil muzey 6 bitkazildi. oy davomida etgan bu qurilib Muzey qurilishida butun mamlakat mutaxassislari ishtirok etdilar. Toshkentlik qoli gul quruvchilar, chinnisozlik va keramika, «Mikond» korxonalarining mohir hunarmandlari, «Usta>> birlashmasi, Yugoslaviyaning < Ozbekiston 1996 yil 1 sentabrda davlatimiz mustaqilligining 5 yillik Toshkentda toyida Respublikasining Prezidenti I. A. Karimov va Xalqaro Olimpiya Qomitasi (XOQ) raisi X. A. Samaranch Olimpiya Shon-shuhratmuzeyining tantanali ravishda ochdilar. Muzeyni ochish marosimida sportchilar, murabbiylar, Jismoniy tarbiya va sport davlat qomitasi, Ozbekiston Olimpiya qomitasi, sport klublari, va jamiyatlari vakillari ishtirok etishdi. Muzeyni bezash ishlarida eng iqtidorli rassomlar va haykaltarshlar, Ozbekiston xalq ustalari qatnashdilar. Muzeydagi eng asosiy mavzu-hozirgi zamon Olimpiya oinlari. Eksponatlardagi Olimpiya harakati qachon paydo bolgani, Ozbekiston Milliy Olimpiya olimpiya Olimpiya Oyinlarining otkazilishi va shu Oyinlarda golib sovrindor qomitasining barpo etilganligi, mamlakatimizda goyalarining taraqqiy etganligi.Ekspozitsiyalarda mustaqil Ozbekiston terma jamoasining 1996 yili Atlanta shahrida (AQSH) Olimpiya Oyinlarida ishtirok etgani togrisidagi qiziqarli malumotlar alohida orin tutadi. Ochilov (kurash) oz yuksak mahoratlarini qorsatishdi.Muzey zamonaviy video texnikasi bilan jihozlangani tufayli, bu yerda Toshkentda bolib otadigan turli xil sport musobaqalari shuningdek, muzeyda otkaziladigan matbuot konferensiyalari, anjumanlar, qutlovlarni tasvirga tushirish va keyin ommaga namoyish etish imkoniyati yaratilgan. Bu lavhalardan sport mutahassislari, televideniye va ommaviy axborot vositalaridan sport taxririyatlari foydalanadilar. Muzeydagi texnik jihozlar, eksponatlar va jamgarmalar, video mahsulotlari, mahsus adabiyotlar har xil sport turlari mutahassislari, Ozbekiston Davlat jismoniy tarbiya instituti talabalari, malaka oshirish kurslari tinglovchilarining ilmiy, uslubiy tadqiqotlar otkazishlariga katta imkoniyatlar yaratib beradi. MUSTAQILLIK DAVRIDA MUZEYLARNING O'RNI. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 1998 yil 12 yanvardagi “Muzeylar faoliyatini tubdan yaxshilash va takomillashtirish to‘g‘risidagi" Farmoniga muvofiq Respublikamizdagi Madaniyat ishlari vazirligi, boshqa vazirlik va idoralarga tegishli barcha turdagi mavjud muzeylar faoliyatini muvofiqlashtirish, ko‘llab-quvvatlash va ularga zarur ilmiy-uslubiy yordam ko‘rsatishni ta’minlash maqsadida Madaniyat ishlari vazirligi qoshidagi Muzeylarni qo‘llab-quvvatlash respublika “O‘zbekmuzey” jamg‘armasi tashkil qilindi. MUSTAQILLIK DAVRIDA TASHKIL TOPGAN MUZEYLAR. Архившунослик фани ва унинг вазифалари.Yangi zamonda arxivlarda saqlanayotgan hujjatlar sonining keskin oshganligi Фанинг бошқа фанлар билан алоқадорлиги.arxiv ishi nazariyasi va amaliyoti fani bir nechta arxivshunoslikka oid tarmoq fanlar bilan bog‘liq, xususan:arxivshunoslik nazariyasi va uslubiyoti;arxiv ishi tarixi va tashkil etilishi; Архив соҳасига оид асосий тушунчалар. Архив муассасаларининг ARXIV.UZ Arxiv ishini boshqarish vakolati organining faoliyatini tashkil etish tartibi hamda tuzilishi O'zR Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Davlat arxiv muassasalarini moliyalash tegishli byudjet mablag'lari hisobiga, shuningdek byudjetdan tashqari mablag'lar hisobiga amalga oshiriladi. Pulli xizmat ko'rsatishdan hamda moliyalashning boshqa qo'shimcha manbalaridan olinadigan mablag'lar arxiy muassasalarining moddiy-texnika bazasini rivojlantirish hamda ulaming xodimlarini moddiy rag'datlantirishga yo'naltiriladi. O'zbekiston Respublikasi «Arxivlar to'g'risida»gi Qonuni hamda boshqa me'yoriy hujjatlarga binoan arxivlarni boshqarish vakolatli organlari o'z ishini tashkil etadi. O'zR Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Bosh arxiv boshqarmasi: ✓ hujjatlarni ekspertiza qilish va DAFni to'ldirish ishiga boshchilik qiladi; ✓ hujjatlarni davlat arxivlariga taqsimlash masalalarini hal etadi; ✓ barcha muassasalar, tashkilotlar va korxonalar uchun majburiy bo'lgan hujjatlar bilan ishlashning qoida va yo'l-yo'riqlarini ishlab chiqadi; ✓ DAF hujjatlarining ilmiy-ma'lumotnoma apparatini tuzish, ulardan foydalanish va ularni saqlash ishlarini tashkil etadi; UZ ✓ davlat va muassasa arziqlarida saqlanayotgan hujjatlarni markazlashgan holda hisobga oladi;arxiv muassasalarining ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil muvofiqlashtiradi, hujjatlarni nashr etishga boshchilik qiladi; ✓ chet el arxiv muassasalari bilan hamkorlik qiladi; ✓ kadrlarni tanlash, ularning malakasini oshirish va tarbiyalash bo'yicha ish olib boradi; ✓ arxiv inshootlari, laboratoriya va ustaxonalar qurilishi hamda ulami ta'mirlash masalalari bilan shug'ullanadi. Viloyat arxly boʻlimlari ham o'z vakolat doirasida mazkur masalalar bilan shug'ullanadilar (chet el arxiv muassasalari bilan aloqa qilish, umumdavlat miqyosidagi normativ hujjatlar chiqarish kabi masalalar bundan mustasno). Markaziy va mahalliy arxivlarni boshqarish vakolatli organlari arxiv ishining istiqbolini belgilaydi, har bir bosqichda arxiv muassasalarining ustivor vazifalarini belgilab beradi. Markaziy davlat arxivlari bevosita Bosh arxiv boshqarmalariga, viloyat arxivlari va ularning filiallari esa viloyat arxiv bo'limlariga bo'ysunadilar. Yuqori arxiv organlari tomonidan boshqarish ishini tashkil etish asosan 3 ta vazifani bajarishga qaratilgandir: 1) vazifalarni belgilash; 2) yordam berish; 3) nazorat qilish. Arxivlar ishlarini takomillashtirishda yuqori tashkilotlar tomonidan olib boriladigan tekshirishlar muhim o'rin tutadi. Arxiv faoliyati vaqti-vaqti bilan kompleks tarzda yoki konkret yo'nalishlar bo'yicha tekshiriladi. Tekshiruvchilarning vazifalari faqatgina kamchiliklarni oshkor qilishdan emas, balki ishni yaxshilash yo'llarini ko'rsatish hamda ilg'or ish uslublarini aniqlash va yoyishdan iboratdir. Davlat arxiv xizmatining muhim vazifalaridan biri idoraviy arxivlarga tashkiliy-uslubiy jihatdan rahbarlik qilish va muassasalarda ish yuritishni nazorat qilishdan iboratdir. Bu ish arxiv bo'limlari hamda markaziy va viloyat davlat arxivlari tomonidan amalga oshriladi. Har bir arxiv, odatga ko'ra, hujjatlarini ungatopshiradigan tashkilotlar ilotlar va muassasalar arxivlarining ustidan nazorat olib boradi. Ko'p xollarda davlat arxivlari xodimlari bir necha muassasalar ustidan murabbiylik qiladilar, ularga har tomonlama yordam ko'rsatadilar. Arxivlarda mehnatni tashkil qilish Arxivlar faoliyatini tubdan yaxshilash, eng avvalo, bu yerda bu yerda ishlayotgan xodimlarning malakasiga va ularning mehnatini tashkil etishga bog'liqdir. Arxiy xodimlari yuqori malakali mutaxassislar boʻlishi, chuqur kasbiy bilimlarga ega bo'lishlari shart. Arxiv xodimi hujjatlar bilan ishlash uslublarini mukammal bilishi, tadqiqotchilik ko'nikmalariga ega bo'lishi, yuqori malakali va maʼlumotli inson bo'lishi zarur. Arxivlarda kadrlar bilan ishlash tizimi ishlab chiqilgan. Bu tizim asosan quyidagilardan iborat: ✓ kadrlarni to'g'ri tanlash, xodimlar malakasini, tajriba va shaxsiy hislatlarini hisobga olgan holda ulardan arxiv ishining turli bo'g'inlarida foydalanish; arxiv xodimlari turli guruhlarning huquqlari, vazifalari va mas'uliyatini Ishlab chiqish; ✓ xodimlar malakasini muttasil oshirib borish; ✓ mehnat intizomini mustahkamlash; ✓ xodimlarni moddiy va ma'naviy jihatdan rag'batlantirishni yo'lga qo'yish; ✓ jamoada yaxshi psixologik muhitni yaratish Kadrlami tanlash va Joy-joyiga qo'yishda ularning egallab to'rgan lavozimiga mos kelishini hisobga olish zarur. Shu maqsadda arxiv direktorlaridan bo'lim boshlig'igacha bo'lgan rahbar xodimlar uchun tegishli malakaviy tavsiyalar ishlab chiqiladi Yusupova Ozoda, [01.05.2023 9:40] PARFIYA ARXIVI. TUPROQQALA ARXIVI. DIVASHTICH ARXIVI. SOMONIYLAR ARXIVI. TEMURIYLAR DAVRI ARXIVI. Yusupova Ozoda, [01.05.2023 9:40] XIVA ARXIVI. tarixiga oid tadqiqotlarini doirasini kengaytishga muvaffaq bo‘ladi. Xiva xonlari QO‘QON XONLIGI ARXIVI. Buxoro amirligining Qo‘shbegi arxivi. 1920-yil 2-sentyabrda Buxoro TURKISTON ARXIVI. Yusupova Ozoda, [01.05.2023 9:40] ARXIV HUJJATLARINI SAQLASH VA YO'Q QILISH. 1917-1924-yillarda TURKISTONDA ARXIV ISHI. TURLI MUZEYLAR Download 175.9 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|