1. Muzeyshunoslikning yordamchi va maxsus taeix fanlari bilan bog'liqligi


Download 175.9 Kb.
Sana13.05.2023
Hajmi175.9 Kb.
#1457652
Bog'liq
shpargalka


1.Muzeyshunoslikning yordamchi va maxsus taeix fanlari bilan bog'liqligi
M. ham ijtimoiy, ham tabiiy fanlar b-n birdek bogliq, ayniqsa, muzeyning mavzuiga oid fanlar va yordamchi fan sohalari (tarix, arxeologiya, geologiya, etnografiya, adabiyotshunoslik, zoologiya, sanatshunoslik va b.) b-n umumiy tomonlari kop. M.da muzeylarning tabiat va jamiyatni organish b-n uzviy bogliq bolgan manbalarni jamlash, muzey buyumlarini ilmiy hujjatlashtirish, organish va saqlash, ekspozitsiya va korgazmalar tashkil etish, ilmiy-marifiy, goyaviy- tarbiyaviy faoliyati va b.da namoyon boladigan ijtimoiy vazifalari ustida tadqiqotlar olib boradi. Muzeylarni toldirish, yodgorliklarni hisobga olish, saklash va restavratsiya qilishning ilmiy tamoyillari ishlab chiqiladi. M. sohasidagi ishlar yirik muzeylar, tamirlash ustaxonalari va ilmiy tadqiqot institutlarida amalga oshiriladi. Xalqaro miqyosda muzey ishini muvofiklashtirish va tajriba almashish ishlarini kop mam-lakatlarda milliy qomitalari bolgan YUNESKO qoshidagi Xalqaro muzeylar kengashi (IKOM) amalga oshiradi.
Muzeyshunoslik ijtimoiy fan bo'lib, ijtimoiy malumotlar, bilimlari saklash Jarayenlarini, hamda bilimlar va hissiyotlarni muzey predmetlari vositasida yetkazib berish masalalarini organadi.
Muzeyshunoslik muzey ishini, muzeyning ijtimoiy institut sifatidagi rolini, shuningdek uning ijtimoiy funksiyalarini va turli ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda ulardan foydalanish shakllarini organadi. Muzeylar - moddiy va manaviy madaniyat yodgorliklarini, shuningdek tabiat va insoniyat jamiyati taraqqiyoti haqidagi bilimlarning ilk manbalari hisoblanadigan tabiiy-tarixiy kolleksiyalarni toplash, saqlash, organish, korgazma qilish va ommaga yetkazish bilan shugullanadi.

Muzeylar madaniyatning asosiy davlat omborxonalaridir. Muzeylar faoliyatining xarakteriga kora ilmiy-tadqiqot va ilmiy-ma'rifiy muassasalar hisoblanadi. Ilmiy-tadqiqot muassasasi sifatida muzeylar madaniyat va tabiiy-tarix yodgorliklarini, shuningdek tabiat va jamiyat haqidagi bilimlar boyicha boshqa ilk manbalarni toplaydilar, organadilar, saqlaydilar. Ilmiy-ma'rifiy muassasalar sifatida esa muzeylar ozlarining tadqiqot ishlari natijalarini korgazma va nashr qilish singari ilmiy-ma'rifiy faoliyatlarida namoyish qiladilar.


Boshqa fanlar qatori «muzey», «muzey ishi» terminining oziga xos boshqa fanlardan farqlantirib turuvchi xususiyati bor.
Muzeylarni rivojlantirish, ularning ijtimoiy funksiyalari, ichki strukturasi, boshqa fanlar, madaniyat, oquv, tarbiyaviy, tashviqot sohalari bilan aloqadorligi oziga xos ilmiy analizni talab etadi. Muzeyshunoslik rivojlanishning barcha pog'onalarida muzey fenomenini toliqroq sharhlashga, uning jamiyatdagi ornini korsatishga intiladi.
Muzeylarni boshqa institutlardan farqlantirib turuvchi hujjatlar xususiyatlari bor. Masalan, arxiv kabi malum davrga tegishli hujjatlar bilan shugullanish, kutubxonalar kabi ma'lum informa-siyalarni yetkazib berish bu institut zimmasiga kirmaydi. Uning zimmasiga saqlash, tadqiqotchilik, oquv-tarbiyaviy masalalar kirishi bilan birga qisqa vaqt ichida uzluksiz tarixni yoritib bera olishdek mas'uliyatli vazifa yuklangan. klangan. Shuningdek madaniy xordiq chiqarish muassasasi bolish masalasi ham uni boshqa institutlardan farqlantirib turadi. Demak, muzey ijtimoiy talab-ehtiyojni qondirishga, tarixiy xotirani hujjat-malumotlari asosida jonlantirishga, kishilarga estetik zavq bagishlashga xizmat
qiladi. irishi bilan birga qisqa vaqt ichida uzluksiz tarixni yoritib bera olishdek,mas'uliyatli vazifa yuklangan. Shuningdek madaniy xordiq chiqarish muassasasi bolish masalasi ham uni boshqa institutlardan farqlantirib turadi.
Demak, muzey ijtimoiy talab-ehtiyojni qondirishga, tarixiy xotirani hujjat-malumotlari asosida jonlantirishga, kishilarga estetik zavq bagishlashga xizmat
qiladi.Muzey ashyolarini yig'ish, ularni ilmiy asosda hisobga olish, saqlash, tamirlash muzeyshunoslikning oziga xos ilmiy uslublari asosida tadqiq etish, ilmiy, oquv-tarbiyaviy masalalar muzeyning maxsus belgilaridir.Muzeylar tomonidan ma'lumotlar berib borilishi ozaro aloqadorlikning oziga xos korinishidir. Uning farqlantiruvchi o'ziga xosligi bu - ekspozitsiya va ko'rgazma sifatida faoliyat olib borishdir. Muzey-madaniy-tarixiy, tabiiy-ilmiy qadriyatlarni yiguvchi va ular haqidagi malumotlarni muzey ashyolari vositasida, targ'ib qiluvchi ijtimoiy Tabiat va jam lyatning muxim ozgarishlarini xujjatlashtirib muzey ashyolarni toldiradi, saqlaydi, muzey ashyolari kolleksiyalarini tadqiq qiladi, hamda ulardan ilmiy, o'quv-tarbiyaviy va tashviqot maqsadida foydalanadi.
Muzey ishi amaliyot, yodgorliklarni saqlash, muzey tarmoqlari, muzey siyosati, qonunchiligi, kadrlar tayyorlash va malakasini oshirish, ixtisoslashgan ilmiy-uslubiy va oquv markazlari, maxsus davriy matbuot, muzeyshunoslik kabi masalalarni qamrab oladi.
Muzeyshunoslikda muzeylarning kelib chiqishi, tarixi, ijtimoiy tizimda ulaming orni, guruhlashtirish, muzeylarni turlashtirish, kabi masalalar organiladi; -muzeylarning ichki tashkil etilishini, muzeylarning ijtimoiy funksiyasini,maxsus fanlar rivojlanishini organadi; -muzeylarning o'ziga xos harakatlarini o'rganadi;muzey ishi rivojlanishining qonuniyatlarini, uni tashkil etish va boshqarish masalalarini organadi; -muzey tarmoqlari, tashkil etilish jarayoni va rivojlanishi, tarmoqlarni loyihalash masalalarini o`rganadi;

MUZEYSHUNOSLIK USLUBLARI


Muzeyshunoslik metodlari uchun kuydagilar xarakterlidir:
1. Muzey predmetlarini tadkik qilishda ijtimoiy va tabiy fanlarning turli xil
shakllaridan foydalanish. Maxsus va yordamchi tarixiy fanlar, sanatshunoslik,
adabiyotshunoslikning metodlaridan keng foydaniladi.
2. Bir kator tabiy va ijtimoiy fanlardan mavjud bo’lgan dala tadqiqot
metodlardan foydalanish.
3. Bevosita jamiyat xayotini kuzatish metodlardan foydalan ish.
4. Ko’rgazma soxasidagi tadqiqotlar, muzey predmetlarini restovratsiya va
konservatsiya qilish ishida eksperemintal metodlaridan foydalanilishi.
Yukorida belgilab tadqiqot uslublari tizimi birgalikda muzeyshunoslikning boshqa ilmiy foydalardan farklovchi, shu bilan birga kuplab boshqa alokasini kursatib beruvchi metodini tashkil etadi. Ilmiy fanning rivojlanishi fan tilining
shakllanilishi bilan boglik. Fan tili - bu fan tomonidan foydalaniladigan va bilish natijalari uz aksini topgan tushuncha va terminlar sistemasidir.
Muzeyshunoslik boshqa ilmiy fanlar kabi bilimlar sistemasidan iborat va malum bir jamiyat tuzilmalarga ega.
Muzeyshunoslik tarixiy, nazariy va amaliy elementlarni kamrab oladi:
A. Muzeyshunoslikning tarixi va tarixiy manbashunosligi
B. Nazariya
V. Muzey manbashunosligi
G. Amaliy muzeyshunsolik
Muzeyshunoslik tizimiga kiruvchi barcha kismlar bir-biri bilan yakindosh alokada va uzaro boglik bo’ladi. Amaliy muzeyning bir tomondan tajribasi tarixiy taxlil qilishga tayansa, ikkinchi tomondan - nazariy asoslarining ishlab chikarishga taqdiq etadi.Muzeylar jamiyat tomonlaridan oldilarga o’ziga xos vazifalarini bajaradilar.
Muzeyshunoslikning kuyidagi ijtimoiy funktsiyalari mavjud.
Birinchidan muzeylar tabiat va jamiyat tarakiyyotining xodisa, jarayon,
konuniyatlari ilmiy xujjatlashtirish uchun muljallangan - ilmiy xujjatlashtirish
funksiyasi.
Ikkinchidan ular milliy va jaxon madaniyati manfaatlari yulida madaniy tarxiy
Yodgorliklarini asrash vazifasinii bajarishga chakirilgan Uchinchidan muzeylar ilmiy tadqiqotlarning o’ziga xos markkazalari xisoblanadi, tadqiqotchilik funktsiyasi; nixoyat jamiyat muzeylar oldi ga xar tamonlama kamol topgan yangi zamon kishisiki tarbiyalash vazifasini kuyadi, talim-tarbiyaviy funktsiya.
Muzeylar doimiy ravishda uz to’plamlarini boyitib borishlari va ularning
strukturalarini takomillashtirb borishlari lozim. Respublikamiz muzey tizimi kuydagi muzeylardan tashkil topgan:
1. Tarixiy muzeylar - tarixiy fanlar tizimi bazasidagi muzeylar (arxiologiya,
etnografiya, xarbiy-tarixiy, maorif tarixi)
2. Badiy muzeylar sanat va san`atshunoslik tarixiga oid muzeylar
3. Tabiy -tarixiy muzeylar uz faoliyatida tabiy fanlarga tayanadigan muzeylar.
4. Texnik muzeylar
5. Adabiyot muzeylari
6. Kompleks muzeylar - bunday muzeylarga bir necha soxalarni birlashtirgan
muzeylar, masalan Ulkashunoslik muzeylari misol bula oladi.
Muzeylarni profil guruxli klassifikatsiyasida tashkari ularning asosiy ijtimoiy
vazifasiga karab ishlarga xam bulinadi. Muzeylarning uchta tipini ajratib kursatish mumkin: Ilmiy-tadqiqot ommabop; Tadqiqot-akademik; Ukuv muzeylari. Ukuv muzeylari odatda turli xil ukuv muassasa lari koshida tashkil etiladi.
Музейшуносликда қўлланиладиган услублар:
1. Музей предметларини тадқиқ қилишда, музей коммуникациясини амалга оширишда ижтимоий ва табиий фанларнинг ҳар хил услублари қўлланилади. Жумладан, махсус ва ёрдамчи тарих фанларининг, санъатшунослик ва адабиётшуносликнинг услублари кенг қўлланилади. Музей экспозициясини ва кўргазмасини тайёрлашда, музейга келувчиларни ўрганишда ва турли формадаги таълим-
тарбиявий фаолиятини амалга оширишда педагогика ва психологиянинг услубларидан ҳам фойдаланилади. Музей предметларини реставрация ва консервация қилишда табиий фанларнинг услублари — рентгенография, спектография ва бошқа услублар қўлланилади. Кўплаб табиий ва ижтимоий фанларда мавжуд бўлган дала тадқиқотлари услубидан фойдаланилади. Бу услуб мавжуд бўлган ва амал қилинаёттан тизимларни ўрганишда қўлланилади. Жамият ҳаётини бевосита кузатиб бориш услубидир.
2.Экспозиция соҳасидаги тадқиқот, уни ўзлаштириш, консервацияга оид иш, музей предметларини реставрация қилиш экспрементал услубни қўллашни талаб қилади. Бу услубларнинг барчаси музейшуносликда ўрганиш предметининг хусусиятига қараб бир ҳолатдан бошқа холатга ўтиб туради. Музейшуносликда қўлланиладиган илмий услублар ҳозирча ана шулардан иборат. Албатта фаннинг ривожланиши билан у қўлланадиган услублар ҳам кўпая бораверади. Музейлар кўп асрлик тарихга эга.
Мисол тариқасида қадимги Юнон музейларини келтириш мумкин. Музейларнинг дастлабки ватани Юнонистондир. Юнонистонда Геликон тоғи атрофида музаларга бағишлаб ҳар беш йилда бир марта байрамлар ўтказилиб.унда шоирлар, рассомлар, ва ҳайкалтарошларнинг ўзаро мусобақалари бўлиб турган.
Музейлар айниқса Европада Уйғониш даврида ривожланган. 15 асрда Италияда илк маротаба оммавий музей очилган. Лондондаги Британия музейи (1753), Париждаги Лувр музейи (1793) ва бошқалар ҳам Европадаги илк оммавий музейлардан ҳисобланади.
Ўрта Осиё, хусусан Ўзбекистон музейлари ҳақида гапириладиган бўлса, санъат асарлари, бадиий бойликлар, одамлар сиғинадиган ҳайвонлар, худоларнинг ҳайкаллари ва ёзувлари қадрланган ва йиғиб борилган, аммо оммавий музейлар юртимизда рус босқинидан кейин пайдо бўлган.
музей предмети тушунчасига аниқлик киритиш керак. Бу масалага олимлар XVII асрдаёқ аниқлик киритишга ҳаракат қилишган. И. Д. Майорнинг уринишлари бунга мисол бўла олади. У музейда сақаланадиган предметларга реал, тўла, ҳаққоний, қудратли ва узоқ вақт сақланадиган нарсалар сифатида қараган.
XIX асрга келиб фаннинг ихтисослашуви шунга олиб келдики, музейларда сақланаёттан предметларга кўпроқ турли фанларнинг манбалари сифатида санъат асарлари, табиат парчалари сифатида қарала бошланди. Буларнинг барчасини умумлаштирувчи «коллекцион предмет» деган тушунча пайдо бўлди.
Ҳозирги пайтда музей предмети деганда асл нусхадаги ҳужжат ахамиятига эга бўлган ва музей соҳасига мос тушадиган инсон фаолиятининг натижаси ёки табиат ҳаёти тушунилади.
Ҳозиргача фан тўплаган маълумотларга асосланиб музей предмети — бу реал воқеликдан ажратиб олинган, музей аҳамиятига эга бўлган, музей тўпламига киритилган ва узоқ вақт сақланиши мумкин бўлган предметдир. У ижтимоий ёки табиий-илмий ахборотларни ташувчи — билимлар ва рухий кечинмаларнинг асл манбаи, маданий — тарихий бойлик — миллий мулкнинг бир бўлаги хисобланади.
Айтилганлардан хулоса қилиб музейга қуйидагича таъриф бериш мумкин. Музей — бу социал ахборотларнинг тарихан ўзаро боғловчи кўп функцияли институт бўлиб, маданий — тарихий ва табиий — илмий бойликларни сақлашга, ахборотларни тўплашга ва музей предметлари орқали тарқатишга мўлжаллангандир. Музей турли жараёнларни, табиат ва жамият ҳодисаларини хужжатлаштиради, музей предметларининг коллекциясини тўлдиради, сақлайди, ўрганади, шунингдек
улардан илмий, ташвиқотчилик ва маърифий — тарбиявий мақсадларида фойдаланилади.

MUZEY FONDI


Muzey faoliyati, ishi muzey fondi asosida yuritiladi. Bu ishning amalga
oshirish va kimmati muzey xodimlarining manba tugrisidagi bilimlarini,
manbaning madaniy kimmati, xissiy tasiri, tarixiy jarayoni
xaqidagi
malumotlarni aniqlash va oydinlashtirish yulidagi sayi xarakatlari bilan
belgilanadi. Manbani sotib olish, saqlash, tadkik etish, uni ilmiy va talim-tarbiya
ishiga tadbik etish esa yanada muxim vazifa xisoblanadi. Muzey fondi utmishi,
xozirgi zamon va kelajakni boglovchi, uygunlashtiruvchi manbadir. Muzey
fondining arxiv va kutubxona fondlaridan farki shundaki, u tarixiy jarayonni
kompleks xujjatlashtiradi. Muzey uchun malumotning xajmi va mundarijasi,
predmetning joylashishigina predmetning tabiati, uning kaysi maqsadda kachon va
qanday yigilganligi tugrisidagi malumotlar xam muximdir. Predmetning tabiatiga,
uning malumot berish imkoniyatiga kura tarixiy manbalar kuyidagi turlarga
bulinadi:
a) moddiy manbalar;
b) tasviriy manbalar;
v) yozma manbalar;
g) fonoyozuv va kinofil'mlar.
Moddiy manbalarga moddiy madaniy Yodgorliklar - mexnat kurollari,
xarakatlantirish moslamalari, maishiy predmetlar, kurollar v.b.lar kiradi. Moddiy manbalar fakat predmetning tarkibidangina malumot bermay, uning shakli,
kurilishi, ulchovi, ogirligi, rangi v.b.lar xaqida malumot beradi. Ular yana usha davr tarixiy jarayon, madaniyati, ilmiy yutuklar xaqida xam malum manoda
tasavvur xosil kiladi. Moddiy manbalar mavxum tushuncha emas, balki aniq
tushunchalar xosil qilish imkoniyatini beradi. Tasviriy manbalar turli buyok, fgura, belgi v.b. narsalar vositasida yaratilib, ular musavvirlik ishlari, grafika, xaykaltaroshlik, badiiy plakatlar va fotografiya maxsulotlari kiradi. Bu tasviriy manbalar vokealar xaqida, portretda aks etgan shaxslarxaqida, plan va kartalar esa aniq geometrik shakl, ulchov xamda geografik joylashuv xaqida ilmiy malumotlar beradi. Yozma manbalar suz va belgilar yordamida malumot berib, ularga yilnomalar (letopis'), solnomalar, konunlar majmui, siyosiy partiyalar xujjatlari,statistika materiallari, ilmiy ishlar, adabiyotlar, publitsistik asarlar, nodir kitoblar v.b.lar kiradi. Yozma manbalar turfa va keng malumot berish imkoniyatiga ega. Ularni 3 guruxga bulib urganiladi:
a) ilmiy va ish yuritish xaqida malumot beruvchi(konunlar, siyosiy va statistik
xujjatlar, ilmiy izlanishlar);
b) estetik manbalar (badiiy adabiyotl ar);
v) umumiy malumot beruvchi manbalar (publitsistik asarlar, memuarlar,
yilnomalar va solnomalar).
Fonoyozuv va kinofil'mlar muzey predmetlari orasida muxim urin tutadi.
Fonoyozuvlarda musika, malum shaxsning nutki, kurilish ishi shovkini, ukishdagi malum talaffuz yoki san`atkorlarning ijro etgan kuylari aks etgan bo’lishi
mumkin. Kinofil'mlar ovozli va ovozsiz bo’lishi mumkin. Fonoyozuv va kinofil'mlar muzey fondining maxsus, sermaxsul guruxi xisoblanadi.
1.Muzeyshunoslikning yordamchi va maxsus taeix fanlari bilan bog'liqligi
M. ham ijtimoiy, ham tabiiy fanlar b-n birdek bogliq, ayniqsa, muzeyning mavzuiga oid fanlar va yordamchi fan sohalari (tarix, arxeologiya, geologiya, etnografiya, adabiyotshunoslik, zoologiya, sanatshunoslik va b.) b-n umumiy tomonlari kop. M.da muzeylarning tabiat va jamiyatni organish b-n uzviy bogliq bolgan manbalarni jamlash, muzey buyumlarini ilmiy hujjatlashtirish, organish va saqlash, ekspozitsiya va korgazmalar tashkil etish, ilmiy-marifiy, goyaviy- tarbiyaviy faoliyati va b.da namoyon boladigan ijtimoiy vazifalari ustida tadqiqotlar olib boradi. Muzeylarni toldirish, yodgorliklarni hisobga olish, saklash va restavratsiya qilishning ilmiy tamoyillari ishlab chiqiladi. M. sohasidagi ishlar yirik muzeylar, tamirlash ustaxonalari va ilmiy tadqiqot institutlarida amalga oshiriladi. Xalqaro miqyosda muzey ishini muvofiklashtirish va tajriba almashish ishlarini kop mam-lakatlarda milliy qomitalari bolgan YUNESKO qoshidagi Xalqaro muzeylar kengashi (IKOM) amalga oshiradi.
MUZEY FONDI tushunchasi
Muzey faoliyati, ishi muzey fondi asosida yuritiladi. Bu ishning amalga
oshirish va kimmati muzey xodimlarining manba tugrisidagi bilimlarini,
manbaning madaniy kimmati, xissiy tasiri, tarixiy jarayoni
xaqidagi
malumotlarni aniqlash va oydinlashtirish yulidagi sayi xarakatlari bilan
belgilanadi. Manbani sotib olish, saqlash, tadkik etish, uni ilmiy va talim-tarbiya ishiga tadbik etish esa yanada muxim vazifa xisoblanadi. Muzey fondi utmishi, xozirgi zamon va kelajakni boglovchi, uygunlashtiruvchi manbadir. Muzey
fondining arxiv va kutubxona fondlaridan farki shundaki, u tarixiy jarayonni
kompleks xujjatlashtiradi. Muzey uchun malumotning xajmi va mundarijasi,
predmetning joylashishigina predmetning tabiati, uning kaysi maqsadda kachon va qanday yigilganligi tugrisidagi malumotlar xam muximdir. Predmetning tabiatiga, uning malumot berish imkoniyatiga kura tarixiy manbalar kuyidagi turlarga bulinadi:
a) moddiy manbalar;
b) tasviriy manbalar;
v) yozma manbalar;
g) fonoyozuv va kinofil'mlar.
Moddiy manbalarga moddiy madaniy Yodgorliklar - mexnat kurollari,
xarakatlantirish moslamalari, maishiy predmetlar, kurollar v.b.lar kiradi. Moddiy manbalar fakat predmetning tarkibidangina malumot bermay, uning shakli,
kurilishi, ulchovi, ogirligi, rangi v.b.lar xaqida malumot beradi. Ular yana usha davr tarixiy jarayon, madaniyati, ilmiy yutuklar xaqida xam malum manoda
tasavvur xosil kiladi. Moddiy manbalar mavxum tushuncha emas, balki aniq
tushunchalar xosil qilish imkoniyatini beradi.
Tasviriy manbalar turli buyok, fgura, belgi v.b. narsalar vositasida yaratilib,
ular musavvirlik ishlari, grafika, xaykaltaroshlik, badiiy plakatlar va fotografiya maxsulotlari kiradi. Bu tasviriy manbalar vokealar xaqida, portretda aks etgan shaxslarxaqida, plan va kartalar esa aniq geometrik shakl, ulchov xamda geografik joylashuv xaqida ilmiy malumotlar beradi.
Yozma manbalar suz va belgilar yordamida malumot berib, ularga yilnomalar (letopis'), solnomalar, konunlar majmui, siyosiy partiyalar xujjatlari,statistika materiallari, ilmiy ishlar, adabiyotlar, publitsistik asarlar, nodir kitoblar v.b.lar kiradi. Yozma manbalar turfa va keng malumot berish imkoniyatiga ega.
Ularni 3 guruxga bulib urganiladi:
a) ilmiy va ish yuritish xaqida malumot beruvchi(konunlar, siyosiy va statistik
xujjatlar, ilmiy izlanishlar);
b) estetik manbalar (badiiy adabiyotl ar);
v) umumiy malumot beruvchi manbalar (publitsistik asarlar, memuarlar,
yilnomalar va solnomalar).
Fonoyozuv va kinofil'mlar muzey predmetlari orasida muxim urin tutadi.
Fonoyozuvlarda musika, malum shaxsning nutki, kurilish ishi shovkini, ukishdagi malum talaffuz yoki san`atkorlarning ijro etgan kuylari aks etgan bo’lishi
mumkin. Kinofil'mlar ovozli va ovozsiz bo’lishi mumkin. Fonoyozuv va kinofil'mlar muzey fondining maxsus, sermaxsul guruxi xisoblanadi.Muzey fondlarini hisobga olish va hisob hujjatlari
Muzey ashyolari va koleksiyalarini hisobga olish quyidagi tartibda amalga oshiriladi. Muzey ashyolari va kolleksiyalarini hisobga olish deganda Ozbekiston Respublikasining umumxalq mulki bolgan muzey ashyolar va kolleksiyalarini aniqlash hamda tegishli tartibda qayd etish tushuniladi. Hisobga olish muzey ashyolari va kolleksiyalarini organish, namoyish etish, saqlash uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi hamda ularning huquqiy himoyalanishini taminlaydi.
Muzey ashyolarini hisobga olish ikki bosqichda, yani: muzeyga olingan ashyolar va kolleksiyalarning dastlabki himoya hujjatlarini tuzish (dalolatnomalar yozish, ularning qisqacha tavsifini qayd etish);
ularni inventar daftarlarida hisobga olish, yani ilmiy royxatdan otkazish (muzey ashyolari va kolleksiyalarini xillari va malum bir sanat turiga mansubligiga qarab turkumlashtirish, tegishli daftarlarda kengaytirilgan hamda aniq tavsiflarini aks ettirish) tarzida amalga oshiriladi.
Muzeylarda saqlanayotgan ashyolar va kolleksiyalarning narxlari buxgalteriya hisoboti hujjatlarida aks ettirilmaydi.
Muzeyning asosiy va ilmiy-komakchi fondlari tarkibiga kiritilgan muzey ashyolari va kolleksiyalari majmui muzey fondini tashkil etadi. Fond ishlarini yuritish, muzey ashyolari va kolleksiyalarini sotib olish bilan bog’liq faoliyatni amalga oshirish masalalarini kollegial hal etish maqsadida muzeylarda fond ishlari va sotib olish komissiyalari tashkil etiladi.
Muzeyga olingan ashyolar va kolleksiyalar qatiy tartibda hisobga olinib, hujjatlashtiriladi. Muzey ashyolari va kolleksiyalarini rasmiylashtirish hujjatlarining shakllari Ozbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi tomonidan belgilanadi.
Muzeyga doimiy saqlash uchun olingan muzey ashyolari va kolleksiyalari ilmiy royxatga olinadi. Ushbu Nizomda belgilangan tartibda hisobga olinmagan muzey ashyolari va kolleksiyalarini muzeylarda saqlash qatiyan man etiladi.
Muzey ashyolari va kolleksiyalarini hisobga olishning asosiy hujjatlari quyidagilar hisoblanadi: Kirim daftari va Inventar daftarlari; muzey ashyolari va kolleksiyalarini doimiy (vaqtincha) saqlashga oid qabul dalolatnomalari; muzey ashyolari va kolleksiyalarini tamirlash va hisobdan chiqarish dalolatnomalari (ular muzey fondi tarkibidan chiqarilgan hollarda);
Muzey ashyolari va koleksiyalarini saqlash tartiblari quyidagicha: Muzey ashyolari va kolleksiyalarining saqlanishini taminlash, ularni shikastlanish, kasallanish, yemirilishdan va og’irlanishdan himoya qilish, shuningdek, ularni organish, namoyish etish va ommalashtirish uchun qulay sharoit yaratish muzeylarning asosiy vazifasidir.
Muzey ashyolari va kolleksiyalarini vaqtinchalik yoki doimiy foydalanish maqsadida boshqa yuridik shaxsga berish muzey boysunuvchi yuqori boshqaruv organi (nodavlat muzeylarda – mulkdor)ning buyrug’iga asosan amalga oshiriladi. Belgilangan tartibda hisobga olinib, shifr va tartib raqamlari qoyilmagan muzey ashyolari va kolleksiyalarini foydalanish uchun boshqa yuridik shaxsga berish mumkin emas.
Muzey ashyolari va kolleksiyalarini vaqtinchalik foydalanishga oladigan muassasa ularni oz muddatida qaytarish tog’risida kafolat xati taqdim etishi lozim.
Muzeyda vaqtinchalik saqlanayotgai eksponatlarni ularning egasidan roxsat olmay boshqa shaxslar yoki tashkilotlarga berish qat’iyan taqiqlanadi.
Muzey ashyolari va kolleksiyalarini muzey ichida qisqa muddatga bir bolimdan boshqa bolimga yoki tahlil etish maqsadida ilmiy xodimga berish bosh muhofiz ruxsati bilan amalga oshiriladi.
Muzeyga olingan muzey kolleksiyalari butunligicha hisobga olinadi va saqlanadi. Ularning boshqa muzey ashyolari va kolleksiyalari bilan aralashtirib yuborilishiga yol qoyilmaydi.
Muzey ashyolari va kolleksiyalarining og’irlanishi, nobud bolishi, shikastlanishi aniqlangan har bir holatda muzey direktori ushbu hodisani batafsil tavsiflab, bu haqda muzey bevosita boysunuvchi yuqori boshqaruv organi (nodavlat muzeylarda mulkdor)ga yozma ravishda xabar qilishi shart.
MUZEY ASHYOLARINI O'RGANISH USLUBIYATI
Muzey predmetlarini urganish uslublari. Muzey predmetlarini urganish fondi ishining asosiy yunalishi bulib, aniklash, turkumlash va tartiblashtirish, sharxlash vazifalarini uz ichiga oladi.
Aniklash jarayonida muzey predmetining - xom ashyosi, ulchami, ogirligi, rangi, tayyorlanish uslubi, ijtimoiy, etinik, mualliflik mansubligi v.b. Jixatlari urganiladi. Yukorida takidlangan jixatlarni urganish xam katta axamiyatga ega. Misol uchun mexnat kurolini tosh, bronza yoki temir davriga oid ekanligini aniklashda yordam beradi.
Turkumlash va tartiblashtirish kuyidagi belgilarga karab olib boriladi:
1. Umumiy turkumlash. Predmetlarni avval turlariga karab, sungra aloxida belgilarga muvofik bulish, taksimlash.
2. Xronologik jixatdan turkumlash akki kurinshda buladi: a) predmet yaratilgan davr buyicha; b) predmet foydalanilgan davr buyicha.
3. Geografik jixatdan turkumlash xam ikki kurinishda buladi: a) predmet yaratilgan xudud; b) predmet foydalanilgan xudud buyicha.4. Ətnik mansubligi asosida V.UZ
5. Ijtimoiy mansubligi asosida.
6. Mualliflik mansubligi asosida.
7. Nom, ism belgisiga karab asosan anik shaxslarga tegishli predmetlarga turkumlanadi. Bu jixat xotira muzeylari uchun muxim.
8. Ashyoviy turkumlash asosan ashyoviy manbalar buyicha olib boriladi.
9. Mavzuviy turkumlash.
10. Tarmoklar buyicha turkumlash/.Uz
Izoxlash. Muzey predmetlarini izoxlash juda katta axamiyatga ega bulib, predmet xakida kushimcha kuplab malumotlarni yigishni va urginishni talab etadi.
Natijada predmet foydalanilgan, yaratilgan davr xakida tula tushuncha xosil buladi.

MUZEY FONDLARINI TO'LDIRISH.


Fondlarni komplektlash muzey faoliyatining eng asosiy jixatlaridan biri bulib, bu jarayonda jamiyat tarakkiyotini xujjatlashtirishda xamda ijtimoiy axborotlarni tuplash xam zurur vazifa xisoblanadi. Fondlarni komplektlashning Ilmiy maksadi shundan iboratki, buning natijasida muzey axamiyatga molik bulgan predmetlar topib boriladi, urganiladi, muzey fondlariga kushiladi. Buning natijasida muzey fondlari mukammallashib, tulib boradi. Fondlarni komplektlashning axamiyati shundan iboratki, fondlar yaxshi predmetlar bilan boyib, muzey fondining kiymati ortib boradi. Buning natijasida muzeyning Jamiyatdagi urni yanada mustaxkamlanadi. Muzey fondlarini komplektlab borish uni rivojlantirib borishdir. Demak, muzey fondini komplektlash - bu muzey kollektsiyalarining kupayıb, ortib borishidir. Albatta, bu jarayon ichki fond ishi (turkumlash, sistemalash, aniklash) xam olib boriladi. Demak, fondlarni komplektlash muzey faoliyatining aossiy kurinishlaridan biri bulib, Jamiyat tarakkiyotini xujjatlashtirishning muxim tarkibiy kismi xisoblanadi. Fondlarni komplektlash avval ashyolari yigishi deb nomlangan. Xozirgi termin bilan kadimiy atama urtasida moxiyatan katta fark bor.

Kadimgi atama muzey ashyolarini yigish, muzey fondini kupaytirib borishgina nazarda tutsa, muzey fondlarini komplektlashda undan tashkari fondni Ilmiy tashkil etish, predmetlarni urganish, ularni sistemalash ishlari xam olib boriladi.


Muzey fondlarini komplektlash asosan 2 yunalishda olib boriladi:


1. Tipologik (turdosh) kollektsiya. Unda muzey predmetlari tipologik belgilariga kura muzey fondlari bulimlariga kabul kilinadi.


2. Temark (αντωνίν) και kurgazmada turli turdagi predmetlar guruxi biografiyasi Jamiyat xayotidagi biror xodisaga boglikligiga, ishlab chikarish shakliga, madaniy xayotni aks ettirishiga karab tashkil etiladi. Uni tashkil etish tematik, xronologik tamoyil asosida amalga oshiriladi.Ikkinchi boskich expeditsiya yunalishini joyini aniklashdan va keyingi ishlarni anik rejalashtirishdan boshlanadi. Lekin bu boskichda asosiy ish asosan dala-tadkikotini olib borishdir. Bu borada maxalliy axoli bilan suxbat, ularni kadimgi va xozirgi davrlardagi xayoti va faoliyatini urganish, ularni xikoyalarini yozib borish, muzey axamiyatiga molik predmetlarni topish va unga ega bulish, ular tugrisida axborot yigish (yozma, tasviriy va ovozli) kabi ishlar olib boriladi.


Əkspeditsiyani xujjatlashtirish doimiy ravishda olib boriladi va katta axamiyatga ega buladi. CHunki bu xujjatlashtirish uz navbatida xukukly axamiyatga xam ega buladi. Dala ruyxati (polevaya opis') asosiy ekspeditsiya xujjati xisoblanadi. Unda predmetning muzey axamiyatiga kanchalik molikligi dala sharoitida ekspeditsiya a'zolariga aniklashga yordam beradigan belgilari aniklanadi va yozib kuyiladi.


Dala ruyxati kuyidagicha tuldiriladi:


1. Tartib nomeri XIV.UZ


2. Predmetning nomi, turi, tafsifi. Tafsif kiska, lekin predmet xakida etarli ma`lumot bera oladigan xolatda beriladi. Predmetning ilmiy nomidan tashkari, maxalliy nomi xam yozib kuyiladi.


3. Predmet soni, mikdori. Predmet fakat bir rakam bilan nomerlanishi, lekin bir necha kismdan iborat bulishi mumkin. Masalan, bir predmetning turli


tomondan olingan surati RXIV.UZ 4. Sanasini aniklash. Agar anik sanasini aniklash iloji bulmasa taxminly


sanasi surok belgisi bilan yozib kuyiladi. 5. Kelib chiksh Joyi, tarixi, kaysi davrga tegishliligi.


6. Ulchami, saklanganlik sifati darajasi.


7. Predmetning kimdan olinganligi va egasining manzili.


8. Narxi. Agar sovga kilingan bulsa, u xam kayd etiladi.


9. Predmetni olingan va xujjatlashtirilgan sanasi.


10. Fond bulimini nomeri va shifri. Bu erda predmet kabul kilinadigan


muzeyning fond bulimiyoziladi.


11. Izox.


Ekspeditsiya jarayonidagi asosiy ikkinchi xujjat ekspeditsiya kundaligi xisoblanadi. Kundalikda butun ekspeditsiya faoliyati kariyalar, faxriydar va boshka muxim vokealar bilan tanishuv jarayoni va uning egaligi, mualliflari, predmetlar, suxbatlar, shuningdek keyingi ekspeditsiya yunalishini aniklashga doir suxbatlar aks etadi. Okspeditsiya xujjatlashtirib borish xam muxim axamiyatga ega.


Yakuniy boskich muzeyga kaytgach boshlanadi. Bu erda predmetlar yana kaytadan tulik, keng urganiladi va turkumlashtiriladi. Əkspeditsiya yakuni buyicha Ilmiy xisobot tekshiriladi, maxsus seminar utkaziladi. Agar zarur bulsa, yigilgan kollektsiyalar xakida ma'lumotnoma nashr etish, yigilgan kollektsiyalardan kurgazmalar tashkil etish va maxsus konferentsiya utkazish mumkin.


MUZEY FONDLARINI SAQLASH TARTIBI.Dastlab muzey predmetlari va ilmiy-kumakchi materiallarini qanday


xarorat namlik meyorlarda saklanishi zarurligini kurib chiksak. Avvalo shuni
aloxida takidlash kerakki, xar bir predmetni qanday xom-ashyolardan
tayyorlanganligi foydalanilgan davri, saklanganlik darajasi yaxshilab urganib
chiqilishi zarur. Aniqlangan malumotlardan kelib chikib, xar predmet uchun
o’ziga xos xarorat-namlik meyori ishlab chikildi. Umumun olganda mutaxasislar muzey predmetlari va ilmiy-kumakchi materiallar uchun kuyidagi xarorat - namlik
meyorini taklif etishadi: metallar uchun xa rorat Q180 -Q200S, nisbiy namlik 50%
gacha; oyna, emal va keramika buyumlari uchun xarorat Q120 -Q200S va nisbiy
namlik 55-65%; zeb-ziynat toshlar (kimmatbaxo va yarim kimmatbaxo toshlar
xam) uchun Q150-Q180S, 50-55% nisbiy namlik; yogoch maxsulotlari uch un
Q150-Q180S va 50-60%, gazlamalar uchun Q150-Q180S va 55-65%, teri,
pergament, muyna maxsulotlari uchun Q160-Q180S va 50-60 %, kogozlar Q150-
Q190S va 50-55%, suyak, shox, muguz va toshbaka uchun Q140 -Q150S va 55-
60%, musavvirlik asarlari uchun Q120 -Q180S va 50-55%, ok-kora tasvirdagi
fotosuratlar uchun Q120S gacha va 40-50%, rangli tasvirdagi fotosuratlar uchun
Q50Sgacha va 40-50%.
Maxsulotlarni kompleks saqlash uchun esa, kursatkichlar kuyidagicha:
xarorat Q180 10S, nisbiy namlik 50 -60%.
Zarur xarorat namlik meyorini ushlab turish uchun konditsionerdan, agar u
bulmasa, isitish moslamasi, shamollatish, namlaydigan kurilma va kuritgichlardan
foydalaniladi. Konditsioner (sovutgich) dan foydalanilganda xam xarorat - namlik
meyorini doimiy nazorat kilib turish lozim. Bu jarayonda psixometr, gigrometr,
termometr yoki uzi yozuvchi asboblar - gigrograf va termograflardan
foydalaniladi. Asboblarning kursatkichlari sutkada 2 marta doim bir vaktda maxsus
jurnalga qayd etiladi.
Kadimiy muzey predmetlariga iflosl angan changlar - tarkibida oltingurgut
bo’lgan gaz, vodorod sul'fid, ammiak, xlor, suzib yuruvchi org aniq va mineral
changlar, kurumlar tasir kiladi. Buning oldini olish uchun muzey joylashgan
joyning sanoat korxonalaridan yakni yoki uzokligiga, muzey xud udining tozaligiga
etibor berish kerak.
Lekin bazi xollarda muzeydagi rezina buyumlar va buyoklar xam, vodorod
sul'fidning manbai bulib xizmat qilishi mumkin.
Tarkibida oltingurgut bo’lgan gaz asosan, gazlama, teri, kogoz, musavvirlik
asarlari, marmar va boshqa maxsulotlar uchun xavflidir.
Xlor esa gazlamalar, kogoz, kumush, jez, marmar va boshqa maxsulotlar
uchun xavf xisoblanadi.
Yoruglik tizimi xam muzey predmetlariga katta tasir kiladi. Bu ularning
qanday
xom-ashyodan
tayyorlanganligiga boglik
bo’ladi. Predmetlarning
yoruglikka chidamlilik darajasiga karab uch guruxga bulinishi mumkin:
1.
Yoruglik chidamlilik darajasi yukori predmetlar: metall buyumlar, rangsiz
toshlar, gips, keramika, rangsiz oynalar.
2.
Yoruglikka chidamlilik darajasi urtacha pr edmetlar: suyak, teri, muyna va
yogoch maxsulotlar xamda musavvirlik asarlari.
3.
Yoruglikka chidamlilik darajasi past predmetlar: fotosuratlar, kogoz,
gazlamalar.
Muzey predmetlariga biologik zararkunandalar xam katta zarar keltiradi.
Biologik zararkunandalarning kupayishiga kuprok xarorat - namlik me`yorining
buzilishi sabab bo’ladi. Zanburuglar, mogor bosish xolatlari kuprok zarar
keltiradi. Mogor bosish xolati kuprok xarorat Q200Q250Sva nisbiy namlik 70%
bo’lganda rivojlanadi. Uni oldini olish uchun muzey predmetlari 2% spirt
aralashmasi bilan artiladi. Muzey predmetlariga turli xashoratlar xam katta xavf
soladi. Ularga karshi kurashish uchun maxsus tozalash tadbirlari utkazilib turilishi
shart.
Muzey predmetlarni mexaniq shkastlarishi xam uchrab turadigan xodisadir.
Bu xodisa kuprok mustaxkam bulmagan materiallar bilan sodir bo’ladi. Bunday

Yusupova Ozoda, [01.05.2023 9:30]


materiallar katoriga oyna, keramika, yogoch, kogoz va boshqa predmetlar kiradi.
Mexaniq shikastlanishni oldini olish uchun kuprok saqlash tizimini tugri tashkiltish zarur. Avvalo saqlovchi xodim kuli predmet bilan ishlayotganda kuruk va
toza, iloji bo’lsa kulkop kiygan bo’lishi zarur. Predmetni doim mustaxkam joyida
to’tish zarur. Masalan sopol vazani tutkichdan emas, balki tanasidan ushlab olish
zarur.
Muzey fondlarini turli ekstremal' xolatlardan xam ximoya qilish zarur.
Bunday xolatlarda eng kup uchraydigani yongindir. Uni oldini olish uchun barcha
zaruriy tadbirlar kurilishi va mamuriyatni doimiy nazoratida bo’lishi zarur.
Yonginga karshi nazorat kuchayu-kunduz davom etishi va yongin chikkan xolatda
muzey predmetlarini evakuatsiyasi ukuv mashgulotlarida bir necha bor urganilgan
bo’lishi shart. Suv tarmoklari va issiklik tizimi xam doimo nazoratda bo’lishi
kerak. SHuningdek turli tabiiy ofatlar (suv toshki ni, buron, er silkinishi) va urush
paytida kuriladigan Choralar xam ishla' chikilgan bo’lishi shart. Muzey xodimlari
birinchi navbatda kutkariladigan predmetlar ruyxatini bilishlari lizim.
Muzeyni kuriklash tizimi xam mukammal ishlab chikilgan bo’lishi shart.
Ertula oynalari, birinchi kavat oynalari va zarur boshqa joylar metall panjaralar
bilan ximoyalangan bo’lishi kerak. SHuningdek muzeyning barcha bulimlari,
oyna, devorlar kuriklash signalizatsiya tizimi bilan taminlangan bo’lgan.

TARIXIY MUZEYLAR EKSPOZITSIYASI.


Tarixiy muzeylar ekspozitsiyalarining qurilish prinsiplari xolis yoritilishiga e'tibor qaratish kerak.

Muzey predmetlari daliliy ashyo tarixiy faktning guvohidir. Ular tarixiy vaziyatni tushuntiruvchi vosita bolib xizmat qiladi. Bundan tomoshabin yangi malumot va tushunchalar oladi. Muzey predmetlari orqali inson otmishini koradi, hozirgi zamon voqealarini, turli mamlakatlarda bolayotgan voqealarni organadi. ARXIV.UZ


Tarix muzeyi ekspozitsiyalarida jamiyat taraqqiyoti, uning turli sohalari, aniq tarixiy voqelik qamrab olinadi. Ammo bu tarixni oyna kabi yoritib berishi degani emas. Tarixiy korgazmada avvalgi ijtimoiy hayot qandayo bolsa aynan shunday yoritilmaydi. Unda muzey ashyolari oziga xos ilmiy til bilan voqelikni so'zsiz sozlab beradi, hayotning eng muhim jabhalari diqqat markazda turadi.


Tarixiy yonalishidagi tarixi, hozirgi davr organishi aks etishi ham mumkin. biroq etnografik, amaliy sanat, sanat muzeyi va boshqa muzeylarda ekspozitsiyalar farqlanadi. Bazi muzeylarda davriy chegara ham bolishi mumkin. (arxeologiya muzeylarida). Koplab ekspeditsiyalarda malum shahar tarixi, iqtisodi madaniyati ham yoritilishi mumkin. Kishilar sevib tamosha qiladigan muzeylardan biri bu- Tarixiy voqealar, qahramonlik, buyuk arboblarga atab bunyod etilgan memorial muzeylardir. Ekspozitsiya yaratishining tamoyillaridan biri ilmiylikdir. Unda Jamiyat taraqqiyoti


ilmiy asoslangan boladi. Bundan tarixiylik tamoyili kelib chiqadi. Ekspozitsiyalardan milliy g'oya, milliylik yaqqol ifodalanib turishi kerak. Hozir tarix muzeylarida eski sinfiy qarashlarga asoslangan ekspozitsiyalar tuzilmaydi,balki Jamiyatning oddiydan m murakkabga rivojlanish qonuniyatlar hisobga olinib, kishilarda hamma limiy tasavvur qoldirish, ham dam olishni togri


tashkillashtirish maqsad qilib olinadi.


Ekspozitsiya yaratishda ikkinchi tamoyil-ashyoviylikdir. Bunda muzey sohasi etiborga olinmoqda. Malumki muzey ashyolari-asl manbalari asosida ulardan bir-biriga boglangan ekspozitsiyalar tuziladi. Ekspozitsiyaning asosini ham muzey muzey ashyolari tashkil etar ekan, uning asl ashyo, ayni sanat asari ekanligiga ko'tarilganligiga ham e'tibor qilinadi. Muzey ashyosi ekspozitsiyada ikki hil vazifani bajaradi. Birinchidan, u tarixiy voqelikni tushuntiruvchi tarixiy faktni isbotidir.g, chunki u osha davrning tilsiz guvohi, mahsulidir. Bu esa tamoshabinni tolqinlantirishi tabiiy. Ikkinchidan tamoshabin muzeyda tarix bilan yuzma-yuz turadi, hozirgi zamonda turli davlatlarda sodir bolayotgan voqealar, yutuqlar bilan tanishadi. Bu esa kishida uzoq otmishdan habar beruvchi asl ashyolar emotsiyaonal tuyg'ularni uyg'otadi. Ekspozitsiya tuzishning yana bir tamoyili ommaviy komunikatsiya tamoyilidir. Chunki muzeyga har-xil ijtimoiy tabaqalarga xos kishilar tashrif buyuradilar. Shuni nazarda tutgan holda


ekspozitsiya ortacha xolatda tuzilishi kerak.


ekspozitsion materiallarni joylashtirishda xar-xil uslub va reja qollaniladi. Birinchi rejada e'tiborni jalb qiladigan eksponatlarni joylashtirish moljallanadi. garashlar, yutuqlariga al Ekspozitsiyalar zamonaviy qarashlar, yutuqlarga aks etish, zamon bilan hamnafas


bolishi kerak.


Ekspozitsiyaning qurilishining uchinchi prinsipi ommaviy kommunikatsiya asosida qurishdir. Bu saviyasidan qat'iy nazar har bir tomoshabinga tushunarli bolishi kerak. Orta saviyali tomoshabin ekspozitsiya uchun mavzu, fonoyozuv ishlab chiqariladi. Zamon bilan hamnafas ekspozitsiyalar tayyorlash kerak.


Har bir ekspozitsiya har qanday ilmiy ish kabi ozida ozaro boglangan va bir biriga boysunadigan tizimni mujassamlashtiradi. YA 'ni ekspozitsiyaning butunligi, uning qismlarining qonuniy boglanishini, korgazma natijasining muvaffaqiyatli bolishini ta'minlovchi aniq mavzuly strukturaga ega bo`lishi.


MUZEY EKSPOZITSIYASINING QURILISH TAMOYILLARI.


Tarixiy ekspozitsiyalarning o'z oldiga qoygan maqsadlari shundan iboratki avvalo kishilarda Vatanga muhabbat tuyg'usini uyg'otish tarixiy bilimlari keng targ'ib qilish, ilmiy dunyoqarashni shakllantirish, manaviy, siyosiy, estetik shdir. Har bir davlada tarixiy ele tarbiyani kuchaytirishdir. Har bir davlatda tarixiy ekspozitsiyalar oz tarixi nuqtal nazaridan turlicha boladi.

Muzey ekspozitsiyasining oziga xos xususiyatlari bor. Birinchidan, unda umumiy voqealar emas, predmetlar asosida malum voqelik yoritiladi, bu esa


insonga estetik zavq bagishlaydi.


Ikkinchidan, muzey ekspozitsiyasi asosida ilmiy konsepsiya yotadi. Bu konsepsiya ekspozitsiyaning goyaviy mazmunini belgilaydi, muzey yig'imidagi predmetlari tanlash prinsiplarini, ularni guruhlashni, kompozitsiyasini, tadqiq qilishni, badiiy yechimini topishni o'rgatadi.


Ekspozitsiya kishilarga dam olishda, madaniy hordiq chiqarishda katta rol oynamog'i lozim.


Ekspozitsiyani tuzishda muzey predmeti ekspozitsiya elementiga yani muzey eksponatiga aylanadt, Ekspozitsiyaning doimiy yoldoshi korsatkich yozuvlar bolib, baʼzan uning ornini fonomaterial bilan toldiriladi yoki almashtiriladi. Bu barcha elementlar ekspozitsion materiallar deyiladi. Ilmiy konsepsiyaga mos holda ekspozitsiyaning vazifalari, mavzusi, badiiy-estetik yechimi talabga muvofiq guruhlashtiriladi, tashkil etiladi, bir-biriga bog'lanadi. Ekspozitsion materiallar - ekspozitsion komplekslarni tashkil etadi. Ekspozitsion materiallar aniq, chegaralangan maydonda joylashib o'zida mavzuly va tomosha birligini mujassamlashtiradi.


Ekspozitsiya materiallari turlicha guruhlashtiriladi. Muzey predmetlarini tuzishga yordamlashuvchi aniq tizimda bolgan mehnat mahsull, san`at predmeti, tabiat obyekti sifatida joylashtirish mumkin.


Kompozitsion materiallar -oʻzaro uncha taʼsirlashmaydigan, kimyoviy jihatdan har xil boʻlmagan komponent (aralashma) larning hajmiy birikishidan hosil boʻladigan va komponentlar bir-biridan aniq chegara bilan ajralib turadigan materiallar. Har qaysi komponentning eng yaxshi xossalari (mustahkamligi, yeyilishga chidamliligi va boshqalar)ni oʻzida mujassamlashtirganligi uchun Kompozitsion materiallar ularning hech biriga xos boʻlmagan koʻrsatkichlar bilan ifodalanadi. Odatda, Kompozitsion materiallar plastik (metall yoki nemetall — anorganik yoki organik) asos yoki matritsa hamda qoʻshilmalar: metall kukunlari, tolalar, ipsimon kristallar, yupka payraha, gazlama va boshqalardan iborat boʻladi. Kompozitsion materiallar turlari: tolali (tolalar yoki ipsimon kristallar bilan mustahkamlangan); dispersion-zichlangan (dispers zarralar bilan mustahkamlangan) va qatlamli (turli xil materiallarni presslab yoki prokatlab olingan).


Kompozitsion materiallar tayyorlashning muhim texnologik usullari: armaturalovchi (mustahkamlovchi) tolalarga matritsa materiali shimdirish; mustahkamlagich va matritsa lentalariga press-qolipda shakl berish; komponentlarni sovuqlayin presslab, keyin qovushtirish; mustahkamlagichga matritsani purkab, keyin qisish; komponentlarning koʻp qatlamli lentalarini diffuziya usulida payvandlash; armaturalovchi elementlarni matritsa bilan birga prokatkalash va h.k.
Ekspozitsion kompleks.
Tomoshabinlarga uning farqi sezilmaydi. Ekspozitsion zalda dominanta aniqlanadi, yani asosiy g'oya va korinishga, mavzu, alohida eksponatlarga etibor beriladi. Qisqasi zalning korinishi, birinchidan tartibli korgazmalar tassurotqoldiradi. Bu yerda kenglik yechimga kompleks-zalni tashkil etish ahamiyatli bolib, bunda rassom loyihachi asosiy rol oynashi kerak.

Bu kopincha ichki zal kompleksiga tegishli.


Ekspozitsion mavzudan farqlanib ekspozitsion komplekslarda turli masshtab va turli harakterdagi voqealiklar yoritiladi. Ekspozitsion kompleksni tashkil etish muzey yig'imiga bog'liq. Turli davr va voqelikni yoritsa-da bir-biriga uzviy bog'liqlik bo'lishi kerak.


Ekspozitsion komplekslarda barcha ashyolar olinmay, ichidan eng ishonarlisi tanlab olinadi. Ekspozitsion kompleksda hayotiy voqelikning turli tomonlari yoritiladi. Hozirgi davrda kompleks-ansambllar alohida ahamiyat kasb etadi.


Bularda hayotiy komplekslar yadro hisoblanadi.
MUZEY EKSPOZITSIYASI.
Muzey predmeti ko’rgazma uchun tanlab olingadan sung, uning
tushunchasi bir muncha uzgarib, (talim-tarbiya berish, tasir etish) endi u muzey
eksponatiga aylanadi. Ko’rgazmada foydalanilgan barcha materiallar (barcha
moslamalar, kumakchi materiallar, muzey eksponatlari) ko’rgazma materiallari
xisoblanadi. Muzey ko’rgazmasining bir-biriga uzaro boglik, bir-birini davom
ettiriradigankismlari yaxlik xolda
ko’rgazmaning mavzuviy tuzilmasi
(strukturasi)deb ataladi. Yukorida takidlangandek, muzey eksponati, ko’rgazma
materiallari va boshqa ko’rgazmani tashkil etadigan barcha materiallar bir-birini
tuldirgan, davom ettirgan yagona goyaga xizmat kilgan xoldagi guruxi ko’rgazma
kompleksi deyiladi. Muzey ko’rgazmasini tashkil etishning turli xil uslublari
mavjud. Bu uslublar memoriy, badiiy va loyixachi dizaynerlar tomonidan
ko’rgazma xolatiga va shu ko’rgazma kuyiladigan muzey predmetlarining shakli
va ulchamiga karab tanlanadi. Mana shu uslublar kompleksiga muzey
ko’rgazmasini tashkil etish uslublari deyiladi. Muzey ko’rgazmasini ko’rgazmam
maydonining memoriy imkoniyatiga karab ko’rgazmaga kuyilgan muzey
predmetining shakli va ulchamiga karab, shuningdek ko’rgazmaning mavzusidan
kelib chikib muzey ko’rgazmasini ilmiy, memoriy, badiiy loyixasini ishlab
chiqish memoriy-badiiy echim deyiladi. Bazi xolatlarda mavzuning
dolzarbligiga karab yoki biror-bir tarixiy vokea, sana, yubiley munosabati bilan
vaktinchalik ko’rgazmalar tashkil etiladi. Bunday ko’rgazmalar katta maydonni
egallamasligi va fakat muxim mavzuni yoritib berishda axamiyatga ega bo’lgan
muzey predmetlaridan tashkil etilishi bilan xarakterlanadi. Lekin shunday
bo’lsada, vaktinchalik ko’rgazmalarning katta talim-tarbiyaviy xamda targibot
kuchi tasiri bekiyos bo’ladi.
2. Muzey ko’rgazmasini tashkil etishda bir necha talablarga axamiyat berish
kerak:
1.
Muzey ko’rgazmasi ilmiy konseptsiyasi asosida tashlkil etilishi, u tarixiy
muzeylarda tashkil etilganda tarixiylik xolislik, ilmiylik talablariga javob bera
olishi va dialektik uslubga asoslanishi kerak. Muzey ko’rgazmasi xronologik
ketma-ketlikda va xolik yoritilishi xamd a yuz bergan vokealarning sabab okibatini
boshqa tarixiy vokealar bilan sabab va okibatda uzaro bogliklik va uzaro
rivojlannganligini kursatib berishi keark.
2.
Muzey predmeti ko’rgazmada ikki talabni bojarishi lozim:
"
a) muzey predmeti ko’rgazma mavzusi buyicha faktik dalil, isbotlanuvchi
manba vazifasini bajarishi lozim;
"
b) ko’rgazma mavzusini tula tushunish, usha davrni tula xis etish va
kompleks malumot olish uchun yordam berish kerak.
3.
Muzey ko’rgazmasini tashkil etayotganda jamiyatning tarixiy bilimlaridan
kanchalik xabardorligi saviyasiga axamiyat berish va ko’rgazmani ilmiy saviyasiga
asosan urta meyordagi tashrif buyuruvchilar uchun muljallangan bo’lishi kerak.
Ko’rgazma tashrif mavzusidan jamiyatning xabardorlik saviyasi xar bir mavzu
uchun turlicha bo’lishi tabiiy. Buni o’rganish va ko’rgazmani ilmiy jixatdan uta
murakkab bulib ketmasligiga axamiyat berish kerak.

Yusupova Ozoda, [01.05.2023 9:30]


Muzeyning ilmiy ma’lumotnoma apparati. Ilmiy ma’lumotnoma apparati bir qator fanlar, fundamental va amaliy tadqiqotlaming tayanch asosi bo‘lib, muzeylarda yirik olimlaming fan uchun yangiliklar ochish, ilmiy ishlar olib borish jarayonlarini birlashtiradi. Muzeylar tadqiqot markazlari sifatida komplektlash, hisobga olish, o ‘z to‘plamlarini o ‘rganish, muzey kataloglarini bo‘limlarga ajratishni ishlab chiqish, saqlash sharoitini ta’minlash uchun zarur metodlardan foydalanish, ekspozitsiya va ko‘rgazmalaming ilmiy loyihasini yaratish ishlari bilan shug‘ullanadi.

Har qanday ilmiy tadqiqot ishi o ‘z predmeti va tadqiqot usullariga ega. Tadqiqot predmeti doim o ‘ziga xos (spetsifik) boiadi. Taniqli olim A.M.Razgon muzeyshunoslikning ilmiy m aium otlar tayyorlash jihatini quyidagicha ta’riflaydi: “Muzeyshunoslikda predmetlami ilmiy o ‘rganish - ijtimoiy axborot va bilim to‘planishi, saqlanishi, egallanishi, bilim, an’ana, tasavvur hamda his-hayajonni muzey ashyolari vositasida uzatish (tarqatish), muzey va muzey ishining paydo boiishi, rivojlanishi hamda ish yuritish jarayonlariga mansub obyektiv qonuniyatlar doirasidir”.


O‘z navbatida, muzey va muzey ishi ijtimoiy hodisa sifatida faqat muzeyshunoslikning emas, balki bir vaqtda falsafa, tarix, san’atshunoslik, sotsiologiyaning ham tadqiqot obyekti bo‘lishi mumkin. Bu xususiyat muzeyshunoslikning tarix va san’atshunoslik fanlari bilan bog‘liq rivojlanishini namoyon etib, ulaming ilmiy tadqiqot usullaridan ba’zilarini to‘liq, boshqalarini qisman foydalanishini ko‘rsatadi.
Muzey ashyolarini ilmiy tadqiq etishda arxeologiya, paleografiya, etnografiya, numizmatika, sfragistika, adabiyotshunoslik va san’atshunoslik metodlaridan foydalaniladi. Muzey ashyolarini qayta tiklash va buzilmaydigan qilib saqlash davomida tabiiy fanlar metodlaridan, masalan, rentgenografiya, spektrografiyadan foydalaniladi. Ekspozitsiya va ko‘rgazmalar tashkil etishda, turli xil madaniy-ma’rifiy faoliyatda, muzey auditoriyasini o‘rganishda pedagogika va psixologiya metodlari qoilaniladi.
Muzeyning ilmiy m a ’lumotnoma apparati quyidagi nazariyalami o‘z ichiga oladi:
1. Hujjatlashtirish nazariyasi - muzey fondlarini toldirishga, ya’ni muzeylar to‘plamiga voqelik obyektlarini tanlash metodologiyasi va metodikasiga b o g iiq masalalami tadqiq etadi.
2. Zaxira nazariyasi - bu ilmiy-fond ish usuli; u muzey buyumlarining va ulardagi axborotning qiymatini bilish, ya’ni muzey ashyolaridan foydalanish, ulami hisobga olish hamda saqlash jarayonlarini o‘rganadi.
3. Kommunikatsiya nazariyasi - muzeyni kommunikatsion institutlardan biri sifatida axborotning uzatilish xususiyatini, muzey vositalari va kommunikatsiya shakllarining tomoshabinlarga ta’siri masalalarini o‘rganadi.
Muzey manbashunosligi muzey ashyolarini manbashunoslikka xos boigan nuqtayi nazardan tadqiq etish bilan shug‘ullanadi; aniqlash, tadqiq etish va foydalanish nazariyasi va metodikasini ishlab chiqadi.
Amaliy muzeyshunoslik quyidagi uch bo’limni o‘z ichiga oladi:
1. Ilmiy metodika muzey faoliyatining barcha turlarini qamrab oladi. Umumiy va maxsus metodik tadqiqotlar mavjud. Umumiy metodika barcha muzeylar majmuasiga mansub. Bular, masalan, ekspozitsiya tuzishning metodik tamoyillari, muzey fondini saqlash va ekskursiya ishlari tamoyillaridir. Maxsus metodikalar umumiy ilmiy metodikadan kelib chiqsada, ular aniq tipdagi va yo‘nalishdagi muzeylarga mo‘ljallangan bo‘ladi.

2. Muzey ishi texnikasi muzey binolarini loyihalashtirish, har xil turdagi muzey materiallari, ko‘rgazmaga qo‘yish, axborotni tarqatish texnik vositalari, muzey ashyolarining fizik holatini tadqiq etish texnikasi, ulami buzilishidan saqlash va qayta tiklash masalalari bilan shug‘ullanadi.


3. Muzey ishini tashkil etish va muzeyning faoliyatini boshqarish menejment va marketing masalalari bilan bog‘liq.
Muzeylardagi ilmiy mа’lumotnoma apparatini tashkil etishikki yo‘nalishda olib boriladi:
Birinchi yo‘nalish - muzey to ‘plamlari va yodgorliklarni o ‘rganish (o‘tmish madaniyatining nomoddiy merosi, muhiti, ko‘chmas yodgorliklar ham shular jumlasidan). Tadqiqot ishining bu yo‘nalishi, manba materiallari bilan bog‘liq fanlarga tayanadi: tarix, etnografiya, arxeologiya, biologiya, san’atshu-
noslik va boshqa. Tadqiqotchilik faoliyati jarayonida yangi manbalar ochiladi, ulardan foydalanish va ilmiy qo‘llanilishga kiritish usuli belgilanadi, ilmiy asosda kengaytiriladi, tadqiq etiladi.
Ikkinchi yo‘nalish - muzeyshunoslik tadqiqotlari bo‘lib, barcha muzeylar uchun umumiydir hamda ma’lum ijtimoiy funksiyalarni bajaradi, bevosita muzeyshunoslik va u bilan bog‘liq fanlar (sotsiologiya, pedagogika, psixologiya) negizida rivojlanadi.
Muzeyshunoslik tadqiqotlari guruhiga quyidagilar kiradi:
• muzeylaming konsepsiyasini va alohida muzey faoliyati yo‘nalishlarini ishlab chiqish;
• ekspozitsiya va ko‘rgazmalami ilmiy loyihalash;
• muzey auditoriyasini sotsiologik o‘rganish;
• madaniy-taiim faoliyati shakllari va uslublarini ishlab chiqish;
• muzey kolleksiyalarining fizikaviy saqlanishini ta’minlash muammolarini ishlab chiqish;
• muzey ishining rivojlanish tarixini bir (turli) guruh va turdagi muzeylami, hududlami, alohida muzeylami tadqiq etish;
• umumnazariy muzeyshunoslik tadqiqotlari.
Ikkinchi yo‘nalishdagi tadqiqot ishlarini samarali amalga oshirishda ilmiy jamoaning muzeyshunoslik ma’lumoti, ishchilar tomonidan muzeyshunoslik, psixologiya, sotsiologiya, pedagogikadagi eng so‘nggi yutuqlarni bilishlari katta ahamiyatga ega.
Muzeylaming funksional o ‘ziga xosliklariga mos tarzda muzey faoliyati quyidagi yo‘nalishlarga bo’linib, ularning har biri tarkibida tadqiqotchilik komponentlari mavjud:
- komplektlash;
- ilmiy-zaxira ishlari;
- ekspozitsion-ko‘rgazma ishi;
- madaniy-ta’lim faoliyati.
Komplektlash. Komplektlashning tadqiqotchilik aspekti, muzey to‘plamining shakllanishidagi muhim asosi hisoblanib, komplektlashga ilmiy yondashuv, kelajakda butun muzey faoliyatining rivojlanishini ta’minlaydi.

2.Kataloglar tizimi. Muzey ilmiy tadqiqodlari ilm-fan uchun ham yangidan manbalarni ochib berishga ko’maklashadi. Hozirda fond ishi yuzasidan muzey ilmiy tadqiqotlarining eng dolzarb masalalaridan biri elektron kataloglar ma’lumotlar bazasini yaratishdir. O’zbekisronda muzey ishini axborotlashtirish, musaqillik yillarida shakillana boshlandi. Har bir muzey o’z imkoniyatidan kelib chiqqan holda, yangi kataloglashtirish loyhalarini ishlab chiqilmoqda.


Yo’l ko’rsatkichlar tizimi. Muzey ilmiy tadqiqodlari ishiga muzey zallari va eksponatlari bo’ycha yo’lko’rsatkichlar yaratish tizimi ham kiradi. Muzey yo’l ko’rsatkichlari turizim yo’nalishlari uchun muzeylar haqida umumiy ma’lumot berish vazifasini bajaradi. Yo’lko’rsatkichlarda muzeyni rivojlantirishning imliy va loyhaviy ta’minlashda qo’llaniladigan yangiliklar ham o’rin oladi. Muzey yo’l ko’rsatkichi, odatda, muzeyning tashkil etilgan yangi konsepsiyasi asosida yaratiladi. Yo’l ko’rsatkichlar tashrif buyuruvchilarning yosh doyrasiga: maktab yoshidagi bolalar, mahalliy aholi, sayyohlar, maxsus guruhlar, yakka tartibdagi tomoshabinlar, xorijliklar uchun alohida tartibda muzeyning “Ekuskursiya va ekspozitsiya” bo’limi ilmiy xodimlari tomonidan ishlab chiqiladi.

Muzey ashyolariga ilmiy ma’lumotnoma apparati tuzish tartibi. Tabiatda, jamiyatda ko’pgina shunday obekt va predmetlar borki, ular ilmiy, baddiy, tarixiy yokiy memorial qimmatga ega bo’lib muzeydan foydalanish uchun ma’lum kasb etadi. Ular muzey ahamiyatiga ega ashyolar (buyumlar) deb atash qabul qilingan. Muzey ashyosi nomini olish uchun buyum tadqiqodlar jarayonida bir qator izchil operatsiyalardan o’tkazilishi kerak bu jarayonlarda ular saqlashga va boshqa maqsadlarda foydalanishga tayyorlanadi.


Ўзбекистон тарихида маданий меросни тарихнинг дастлабки вақтларда


сақлаш ишлари.Oʻzbekiston hududidagi noyob madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish, tarixiy shaharlarning bosh loyihasi va menejment rejasini YUNESKO xalqaro standartlari hamda talablariga muvofiq ishlab chiqishda mazkur tuzilmaning xalqaro ekspertlari ham keng jalb etilmoqda. YUNESKO bilan yaqin hamkorlikda moddiy va nomoddiy meros obyektlarini asrashga doir turli xalqaro anjumanlar tashkil qilinmoqda.
Mazkur tadbirlar madaniy yodgorliklarni muhofaza qilish yoʻlidagi dolzarb muammolarni koʻrib chiqish, xalqaro tajribani oʻrganish, tarixiy-madaniy meros saqlanishini taʼminlashga doir milliy tizimni takomillashtirish, bu yoʻnalishdagi davlat va nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatining asosiy yoʻnalishlarini aniqlash imkonini bermoqda.
Shu bilan birga, bugungi kunda YUNESKOning Umumjahon merosi roʻyxatiga kiritilgan obyektlarni muhofaza qilish ishlarini tashkil etishda, xususan, YUNESKO Umumjahon merosi qoʻmitasining tavsiyalarini bajarishda ayrim muammolar saqlanib qolmoqda. Shundan kelib chiqib Oliy Majlis Qonunchilik palatasi madaniy meros obyektlarini har tomonlama himoya qilish, saqlash va tiklash boʻyicha Hukumat tomonidan belgilangan chora-tadbirlarning oʻz vaqtida va samarali ijro etilishiga alohida eʼtibor qaratish maqsadida parlament soʻrovi yuborilgan edi.
Aytish mumkinki, Prezidentimizning 2018-yil 19-dekabrdagi “Moddiy madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida” qarori bu borada yangi bosqichni boshlab berdi.
Qarorning 10-bandiga asosan YUNESKOning Umumjahon merosi roʻyxatiga tarixiy-madaniy qiymatiga koʻra kiritilgan respublikadagi hududlar alohida muhofaza qilinadigan tarixiy-madaniy hududlar hisoblanishi belgilandi. Ularda rejalashtirilgan qurilish va obodonlashtirish ishlarining loyihalari Madaniy meros departamenti hamda YUNESKOning Umumjahon merosi markazi bilan majburiy tartibda kelishilgan holda amalga oshirishiga oid tartib oʻrnatildi.
Shuningdek, “Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish toʻgʻrisida”gi Oʻzbekiston Respublikasining Qonunida VI bobi alohida muhofaza qilinadigan tarixiy-madaniy hududlarga oid qator normalar belgilangan.
YUNESKOning Umumjahon merosi roʻyxatiga tarixiy-madaniy qiymatiga koʻra kiritilgan respublikadagi hududlar alohida muhofaza qilinadigan tarixiy-madaniy hududlar sifatida belgilab qoʻyilishi ushbu hududlarning huquqiy maqomiga aniqlik kiritildi va ularni muhofaza qilishning qonuniy asoslari yaratildi.rejalashtirilgan qurilish va obodonlashtirish ishlarining loyihalari YUNESKOning Umumjahon merosi markazi bilan kelishib olish yoʻlga qoʻyildi. Masalan, 2020-yilda YUNESKOning Umumjahon merosi markazi bilan kelishib olish uchun 11 ta loyiha Umumjahon merosi markaziga yuborilgan. 2020-yil sentyabr oyida Buxoro tarixiy markazida rejalashtirilgan obyektning loyihasi yuzasidan Umumjahon merosi markazining ijobiy xulosasi olindi.
“Moddiy madaniy meros obyektlarining muhofaza qilinishi kuchaytirilishi munosabati bilan Oʻzbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga oʻzgartish va qoʻshimchalar kiritish toʻgʻrisida”gi qonun bilan Jinoyat kodeksi hamda “Maʼmuriy javobgarlik toʻgʻrisida”gi kodeksiga Umumjahon merosi roʻyxatiga kiritilgan hududlarga taalluqli javobgarlik belgilandi.

Turkistonda tashkil etilgan dastlabki muzeylar.


Rossiya fanlar akademiyasiing arxeologiyaga oid ilmiy safari ko’p yillar mobaynida bu yerda qazish ishlari olib bordi. Panjakentdan topilgan devorga ishlangan “CHavandozlar” rasmidan bir ko’rinish berilgan.
Buxorodan 40 km. g’arbdagi Varaxsha shahrining xarobalari bor. Bu shaharda VI-VII asrlarda Buxoro vohasining hukmdorlari yashaganlar.
Quqondan hukmdorlarning muhtasham qasri topildi. Bu ikki qavatli inshootning atrofini ayvonlar va dabdabali zallar o’ragan.
Har xil manzaralar quchqor ovi, sakrab chopayotgan arxarlar, o’yinga tushayotgan raqqosa, so’zayotgan baliqlar, toq bargi, uzum boshlari tasvirlangan.
Varaxshadan «yarador qo’y» tasviri va “Abro’y quzg’oloni” deb nomlangan rasm topilgan.
Yillik kitob, arab xalifasi Usmonga tegishli Qur’ondan ko’chirma nusxa berilgan. Qur’on Samarqanddagi Xo’ja Ahror masjidida saqlangan. O’rta Osiyo Rossiya tomonidan bosib olingandan keyin general Abramov bu qadimiy qo’lyozmani katta pulga sotib olib, Turkiston general-gubernatori Kaufmanga sovg’a qilgan. 1869 yil 24 oktyabrda bu Qur’on Peterburg imperatori xalq kutubxonasiga yuborildi. 1915 yildan keyin noyob qo’lyozma O’rta Osiyo xalqiga qaytarilgan.
Feodalizm davrida O’rta Osiyoda me’morchilik va binokorlik yanada rivoj topadi. Buxorodagi Ismoil Somoniy maqbarasi Minorai Kalon, Xorazmshohlar saroyi (XII asr boshi) me’morchilikning ajoyib namunasidir.
Bu davrda o’ymakor murakkab geometrik va o’simlik nusxasi ornamentlar qurilishi keng tus olgan.
Turkiston «CHor Rossiyasi tarkibida» deb nomlangan 3-bo’limi SHarq O’yg’onish davrining faylasufi bilan boshlanadi. Musulmonlar orasida qadimiychilik va jadidchilik tus olib CHo’lpon, Behbudiy, Qodiriylar faoliyat ko’rsatdilar. Turkiston tabiiy boyliklarini ilmiy jihatdan o’rganishga sharqshunos olimlar katta hissa ko’shdilar.
Mushketov va Romanovskiylar Turkiston o’lkasining birinchi yer usti xaritasini tuzdilar.
«Samarkand, Buxoro va Xivadagi ulug’vor me’morchilik asarlari O’zbekistonning hozirgi davr arxitekturasi, muzeylarning boy fondi, voqealarimizni o’z kishilarimiz uchungina emas, chet el kishilari uchun ham jozibador kuch bo’lib qoldi. O’zbekistonning keyingi yillarda 520 mingdan ziyod ajnabiy va 840 ming turist kelib turibdi. Davlat muzeyiini 19 mln. kishi tomosha qildi».

SOVET HUKUMATINING MUZEYLAR SOHASIDAGI CHORA TADBIRLARI.


muzeylar sohasida sovet hukumatining olib borgan siyosati bir muncha ahamiyati jihatdan boshqa sohalardan orqada edi deb o’ylashimiz mumkin. Lekin bu sohadagi qilingan ishlarning salmoqli bo’lsa ham muhimroq edi. Men izlagan va bilgan ma’lumotlar doirasida aytadigan bo’lsam Urta Osiyoda milliy chegaralanishning utkazilishi va Uzbekiston SSRning tashkil topishi munosabati bilan Turkomstaris 1925 yilning SSR maorif xalk komissariatiga Glavnaukasining Urta Osiyo ekanomik. Soveti va muzey bulimi xuzuridagi muzey ishchilarii yodgorliklar, sanat va tabiat obidalarni muxofaza kilish buyicha Urta Osiy komiteti Sredazkomstaris kilib uzgartirildi.
Urushi yillarida kupgina muzeylar binolarini evakuatsiya kilgan muassasalar uchun bushatib berdi. Muzey tarmoklari vaktincha kiskardi. Misol: tabiat va politexnika muzeyi birlashdi. Sanat, Adabiyot va Uzbekiston tarixi muzeylari xam bir nom ostida birlashtirildi. Muzey xodimlarining kuplari frontga kendilar. Front orkasida kolganlar esa sidkidildan mexnat kildilar. Ular Vatanparvarlar mavzusida bir necha ekskurssiyalar turkumini yaratdilar. Xalk orasidagi ommaviy-siyosiy ish olib bordilar. Muzeylarning tarix bulimida kurgazma shaklida “Ulug Vatan urushi” deb nomlangan maxsus bulim ajratildi. Bu jangchilarni frontga kuzatish, bu jarayondagi tantanali mitinglar front ortida mexnat kilayotganlar frontga junash xakidagi xat va arizalar xamda suratlari jang maydonlarida Uzbekistonliklarni jasoratlari aks etgan eksponatlar uz ifodasini topgan edi.
1943 yil 27 sentyabrda “Uzbekistoe SSR Fanlar Akademiyasini tashkil etishi xakida”gi karoridan sung tarix muzeyi xam ilmiy-tadkikot va siyosiy okartuv ishlarini olib boruvchi markaziy muzey sifatida san`at muzeyidan ajrab chikdi va Fanlar Akademiyasi tarkibiga kiritildi. Tabiat muzeyi Fanlar Akademiyasi tarkibiga kiritildi. SHu tarika bu muassasalar faoliyatida yangi saxifa ochildi.
1953 yildan boshlab kupchilik muzeylarda ekspozitsiyalarni kurishda muayyan burilish yuz berdi, ishga ilmiy yondashish, masalalarni uziga xos uslubda xal etishga kirishildi. Asta-sekin muzeylar tarmoklari kengaydi, yangi muzeylar, ulkashunoslik muzeylari tashkil topdi. Davr talabi bilan buyuk tarixiy vokealar va asosiy arboblar faoliyati bilan boglik muzeylar ochildi.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsam Sovet hukumati muzeylar sohasiga yaxshigina e’tibor bermagan bo’lsa ham muzeylar rivojlanishidan va takomillashishidan to’xtab qolmadi. Uning ahamiyati oshishi esa jamiyatga bog’liq bo’lib qolaveradi.
TURKOMSTARIS/O'ZKOMSTARIS.
1921 йил 22 майда Туркистон Республикаси ХКС Маориф халқ комиссарлиги таркибида Туркомстарис — музей ишлари, қадимий ёдгорликларни, санъат ва табиатни қўриқлаш ишлари бўйича комиссия тузиш тўғрисидаги низом тасдиқланади. Комиссиянинг зиммасига Туркистон Республикасидаги барча музейларни бирлаштириш ва бошқариш, қадимий ёдгорликларни, санъат ва табиатни қўриқлаш ва таъмирлаш функцияси юклатилди.
Биз кўриб чиқаётган даврда совет музейлари олдига қўйилган вазифалар меҳнаткашларни биринчи беш йиллик топшириқларини бажаришга сафарбар этиш, саводсизлик ва чаласаводликни тутатиш, ишлаб чиқариш тажрибаларини ташвиқ қилиш, қишлоқ хўжалигини коллективлаштириш масалаларини ёритиш, меҳнаткашларнинг маданий ва профессионал савиясини оширишдан иборат эди. Музейлар олдига қўйилган вазифалар БМИК ва РСФСР ХКС нинг 1928 йил 20 августда М. И. Калинин имзо чеккан «Музей қурилиши ҳақида»ги қарорида ўз ифодасини топган эди. Бу қарорда музейлар тармоғининг нотекис тақсимланганлиги муносабати билан миллий ўлкаларда музейларни кенг миқёсда ташкил қилиш, тарихий инқилобий музейларни барпо этиш, ўлкашунослик музейларида тарихий инқилобий бўлимларни ташкил этиш масаласи қўйилди, экспонатларнинг характери йиғув фаолиятини кучайтириш ва коллекцияларни қайта тақсимлаш муаммоси кўтарилди.
Бундан ташқари, музейларнинг моддий аҳволини яхшилаш, ходимлар маошини ошириш, капитал қурилиш, жиҳозлар сотиб олиш учун маблағларни кўпайтириш, ноширлик фаолиятини кучайтириш, экспедиция ишларини кенгайтириш, коллекцияларни комплектлаштириш назарда тутилди.
1928 йил 7 апрелда Средазкомстарис тутатилиб, унинг муассасалари — Ўрта Осиё Бош музейи, Марказий бадиий музей, ҳайвонот боғи ва Инқилобий музей Ўз ССР Маориф халқ Комиссариати Бош фан бўлими ихтиёрига ўтказилди. Натижада музейларнинг илмий йиғув ва илмий экспедицион фаолиятининг майдони торайди ва у Ўзбекистон худуди билан чегараланиб қолди.
Ўзбекистон Маориф ХКС нинг 1928 й. 28 мартдаги буйруғига биноан, Самарқандда музей ишлари ўтмиш санъат ва табиат ёдгорликларини мухофаза этиш Ўзбекистон комитети — Ўзкомстарис ташкил этилди.
Комитетнинг доимий таркибига раис ва унинг ўринбосаридан ташқари Ўзбекистон МИК нинг вакили ҳам кирди. Низомга кўра Ўзкомстарис собиқ Средакомстариснинг вориси эди, аммо унинг фаолият доираси Ўзбекистон ҳудуди билан чекланиши лозим эди. унинг асосий вазифаси қадимги санъат ва маданият ёдгорликларини ўрганиш, хисобга олиш, тузатиш ва тиклаш, мавжуд адабиётларни нашр этиш, музей экспонатларини тушунтириш воситасида илмкй билимларни тарқатишдан иборат эди. Комитет музейларни Ўзбекистон маданията, шунингдек ишлаб чиқариш кучлари ва турмуш тараққиётининг ўзига хос хусусиятларини акс эттирувчи осори—атиқалар, табиат буюмлари ва санъат асарлари билан таъминларди. Тарих, маданият ва муҳит палеонталогияси нуқтаи назаридан муҳим бўлган археология разведкаси ва қазишмаларни уюштириш ҳам комитет ихтиёрида эди. У республиканинг тарихий ўтмиши, турмуш ва табиатини ўрганиш учун Ўзбекистонга келган барча шахслар ҳамда ташкилотлар фаолияти устидаи назорат қилиш хуқуқига эга эди.

1920-1930-YILLARDA MUZEYLAR ISHINI RIVOJLANTIRISHGA DOIR HUJJATLAR.


TASSR Xalk komissiyalari sovetining 1920 yil 31iyuldagi
“Turkrespublikadagi ayrim shaxslar va jamiyatlar ixtiyorida bulgan sanat asarlari va
kadimgi yodgorliklarni ruyxatdan utkazish, xisobga olish xamda kuriklash
xakida”gi maxsus karori muzey organlari zimmasiga mamuriyat yukladi:
rasmiylashtirish va xisobga olish tartibi Turkkomstarining maxsus instruktsiyasi
bilan joriy etildi. Karorda kursatilishicha, kayta ruyxat kilingandan keyin
Turkomstaris xisobida koldirilgan majmua xolidagi va aloxida sanat
yodgorliklari davlat nazorati ostida buladi, ularni chet elga, shuningdek, TASSR
tashkarisiga olib chikish takiklanadi. Ularni tamirlash, tuzatish yoki kayta ishlash
uchun albatta Turkomstaris va uning joylaridagi organlari ruyxatidan utkazish shart
edi.
YUkoridagilardan kurinib turibdiki, markazdan chikarilgan karorlar
Turkistonda juda kech amalga oshirilgan, buning natijasida juda kup nodir kitob va
kulyozmalar, kimmatbaxo buyumlar chet ellarga tashilib ketildi, bebaxo madaniy
yodgorliklar talon-taroj kilindi. Bu kabi masalalarni xal kilish, muzey tarmoklarini
boshkarish uchun maxsus organ-muzey ishlari va kadimgi yodgorliklar, sanat va
tabiatni muxofaza kilish buyicha RSFSR Davlat komiteti tuzildi. Xuddi shunday
muassasa milliy republikalarida xam tashkil etildi.
Turkrespublika Markaziy Ijroiya komitetining 1920 y 30 yanvardagi dekretiga
muvofik bu vazifa Turkrespublika Arxivlar markaziy boshkarmasiga yuklatildi.
Birok bu boshkarma uz zimmasiga yuklatilgan vazifalarni xayotga muvofakkiyatli
tadbik etishga ojizlik kildi. SHu munosabat bilan tabiat, sanat obidalari va utmish
yodgorliklarini saklaydigan, muzeylar tashkil etish va ularni kuriklash ishi bilan
shugullanadigan maxsus tashkilot tuzish tugrisidagi masala yuzaga keldi.
Turkomstaris xuddi shunday tashkilot buldi. Turkomstaris tuzilishi jixatidan muzey,
kadimgi yodgorliklar va sanat asarlarini muxofaza etish xamda, tamirlash,
arxeologiya va tabiatni muxofaza etish singari turt sektsiyaga bulindi. Komitet
yodgorliklarni xisobga olish va kuriklash borasida katta ishlar olib borildi,
koordinatsiyalovchi ilmiy-takdikot markaziga aylandi. Takdikot ishlariga akademik
V.V.Bartol’d, professor A.A.Semyonov, A.A.Divaeev, V.L.Vyatkin, M.E Masson,
L.V.Oshanin kabi yirik olimlar jalb etilgan edi. Turkomstaris katta vakolatga ega edi.
Jumladan, uning Turkrespublika Xalk komissariyati tasdiklagan barcha farmoyishi va
tadbirlari majburiy xisoblanardi. il topishi munosabati bilan Turkomstaris 1925 yilning SSR maorif xalk
komissariatiga Glavnaukasining Urta Osiyo ekanomik. Soveti va muzey bulimi
xuzuridagi muzey ishchilarii yodgorliklar, sanat va tabiat obidalarni muxofaza
kilish buyicha Urta Osiy komiteti Sredazkomstaris kilib uzgartirildi.
Urushi yillarida kupgina muzeylar binolarini evakuatsiya kilgan muassasalar
uchun bushatib berdi. Muzey tarmoklari vaktincha kiskardi. Misol: tabiat va
politexnika muzeyi birlashdi. San`at, Adabiyot va Uzbekiston tarixi muzeylari xam
bir nom ostida birlashtirildi.

MUZEY MUTAXASSISLARINI TAYYORLASh


Ozbekiston Respublikasida umumiy orta ta’lim maktablari, akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarida tegishli fanlar orqali muzeylar togrisida tushunchalar shakllantiriladi va birlamchi umumiy ta’lim beriladi.

5. Tegishli ilmiy-tadqiqot institutlari, oliy ta’lim muassasalarida tayanch doktorantura va doktorantura orqali muzey sohasi boyicha ilmiy kadrlar tayyorlanadi.


6. Oliy ta’lim muassasalaridagi muzey sohasi boyicha ta’lim yonalishlarida talabalarga muzeyshunoslikning umumiy nazariyasi, muzeylar va muzeyshunoslik tarixi, hozirgi ahvoli va kelajak istiqbollari, jahon muzeylari amaliyoti, unda qollanilayotgan zamonaviy texnologiyalar va ilgor ish tajribasi, muzeylar boshqaruvi, hujjatlashtirish, ilmiy-fond ishlari, kommunikatsiya nazariyasi, muzeylarga oid qabul qilingan qonun va qonunosti hujjatlari, sohada mavjud bolgan muammolar, ularni hal еtish usullari va yonalishga oid boshqa bilimlar beriladi.

7. Muzeyshunoslikka tegishli ta’lim yonalishidagi talabalar ozlashtirgan muzey sohasiga oid nazariy bilimlarni mustahkamlash maqsadida respublikaning ilgor muzeylari, muzey ashyolari va muzey kolleksiyalariga еga bolgan boshqa yirik tashkilotlar va muassasalarda tanishuv, oquv va ishlab chiqarish amaliyotini otkazadi.


8. Bakalavr va magistratura talabasi jahon muzeylari, muzey va jamiyat, yodgorliklarni saqlash, san’at asarlarining badiiy tahlili, san’at sohasi menejmenti, badiiy ashyolar texnologiyasi va san’at asarlarini ta’mirlash, ilmiy faoliyat metodologiyasini ozlashtiradi.


9. Bakalavr va magistratura bosqichi bitiruvchilari soha boyicha ozlari tanlagan mavzularda tegishli ravishda bakalavrlik hamda magistrlik diplom ishlarini himoya qiladi.


10. Tayanch doktorantura va doktoranturada muzeyshunoslik ob’ekti va predmetlarining shu kungacha organilmagan yoki kam organilgan nazariy va amaliy muammolariga oid ilmiy-tadqiqot ishlari amalga oshiriladi. Ilmiy izlanishlar natijalari ilmiy va maxsus jurnallarda, respublika hamda xalqaro miqyosda otkaziladigan konferensiyalarda е’lon qilinadi. Dissertatsiyalar xulosalari ilmiy toplam, darslik, monografiya, ilmiy maqola va boshqa shakllarda nashr еtilib, mutasaddi vazirliklar va idoralar tomonidan muzeyshunoslik va muzeylar amaliyotiga tatbiq еtilishi mumkin.


IKKINCHI JAHON URUSHI YILLARIDA MUZEY ISHI.


1941 yil iyunda SSSR ning ikkinchi jahon urushiga tortilishi bilan xalqning tinch va osoyishta hayoti buzildi. Mamlakat harbiy izga tushdi. Ilmiy-tadqiqot muassalari, shu jumladan, muzeylarning faoliyati ham tubdan ozgardi. Kopgina muzeylar oz binolarini evakuatsiya qilingan muassasalar uchun boshatib berdi.Respublika muzeylar tarmog'i vaqtincha qisqardi: birgina Ozbekiston tarixi, madaniyati va san'ati muzeyi nomi ostida San'at, Adabiyot va Ozbekiston tarixi; tabiat muzeyi bilan birga Politexnika muzeyi birlashdi; ateistik targibot muzeyi konservatsiya qilindi. Respublikaning kopgina muzeylari ekspozitsiyalari yig'ishtirilib, ilmiy tadqiqot faoliyati hamda shtatlar qisqartirildi. Tarix muzeyidan 9 kishi, Samarqand muzeyidan 10 dan ortiq kishi frontga ketdi.
Front orqasida qolgan muzey xodimlari Vatan oldidagi burchlarini sharaf bilan ado etdilar. Ular qisqa muddat ichida san'at va tarix bolimlari zallarida bir qator ekskursiyalar turkumini yaratib, qator ko'rgazmalar tashkil qildilar. Front va uning orqasidagi xalqning qahramonona jasoratini korsatish boyicha mehnatkashlar or asida katta ommaviy siyosiy ish olib bordilar. Shu bilan birga o'tgan yillar davomida toplangan barcha muzey boyliklari ham saqlab qolindi. Tashkil etilgan ekspozitsiyalarda tarixiy namunalar vositasida xalqimizning erksevarligi, ularning mustaqillik uchun kurashi qayd etildi. Asosiy diqqat otmishdagi qahramonlik namunalarining namoyishi va tashviqotiga qaratildi. Koplab shaharlar va sanoat korxonalari to'laligicha dushman qo'li ostiga tushib qolayotgan edi. Shu boisdan ikkinchi jahon urushining dastlabki davridagi harbiy voqealarni yaxshi yoritib bo'lmas edi. Bu bir tomondan xalqning ruhini cho'ktirsa, ikkinchi tomondan mamlakatning siyosiy tuzumi bunday xolislikka yol qoymas edi.Urushning dastlabki yillarida statsionar va ko'chma korgazmalar tashkil ki yillarda stasionar va k qilish ommaviy ma'rifiy ishning keng rivoj topgan shakliga aylandi, ularning eng mashhuri <

Ommaviy bayramlar munosabati bilan ko'chma korgazmalar tashkil qilindi. Korgazmalarning mavzulari turlicha edi: «<1812 yil»>, <»>, «Fashizm - insoniyatning manfur dushmani», «Shiroq jasorati» kabi mavzular shular jumlasidandir. 1942 yili Ozbekiston xalqlari tarixi va sanati muzeyi 12 ta ko'rgazma tashkil qildi.


Muzeylarning ommaviy tashviqot ishlari «Pravda Vostoka», «<> korrespondensiyada muzey tomonidan tashkil etilgan «Oljalar korgazmasi» haqida hikoya qilinib, urush voqeligiga old har bir eksponat alohida ta'riflandi: Muzeyda ochilgan «Oljalar ko'rgazmasi» koplab tomoshabinlarni oziga jalb etmoqda. Stendlardan birida gitlerchilarning qo'l qurollari - avtomat, avstriya miltig'i «Manliker», nemis miltig'i «Mauzer», Chexoslovak qo'l pulemyoti <

1950-1980-YILLARDA YANGI MUZEYLARNING TASHKIL ETILISHI.


O'zbekiston xalqlari tarixi muzeyi Ozbekiston Xalqlari tarixiga oid doimiy ekspozitsiya tashkil etishga kirishdi. Bu ishda Oz FA Tarix istituti va O'rta Osiyo Davlat Universitetining yetakchi mutaxassislari katta yordam korsatdilar. Dastlab «Fevral burjua-demokratik inqilobi» va «Sovet Ozbekistoni>> bolimlari tayyorlandi. 1948 yili «Ozbekiston hududida ibtidoiy jamoa va quldorlik tuzumi>> hamda «Feodal davlatlar» bolimi ochildi. 1951 yili tashkil etilgan «Turkiston chor Rossiyasi tarkibida bolimi 19 asrning ikkinchi yarmi va 20 asming boshlaridagi iqtisodiyot, turmush va madaniyat, Oʻrta Osiyoning Rossiya tomonidan bosib olinishi va uning oqibatlari masalasini bir tomonlama bolsada yoritib berdi.

Keyingi yillarda ekspozitsiyaning barcha bo'limlari toldirilib kengaytirildi. Natijada 1954 yili qadim zamonlardan boshlab ikkinchi jahon urushi yakunigacha bolgan O'zbekiston tarixini izchil ifodalovchi ekspozitsiya bunyodga keldi.


O'zbekistondagi ko'pchilik muzeylar 1946-1953 yillarda ko'rgazma tipidagi ekspozitsiyalar yaratish yolidan bordi. Ammo bu ko'p hollarda yuzaki xarakter kasb etar edi. Shu holatlarga chek qoyish va muzeylar ishini tubdan yaxshilash maqsadida Ozbekiston Madaniyat Ministirligi madaniy-ma'rifiy muassasalari Bosh boshqarmasi huzurida muzeylar ishini muvofiqlashtirish boyicha doimiy harakatdagi uslubiy seminar tashkil etildi.


1953 yildan boshlab kopchilik muzeylarda ekspozitsiyalarni qurishda muayyan burilish yuz berdi. Lekin bunda asosiy e'tibor koproq Sovet davrini har tomonlama yoritishga qaratildi. Masalan, Surxondaryo muzeyining Sovet davri ekspozitsiyasi: 1) Ulug' Oktabr inqilobi; 2) Fuqarolar urushi; 3) O'rta Osiyoning milliy-xududiy chegaralanishi; 4) Yer-suv islohoti; 5) SSSR xotin-qizlarni ozod qiluvchi mamlakat; 6) Sotsialistik Industrlashtirish;xalq xojaligi; 8) Ulug Vatan urushi; 9) Sovet Ittifoqi - tinchlik, demokratiya va sotsializm tayanchi; 10) Surxondaryo viloyatining sanoati, qishloq xojaligi, madaniyati kabi bolimlarni o'z ichiga olgan edi. Samarqand, Namangan, Farg'ona, Xorazm va Qashqadaryo muzeylarida xam shunga o'xshash xolatni kuzatish mumkin.


Bu davrda respublika o'lkashunoslik muzeylarining tarmog'i ham kengaydi. Masalan 1959 yil Chirchiq, 1960 yil esa Angren shahar olkashunoslik muzeyi, keyingi yillarda yana bir qator shahar va rayon o'lkashunoslik muzeylari tashkil etildi.


1964 yili O'zbekiston tashkil topganligining 40 yilligi munosabati bilan oz ekspozitsiyalarida respublika xalq xojaligining barcha tarmoqlari, shu jumladan, paxtachilik, qishloq xo'jaligi ishlarini mexanizatsiyalash, sanoat, fan va madaniyat sohasidagi zamonaviy yutuqlarni ifodalovchi O'zbekiston xalq xojaligi yutuqlari Statsionar korgazmasining ochilishi katta ahamiyatga ega boldi.


Korgazma Toshkentning eng katta va chiroyli boglaridan biriga Joylashtirilib, maxsus pavilonlar, texnik vositalar bilan yoritilgan. Undagi uskunalar, ekspozitsiya materiallari mahorat bilan namoyish etilgan. Bu tomoshabinlarda chuqur taassurot uyg'otib materiallarning chuqur o'zlashtirilishiga yordam beradi. 60-yillarda respublikada yangi muzeylar tashkil etildi. Shu bilan birga mavjud muzeylardagi ekspozitsiyalar tola qayta qurildi. Bu orinda arxeologiya, etnografiya sohasidagi eng yangi ixtirolar, tarix fanining yutuqlari hisobga olindi.


Shu yillarda bir qator memorial muzeylar ochilganligini ko'ramiz. 1963 yill Ulug'bek muzeyi, 1964 yili S.Aynly muzeyi, 1964 yili Y.Oxunboboyev muzeyi, 1967 yili Xam za muzeyi, 1970 yili Lenin muzeyi, 1972 yili Farg'onada U.Yusupov muzeyl, 1974 yili Yangiyo'lda U.Yusupovning uy muzeyi kabi memorial muzeylar shular jumlasidandir.


Yonalishi va maqsadiga kora bu muzeylarning ekspozitsiyalari olimlar, shoirlar, yozuvchilar hamda siyosiy arboblarning hayoti va faoliyatini korsatish bilan birga, muayyan tarixiy davr, uning ruhi va nafasini ham aks ettirar edi.Quyidagi raqamlar muzeylarning tobora rivojlanib, malakali kadrlar bilan mustahkamlanib borayotganligini yaqqol korsatib turibdi.


1973 yili Ozbekistonda turli yonalishdagi 30 ta muzey shu jumladan, 4 tarixiy, 4 memorial va 15 olkashunoslik muzeyi bolgan. Toshkent shahri va Toshkent viloyatida 10 ta, Samarqand va Farg'onada 5 tadan, Andijonda 4 ta muzey ish olib borgan. 1980 yilga kelib esa respublikada muzeylar soni 33 taga yetdi, tomoshabinlar soni ham 3,7 mln. kishiga ko'paydi.Keyingi yillarda ekspozitsiyaning barcha bolimlari toldirilib kengaytirildi. Natijada 1954 yili qadim zamonlardan boshlab urush yakuniga qadar bolgan O'zbekiston tarixini izchil ifodalovchi ekspozitsiya bunyodga keldi.


Ozbekistondagi kopchilik muzeylar 1946-1953 yillarda korgazma tipidagi


ekspozitsiyalar yaratish yolidan bordi. Ozbekiston Madaniyat vazirligi madaniy-ma'rifiy muassasalari Bosh boshqarmasi huzurida muzeylar ishini koordinatsiyalash boyicha doimiy harakatdagi metodik seminar tashkil etildi.


1959 yili Chirchiq, 1960 yili esa Angren shahar olkashunoslik muzeyi, keyingi yillarda yana bir qator shahar va rayon o'lkashunoslik muzeylari tashkil etildi.


KPSS MK. 1964 y. 12 mayda «Muzeylarning mehnatkashlarni kommunistik ruhda tarbiyalash sohasidagi rolini oshirish togrisida» qaror qabul qildi. 1973 yill Ozbekistonda turli yo'nalishdagi 30 ta muzey, shu jumladan 4 ta tarixiy, 4 ta memorial va 15 ta o'lkashunoslik muzeyi bolgan. Toshkent shahri va viloyatida 10 ta Samarqand va Farg'onada 5 tadan, Andijonda 4ta muzey ish olib borgan. 1980 yilga kelib respublikada muzeylar soni 33 taga yetdi.


UY MUZEYLARINING TASHKIL TOPISHI.MEMORIAL MUZEYLAR.


fondini to'ldirish maqsadida, O'rol Tansiqboyev hayoti va ijodi bilan bog'liq materiallar to'plab kelinmoqda. Uning bisotida, shuningdek, Davlat san'at muzeyi tomonidan berilgan o'nlab asarlar ham mavjud.
O'zbekiston xalq shoiri, akademik G'afur G'ulom uy-mu- zeyi 1983-yilda tashkil etilgan bo'lib, ekspozitsiyasi ikki ma- rotaba, ya'ni 1988- hamda 1998-yillarda o'zgartirilib, shoir hayoti va ijodiga taalluqli yangi hujjat, foto hamda boshqa me- morial buyumlar bilan boyitilgan. Muzeylashtirilgan binoda shoir 1944-1966-yillarda yashab ijod qilgan. Bu binoda shoir- ning shaxsiy kabineti va kutubxonasi, dam olish xonasi may- jud bo'lib, uning shaxsiy buyumlari ko'rgazmaga qo'yilgan. Mustaqillik davrida uyning yoniga yana bitta bino qurilib, ekspozitsiyalarning yarmi o'sha yerga joylashtirildi. G'afur G'ulom yashagan uy memorial kompleksga aylantirilib, hayot- ligida qanday bo'lsa, shundayligicha saqlangan. U yerda o'sha davr muhitini chuqur his qilish mumkin. Yangi binoda esa, shoirning yoshlik, o'smirlik yillaridan to umrining oxiriga- cha bo'lgan davrni aks ettiruvchi fotosuratlar xronologik tar- tibda joylashtirilgan boʻlib, ekspozitsiya hujjatlar, kitoblar. buyumlar bilan to'ldirildi. Shoirning tarjimonlik faoliyatiga doir ekspozitsiya ham mavjud boʻlib, maxsus stendlarga joylashtirilgan. Abdulla Qahhor uy-muzeyi atoqli adibning nomini abadiy- lashtirish maqsadida, 1987-yili davlat tomonidan ochildi. Bu binoni adib uy-muzeyiga aylantirishda, uning umr yo'ldoshi, mumtoz adabiyot bilimdoni, zukko tarjimon Kibriyoxonim Qahhorovaning xizmatlari katta bo'lgan. K. Qahhorova muzey tashkil qilingandan (1987-yil 6-may) to umrining oxirigacha muzeyning katta ilmiy xodimi lavozimida ishlab, o'zlarining adib haqidagi xotiralarini matbuotda, uchrashuvlarda, davra suhbatlarida so'zlab berardi. A. Qahhor yozuvchi sifatida o'z- bek tilini nafis his etuvchi va uning boy imkoniyatlaridan.Yunus Rajabiy uy-muzeyini, har tomonlama Toshkentdagi eng nufuzli uy-muzeylari qatoriga kiritish mumkin. O'zbek ma- daniyatidagi mashhur san'atkorlar sulolasining yetakchisi - Yunus Rajabiy o'zbek xalqining milliy musiqiy madaniyatiga ulkan hissa qo'shgan. Xalqimizning millionlab musiqa shina- vandalarining, yirik mutaxassis musiqashunos olimlar, basta- korlar, hofizlar, sozandalarning takliflariga asosan Yunus Raja- biyning farzandlari uyni muzeyga aylantirishga harakat qilishdi. O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 41-, 53-, 55-, 76-, 178-, 180-moddalariga asosan O'zbekiston Hukumatining 1989-yil 13-sentabrdagi 301-sonli qaroriga muvofiq uy-muzeyi tashkil topgan. Ilmiy tadqiqot va ilmiy-ma'rifiy tashkilot hisob- langan ushbu muassasa Madaniyat vazirligining tasarrufiga ki- radi. Mazkur uy-muzeyning o'ziga xos xususiyati shundaki, unda davr muhiti yaxshi yetkazib berilgan. Muzeyga kirganda mahzun, biroq yoqimli mumtoz musiqa navolari yangray bosh- laydi. Ushbu musiqa barcha zallarga birdek yo'naltirilgan. Har bir ashyo kompozitsiyaning bir bo'lagi sifatida hikoya qiladi. Ta'kidlash joizki, ekskursovodlik faoliyati yaxshi yo'lga qo' yilganligi bois, tomoshabin muzeyning maqsad va vazifalari hamda Yunus Rajabiyning hayoti va faoliyati haqida keng ma'lumot oladi.O'zbek dirijorligining qaldirg'ochi, kompozitor va yirik jamoat arbobi Muxtor Ashrafiy uy-muzeyini tashkil etish. to'g'risidagi fikr, uning vafotidan yarim yil o'tgach qabul qilin- gan "Muxtor Ashrafiy xotirasini abadiylashtirish to'g'risida"ga qarorda belgilandi. 1969-yildan to 1975-yilgacha musiqachi yashagan uy qisman ta'mirlanadi, badiiy jihatdan milliy uslub- da pardozlanadi. Yerto'la xonalari musiqa saloniga moslab ji- hozlanadi, bosh kirish yo'li qayta ta'mirlanadi. Faqat bitta xo-Mazkur memorial uy-muzeylarning hammasi Toshkentda joylashgan. O'zbekistonning viloyatlarida Fayzulla Xo'jayev, Sadriddin Ayniy kabi mashhur shaxslarga bag'ishlangan uy- muzeylari ham faoliyat ko'rsatmoqda. Jumladan, Sadriddin.

Ayniyning yodgorlik uy-muzeyi adib tavalludining 90 yilligi munosabati bilan, 1967-yilda O'zbekiston Hukumati tashabbusi bilan tashkil etildi. Uy ikki qismdan iborat, birinchisi XVIII asr oxiri - XIX asr boshida qurilgan bo'lsa, ikkinchi qismi XX asr- ning 30-yillarida Sadriddin Ayniyning shaxsan o'zi tuzgan loy- ihasi asosida O'zbekiston Hukumati tomonidan barpo etilgan. Zullisonayn adib tavalludining 140 yilligi arafasida, Vazir- lar Mahkamasining 2017-yil 11-dekabrdagi 975-son qarori- ga asosan Sadriddin Ayniy yodgorlik uy-muzeyini mukammal ta'mirlash uchun 300 million so'm ajratildi.


Memorial muzeylar - muhim tarixiy voqealar, davlat, siyosat, jamoat va harbiy arboblar, fan, adabi-yot va sanʼat namoyandalariga bagʻishlangan muassasa, muzeylar. Memorial muzeylar, odatda, davlat tomonidan muhofaza qilinayotgan yodgorlik majmualari (voqea boʻlib oʻtgan joylar, mashxur kishilar hayoti va faoliyati bilan bogʻliq uylar, Memorial muzeylar toʻplamlari va shahrik.) negizida barpo etiladi. Memorial muzeylarning tarixiy holatini toʻliq saklagan ansambl (mas, Tosh-kentdagi Gʻafur Gʻulom uy-muzeyi va boshqalar), ilmiy rekonstruksiya qilingan (mas, Samarqanddagi Ulugʻbek muzeyi va boshqalar), ayrim toʻplamlar asosida tashkil topadigan turlari bor. Memorial muzeylar nodir moddiy, tasviriy va yozma manbalarni saklaydi, oʻrganadi, ularni tashviq qiladi, madaniy-maʼrifiy va ilmiy ishlar olib boradi, yoʻl koʻrsatkichlar va shahrik.ni nashr etadi.


Oʻzbekiston hududida Ulugʻbek, Sadriddin Ayniy (Samarqand), Gʻafur Gʻulom, Abdulla Qodiriy, Yunus Pajabiy, Tamaraxonim, M. Turgʻunboye-va (Toshkent) va boshqalarning Memorial muzeylar i bor.
Xorijiy mamlakatlarda Buxenvald, Osvensimdagi fashizm qurbonlari yodgorliklari Memorial muzeylar, Stratford-on-Eyvon shahridagi Shekspir, Veymardagi I. V. Gyote va boshqa Memorial muzeylar mashhur.

Yusupova Ozoda, [01.05.2023 9:35]


MUSTAQILLIK DAVRIDA MUZEY ISHIDAGI O‘ZGARISHLAR.
yaratilgan. Bu lavhalardan sport mutahassislari, televideniye va ommaviy axborot vositalaridan sport taxririyatlari foydalanadilar. Muzeydagi texnik jihozlar, eksponatlar va jamgarmalar, video mahsulotlari, mahsus adabiyotlar har xil sport turlari mutahassislari, Ozbekiston Davlat jismoniy tarbiya instituti talabalari, malaka oshirish kurslari tinglovchilarining ilmiy, uslubiy tadqiqotlar otkazishlariga katta imkoniyatlar yaratib beradi.
Muzey Lozannadagi XOQ MOK bosh qarorgoxi huzuridagi Olimpiya Shon-Shuhrati muzeyi bilan aloqalar ornatish va hamkorlik qilish togrisidagi tamonlama shartnoma imzolagan, ekspozitsiyalar va adabiyotlar soni shu yol bilan ahm kopayib boradi.
Olimpiya Shon-Shuhrati muzeyi xalqaro Olimpiya Qomitasi Prezidenti X. A. Samaranch tomonidan yuksak baholangan, u muzeyga «Muzey jahonda ikkinchi orinda turadi», baho bergan edi.
Mustaqillik yillarida muzeylar rivojlanib bormoqda.
«Ozbekiston xalqlari tarixi» muzeyining yangicha asosda qurilishi, uning ekspozitsiyalarining qaytadan korilib chiqishi shuningdek shahidlar xotirasiga bag`ishlab alohida muzey tashkil etilishi fikrimizning isbotidir.
MUSTAQILLIK DAVRIDA MUZEY ISHIDAGI O‘ZGARISHLAR.
Mustaqillik davrida buyuk tarixiy siymolarga atalgan haykal va muzeylar qurildi.

1993 yilda Amir Temur Xiyoboni ortasida Sohibqiron Amir Temurga Suvoriy haykal ornatildi.


1996 yilning 18 oktabr kuni mamlakatimiz poytaxti Toshkentda buyuk sarkarda va davlat arbobi Amir Temurga atab Sharq Milliy memorchiligining noyob va mojizaviy namunasi sifatida bunyod etilgan Temuriylar tarixi davlat muzeyining tantanali ochilish marosimi bolib otdi.


Prezident I.Karimov muzey ochilish marosimida sozlab <

Aytish mumkinki. Amir Temur hiyoboni gozal bir uzuk bolsa, bu muzey shu uzukning yoqut kozidir. Muzeyni ziyorat qilgan har bir inson mening bu sozlarim shoirona tashbeh yoki mubolag'a emasligiga ishonch xosil qiladi. Bu muzeyda bizning otmishimiz ham, bugungi kunimiz va buyuk istiqbolimiz ham bamisoli kozguda aks etgandek namoyon boladi. Kimki Ozbek nomini, ozbek millatini kuch qudratini, adolatparvarligini, cheksiz imkoniyatlarini, uning umumbashariyat rivojiga qoshgan xissasini, shu asosda kelajakka ishonchini eslash kerak.


Amir Temurning bashariyat oldidagi olmas hizmatlarini marifatli jahon munosib


Sohibqiron


yubileyining YUNESKO tomonidan


baholamoqda. nishonlanganligi ana shu etirofning yorqin dalilidir.


xalqaro miqiyosida keng


Shunday quvonchli va hayajonli damlarda Amir Temurdek buyuk zot mansub bolgan millat farzandlari ekanimizni, tomirlarimizda Amir Temur shijoati jo'sh urayotganini oylasak, anglasak, qalbimizni chinakam iftixor tuyg'ulari qamrab oladi. 4G 50% Yanuar шу шан


Amir Temur hayotining mazmuni, betakror faoliyatining asosiy manosi- Vatan ozodligi, vatanga muhabbat degan oliy qadriyatlardan iboratdir.


Chuqurroq oylab qarasak, bu vasiyat aynan biz uchun buyuk sohibqironning bugungi avlodlari uchun aytilgan.


Bu dunyoda xalqimiz, millatimiz, Ozbekistonimiz bor ekan, Amir Temur nomi barhayot!>>


Umumiy maydoni besh ming kvadrat metrni tashkil muzey 6 bitkazildi. oy davomida etgan bu qurilib


Muzey qurilishida butun mamlakat mutaxassislari ishtirok etdilar.


Toshkentlik qoli gul quruvchilar, chinnisozlik va keramika, «Mikond» korxonalarining mohir hunarmandlari, «Usta>> birlashmasi, Yugoslaviyaning <

Ozbekiston 1996 yil 1 sentabrda davlatimiz mustaqilligining 5 yillik Toshkentda toyida Respublikasining Prezidenti I. A. Karimov va Xalqaro Olimpiya Qomitasi (XOQ) raisi X. A. Samaranch Olimpiya Shon-shuhratmuzeyining tantanali ravishda ochdilar. Muzeyni ochish marosimida sportchilar, murabbiylar, Jismoniy tarbiya va sport davlat qomitasi, Ozbekiston Olimpiya qomitasi, sport klublari, va jamiyatlari vakillari ishtirok etishdi.


Muzeyni bezash ishlarida eng


iqtidorli rassomlar va haykaltarshlar, Ozbekiston xalq ustalari qatnashdilar. Muzeydagi eng asosiy mavzu-hozirgi zamon Olimpiya oinlari. Eksponatlardagi Olimpiya harakati qachon paydo bolgani, Ozbekiston Milliy Olimpiya olimpiya Olimpiya Oyinlarining otkazilishi va shu Oyinlarda golib sovrindor qomitasining barpo etilganligi, mamlakatimizda goyalarining taraqqiy etganligi.Ekspozitsiyalarda


mustaqil Ozbekiston terma jamoasining 1996 yili Atlanta shahrida (AQSH) Olimpiya Oyinlarida ishtirok etgani togrisidagi qiziqarli malumotlar alohida orin tutadi.


Xorijiy mutahassislarning etirof etishlariga kora mamlakatimizning sportchilarining musobaqalarda birinchi marta ishtirok etganliklari muvaffaqiyatli chiqqan; A. Bagdasarov (dzyudo) kumush medaliga, K. Tolaganov (Boks) bronza medaliga sazovor bo`lishdi, O. Chusovitina (gimnastika), R. Galiyev (yengil atletika), R. Islamov, A.

Ochilov (kurash) oz yuksak mahoratlarini qorsatishdi.Muzey zamonaviy video texnikasi bilan jihozlangani tufayli, bu yerda Toshkentda bolib otadigan turli xil sport musobaqalari shuningdek, muzeyda otkaziladigan matbuot konferensiyalari, anjumanlar, qutlovlarni tasvirga tushirish va keyin ommaga namoyish etish imkoniyati yaratilgan. Bu lavhalardan sport mutahassislari, televideniye va ommaviy axborot vositalaridan sport taxririyatlari foydalanadilar. Muzeydagi texnik jihozlar, eksponatlar va jamgarmalar, video mahsulotlari, mahsus adabiyotlar har xil sport turlari mutahassislari, Ozbekiston Davlat jismoniy tarbiya instituti talabalari, malaka oshirish kurslari tinglovchilarining ilmiy, uslubiy tadqiqotlar otkazishlariga katta imkoniyatlar yaratib beradi.


Muzey Lozannadagi XOQ MOK bosh qarorgoxi huzuridagi Olimpiya Shon-Shuhrati muzeyi bilan aloqalar ornatish va hamkorlik qilish togrisidagi tamonlama shartnoma imzolagan, ekspozitsiyalar va adabiyotlar soni shu yol bilan ahm kopayib boradi.
Olimpiya Shon-Shuhrati muzeyi xalqaro Olimpiya Qomitasi Prezidenti X. A. Samaranch tomonidan yuksak baholangan, u muzeyga «Muzey jahonda ikkinchi orinda turadi», baho bergan edi.
Mustaqillik yillarida muzeylar rivojlanib bormoqda.
«Ozbekiston xalqlari tarixi» muzeyining yangicha asosda qurilishi, uning ekspozitsiyalarining qaytadan korilib chiqishi shuningdek shahidlar xotirasiga bagishlab alohida muzey tashkil etilishi fikrimizning isbotidir.

MUSTAQILLIK DAVRIDA MUZEYLARNING O'RNI.


Yurtimiz tarixida o‘chmas iz qoldirgan tarixiy shaxslarimiz nomini tiklash va ularning boy moddiy-madaniy merosni yosh avlodga yetkazib berish borasida samarali ishlar amalga oshirildi. Jumladan, 1996 yil 18 oktabrda buyuk sohibqiron Amir Temur tavalludining 660 yilligi munosabati bilan yurtimizda yangi bir muzey - Temuriylar tarixi davlat muzeyi o‘z faoliyatini boshladi. Islom Karimov mazkur muzeyning ochilish marosimida ushbu muzeyga nisbatan shunday ta’rif bergan edilar: "Temuriylar tarixi davlat muzeyi sohibqiron shaxsiyatiga nisbatan yurtimizda tarixiy adolat tantana qilganining yana bir amaliy isbotidir. Aytish mumkinki, Amir Temur hiyoboni go‘zal bir uzuk bo‘lsa, bu muzey shu uzukning yoqut ko‘zidir. Muzeyni ziyorat qilgan har bir inson mening so‘zlarim shoirona tashbeh yoki mubolag‘a emasligiga ishonch hosil qiladi. Bu muzeyda bizning o‘tmishimiz ham, bugungi kunimiz va buyuk istiqbolimiz ham bamisoli ko‘zguda aks etgandek namoyon bo‘ladi”.
1997 yilda O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov tashabbusi bilan o‘zining salohiyati hamda badiiy ijod sohasida mutaxassis kadrlarni yetkazib beruvchi Markaziy Osiyoda yagona bo‘lgan oliy ta’lim muassasasi Kamoliddin Behzod nomidagi Milliy rassomlik va dizayn instituti tashkil etilib, Institut qoshida esa ilk bor muzeyshunos mutaxassis kadrlarni tayyorlashni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan yo‘nalish ochildi. Bu albatta, O‘zbekiston tarixida muzeyshunoslikning fan sifatida rivojlanishi uchun qo‘yilgan tamal toshi bo‘ldi desak, mubolag‘a bo‘lmaydi.

O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 1998 yil 12 yanvardagi “Muzeylar faoliyatini tubdan yaxshilash va takomillashtirish to‘g‘risidagi" Farmoniga muvofiq Respublikamizdagi Madaniyat ishlari vazirligi, boshqa vazirlik va idoralarga tegishli barcha turdagi mavjud muzeylar faoliyatini muvofiqlashtirish, ko‘llab-quvvatlash va ularga zarur ilmiy-uslubiy yordam ko‘rsatishni ta’minlash maqsadida Madaniyat ishlari vazirligi qoshidagi Muzeylarni qo‘llab-quvvatlash respublika “O‘zbekmuzey” jamg‘armasi tashkil qilindi.


Mazkur farmonga muvofiq mamlakatimiz aholisining muzeyshunoslik madaniyatini oshirish, ularni merosimiz va qadriyatlarimizdan xabardor qilib borish hamda mutaxassislar, muzey xodimlarining muzeyshunoslik sohasidagi ilmiy ishlarini chop etish, bu sohadagi yutuqlarni targ‘ib qilish, muzey xodimlarining kasbiy malakasini oshirish maqsadida uch oyda bir marta o‘zbek, ingliz va rus tillarida chop etiladigan ilmiy-amaliy, ma’naviy ma’rifiy, rangli “Moziydan sado” jurnali ta’sis etilgan.
Bundan tashqari, O‘zbekiston hududida qadimdan shakllangan muzeylar tizimini yanada takomillashtirish, ularning xalqning ma’naviy axloqiy kamolotida tutgan o‘rnini oshirish, muzey fondlarida saqlanib kelinayotgan xalqimiz boy tarixini, mustaqilligimiz odimlarini aks ettiruvchi noyob, nodir eksponatlarni avaylab asrash, o‘rganish, boyitib borish, dunyoga olib chiqish va targ‘ib qilish, ulardan xalqimiz ongida milliy g‘urur va iftixor, istiqlol va Vatanga sadoqat tuyg‘ularini kuchaytirish yo‘lida keng foydalanish, muzeylarni zamon talablariga javob bera oladigan yuqori malakali mutaxassislar bilan ta’minlash, moddiy-texnika bazasini mustahkamlab, jahon muzeyshunosligi tajribalarini ko‘llashga zarur shart-sharoitlar yaratishga doir chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Tabiiyki, tarix muzeylari xalq o‘tmishi va xotirasining ifodasi hisoblanadi. Istiqlol yillarida tashkil topgan yana bir tarixiy muzey bu - “Qatag‘on qurbonlari xotirasi” muzeyidir. 1999 yili Islom Karimov tashabbusi bilan mamlakatimizda qatag‘on qurbonlari xotirasini abadiylashtirish va “Shahidlar xotirasi” yodgorlik majmuasini barpo etishga qaror qilindi va bu borada ulkan ishlar amalga oshirildi.

MUSTAQILLIK DAVRIDA TASHKIL TOPGAN MUZEYLAR.


mustaqilligimizning dastlabki yillarida bir qator
yangi muzeylar ochilgan edi. Chunonchi, 1992 yil may oyida Namanganda ulug‘
o‘zbek shoiri Boborahim Mashrab muzeyi ochildi. 1992 yil sentyabrda Xorazm
viloyatining Xonqa tumanida milliy mumtoz musiqa va kuylarning mashhur
ijrochisi, Xorazm hofizlar maktabining asoschisi Xojixon Boltaboev nomidagi
o‘ziga xos noyob maqomchilar muzeyi tashkil etildi. Urganchda shu oyda esa
qadimgi Xorazm Amaliy san'ati va tarixi muzeyi ochildi. Bu muzey
ekspozitsiyalarini uch mingga yaqin turli eksponatlar tarixiy hujjatlar, qadimgi
xorazmliklar foydalangan uy-joy anjomlari, tikuvchilik va gilam mahsulotlari,
idish - tovoqlar, mehnat qurollari tashkil etadi.
1992 yil noyabr oyida Buxoroda O‘zbekistonda birinchi marta temirchilik
muzeyi ochildi. 1992 yil dekabrda Samarqand viloyatining Oqtosh shahrida
ochilgan xalq baxshisi Islom shoir Nazar o‘g‘lining Uy-muzeyi birinchi
mehmonlarni qabul qildi. 1993 yil 3 sentyabrda Toshkentda o‘zbek ayollari
ichidan chiqqan birinchi huquqshunos olima akademik Xadicha Sulaymonova muzeyi ochildi. 1993 yil 1 sentyabrda Toshkent Davlat texnika universiteti qoshida
O‘zbekistonda birinchi bo‘lib Politexnika muzeyi ochildi. 10 sentyabrda
Toshkentda o‘zbek raqqosasi Mukarrama Turg‘unboeva muzeyi, 21 sentyabrda esa
Navoiy viloyatining Tomdi tumanida mashhur cho‘pon, ikki marta Mehnat
qahramoni, O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining faxriy akademigi Jaboy
Balimanovning hayoti va mehnat faoliyati haqida ma'lumot beruvchi muzey
faoliyat boshladi. Shu yil noyabr oyida Toshkentda ochilgan O‘zbekiston Xalq
ta'limi tarixi muzeyi o‘z muxlislarini kutib oldi.
1994 yil may oyida Toshkent shahrida Toshkent to‘qimachilik va yengil
sanoati instituti muzeyi, oktyabrda O‘zbekiston xalq rassomi Usta Muhiddin
Rahimov va uning o‘g‘li Akbar Rahimovlarning ko‘rgazmali muzeyi ochildi.
Toshkentda 1996 yil mayida O‘zbekiston gidrometeorologiya xizmati muzeyi
ishga tushdi. Shu yilning 30 noyabrida Toshkentda ochilgan qimmatbaho qog‘ozlar
bozori tarixi muzeyiga tashrif buyurgan tomoshabinlar birinchi marta turli
davrlarga sayohat qilish sharafiga muyassar bo‘ldilar.
1997 yil oktyabr oyida Buxoroda mashhur buxorolik zarb qiluvchi usta Salim
Hamidov muzeyi ochildi.
Ma'lumki, tarix muzeylari xalq xotirasining ifodasi hisoblanadi. 1999 yili
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov tashabbusi bilan
mamlakatimizda qatag‘on qurbonlari xotirasini abadiylashtirish va “Shahidlar
xotirasi” yodgorlik majmuasini barpo etishga qaror qilindi va bu borada ulkan
ishlar amalga oshirildi. Jumladan, Milliy mustaqillik, Vatan ravnaqi, yurt ozodligi
uchun jonini fido qilgan el o‘g‘lonlarining qutlug‘ xotirasiga poytaxtda muazzam
hiyobon barpo etildi. Prezidentimiz tashabbusi va rahnamoligida bunyod etilgan va
2002 yil 1 avgustda – qatag‘on qurbonlarini yod etish kunida ochilgan “Qatag‘on
qurbonlari xotirasi” muzeyi quruvchilar, me'morlar va tarixchi olimlarning ulkan
mehnati mahsuli bo‘ldi. Xalqimizning milliy qadr-qimmati tiklanishiga, o‘zligini
qaytadan namoyon etishga istiqlol yo‘l ochdi va biz ona Vatanimiz va xalqimiz
tarixi bilan faxrlanish, o‘tgan ajdodlarimizning qutlug‘ xotirasini e'zozlashdekyuksak insoniy-ma'naviy imkoniyatlarga ega bo‘ldik. Majmua qay tarzda dunyoga
kelganligi va muzey aynan shu joyga mo‘ljallanganligi to‘g‘risida “Shahidlar
xotirasi” xayriya jamg‘armasi raisi Naim Karimovning keltirgan manbalaridan
quyidagilar ayon bo‘ladi: Bugun ko‘rkam ziyoratgoh barpo etilgan joylar XX
asrning qariyb 80-yillariga qadar Toshkentning eng pastqam, xilvat go‘shasi
bo‘lgan. Bu yerdagi birdan-bir inshoot “Alvasti ko‘prik” deb nomlangan. Xuddi
shu yerning 20-yillar adog‘idan boshlab mustabid davlatga qatag‘on o‘rnida xizmat qilgani ham tasodifiy emas. Mutaxassislarning bergan ma'lumotlariga
ko‘ra, 20-40-yillar orasida bu yerda uchta qatlgoh bo‘lgan. Ularning biri –
televizion minoraning Ishchilar shaharchasi tomon tushgan “oyog‘i” atrofida,
ikkinchisi ziyoratgohning yuqori tarafida, nihoyat, uchinchisi “Abraziv”
zavodining o‘rnida bo‘lgan. Shu tarzda Yunusobod qariyb yarim asr mobaynida
xalqimiz tarixidagi eng dahshatli voqyealarning tilsiz guvohiga aylangan.
Muzeyda istiqlol yillarida ma'naviy qadriyatlarimizni tiklash bo‘yicha olib
borilgan katta va muhim ishlar alohida ekspozitsiyalarda aks etgan. Bu
ekspozitsiyalarning joylashishi va ularni ko‘z qorachig‘iday saqlashda qanday
texnologiyalardan foydalanilayotgani juda muhimdir.
XALQARO KO'RGAZMA
Yaqin yillarda Ozbdan olib chiqib ketilgan muzey obyektlari va madaniy obyektlarni qaytarish un bir necha harakatlar amalga oshirildi. Ulardan natija bilan yakunlanganlari sifatida biz quyidagilarni keltirishimiz mumkin. 1O'rta Osiyoda sovet hokimiyati o‘rnatilayotgan paytda kontrabanda yuli bn Ozbdan qarib 2 yillik bulgan Baqtriya shahzodasi haykali olib chiqib ketiladi va bu haykal keyinchalik Afģoniston milliy muzeyida saqlanadi. 2018-yilda ushbu haykalni ozbga qaytarish buyicha shartnoma imzolanadi.va 2020 yilda ushbu haykal Ozbga qaytariladi.2.Mil.avv. IV- I asrga tegishli bulgan tangalar Britaniya muzeyida Ivan Banchov kolleksiyasida saqlanar edi. Va keyinchalik ushbu tangalar ham O'zbdan noqonuniy yul bn olib chiqib ketilgan deb topilib Ozbga qaytariladi.Aynan bu yutuq Jahon hamjamiyati tomonidan Ozbning madaniy merosini saqlash borasida muhimdir.

Архившунослик фани ва унинг вазифалари.Yangi zamonda arxivlarda saqlanayotgan hujjatlar sonining keskin oshganligi


tufayli ularni saqlash va foydalanish bilan bog’liq ishlar tobora murakkablashib bordi.
Natijada, hujjatlarni hisobga olish, ularni bir tizimga solish va ro’yxatga olishning
yangi-yangi usullari ishlab chiqildi va amalda qo’llanildi. Shu tariqa arxivshunoslik
fani paydo bo’ldi.
Arxivshunoslik – muhim ijtimoiy ahamiyatga hujjat va materiallarni
turkumlash, ularni bir tizimga solish, saqlash, ulardan ilmiy va amaliy maqsadlarda
foydalanish to’g’risidagi fandir. Mazkur ko’makchi tarix fani arxiv ishining umumiy
qonuniyatlarini, hujjat va materiallarni tanlab olish va saqlash, ulardan foydalanish
tamoyillarini ishlab chiqadi.
Hozirgi kunda hujjat va materiallarning umumiy miqdori va turlari nihoyatda
ko’pdir. Shuning uchun ham arxivshunoslik fanini rivojlantirmasdan, hujjatlarni
saralash va saqlashning zamonaviy usullarini egallamasdan turib arxiv ishini to’g’ri
yo’lga qo’yish amri maholdir.
Arxivshunoslik asoslarini yaxshi bilish bo’lajak tarixchi uchun g’oyat
muhimdir. Arxiv hujjatlari bilan ishlash uslublarini egallash ilmiy-tadqiqotlar uchun
yo’l ochib beradi, bakalavriat va magistraturada tahsil olayotgan talabalarga yuqori
ilmiy saviyadagi bitiruv-malakaviy ishlar va magistrlik dissertasiyasi tayyorlash
imkonini beradi.
Mazkur fanni o’rganish arxivshunos kadrlar tayyorlash nuqtai nazaridan ham
zarur. Hozirgi kunda ayrim kasb-hunar kollejlarida “Hujjatshunoslik, arxivshunoslik”
mutaxassisligi bo’yicha o’rta maxsus ma’lumotli kadrlar tayyorlashga kirishildi.
Lekin respublikamizning birorta universitet yoki institutida oliy ma’lumotli
arxivshunoslar tayyorlanmaydi. Shu boisdan bu fanni tarix fakulpteti talabalariga
o’rgatish arxivlarni oliy malakali kadrlar bilan ta’minlash uchun ham muhimdir.
Arxivshunoslik kursini o’rganish jarayonida biz O’zbekistonda arxiv
muassasalarining vujudga kelishi, ularning rivojlanish bosqichlari, arxivlarning
hozirgi ahvoli, faoliyatining asosiy yo’nalishlari bilan tanishib boramiz. Shu bilan
birga arxivlarning maqsad va vazifalari, arxivlarga topshiriladigan hujjatlarni tanlash
va saralash, ularni saqlash va turkumlash, hisobga olish, ulardan foydalanish
usullarini o’rganamiz.

Фанинг бошқа фанлар билан алоқадорлиги.arxiv ishi nazariyasi va amaliyoti fani bir nechta arxivshunoslikka oid tarmoq fanlar bilan bog‘liq, xususan:arxivshunoslik nazariyasi va uslubiyoti;arxiv ishi tarixi va tashkil etilishi;


arxeografiya;
arxiv huquqi;arxiv atamashunosligi;
arxiv statistikasi;
avtomatlashtirilgan arxiv texnologiyalari.
arxivshunoslik nazariyasi va uslubiyoti sohasi arxivshunoslik fanining asosiy qismlaridan sanaladi va uning negizida arxivshunoslikning nazariy hamda uslubiy qonuniyatlari bilan birga arxiv ishini tashkil qilishning nazariy va amaliy masalalari mujassamlanadi.
arxiv ishi tarixi va tashkil etilishi sohasida esa insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlarida arxivlar faoliyati va arxiv ishining yuritilishi jarayonlari davriy hamda hududiy nuqtai nazardan o‘rganiladi.
navbatdagi soha arxeografiya bo‘lib, u arxiv hujjatlarini nashrga tayyorlashning qoida va usullari haqidagi arxivshunoslik fanidir.
har bir mamlakatda va xalqaro miqyosda arxiv ishini tashkillashtirshning huquqiy asoslari bo‘lib xizmat qiluvchi arxiv sohasiga oid me'yoriy-huquqiy hujjatlar va ularning mazmun-mohiyati bilan arxiv huquqi fani tanishtiradi.
arxivshunoslik fani hamda sohasida qo‘llaniluvchi aynan arxiv ishi bilan bog‘liq bo‘lgan tushunchalarni talqin qilish vazifasini arxiv atamashunosligi fani bajaradi.
arxiv statistikasi fani arxivlar faoliyati bilan bog‘liq miqdoriy ko‘rsatkichlar, shuningdek, sohaga oid dinamik o‘zgarishlarni tadqiq etadi.
avtomatlashtirilgan arxiv texnologiyalari nomli sohasida arxiv idoralarida qo‘llaniluvchi texnik vositalar va jihozlar turlari va ulardan foyalanish qoidalari, shuningdek, zamonaviy arxivlarda yangi texnika, elektron asboblar bilan ishlash hamda ularni takomillashtirish yo‘llari o‘a5. Ўзбекистон музейларининг жаҳон бўйлаб кўчма намойишлари ташкил organiladi.

Архив соҳасига оид асосий тушунчалар. Архив муассасаларининг


хусусиятлари.O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Bosh arxiv boshqarmasi, Qoraqalpog'iston Respublikasi huzuridagi Arxiv Boshqarmasi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklarining arxiv bo'limlari arxiv ishini boshqaruvchi vakolatli davlat organilari hisoblanadi. O'zR va QQR davlat arxivlari (ularning filiallari), viloyat davlat arxivlari (ularning filiallari) va Toshkent shahar davlat arxivi bevosita arxiv ishini boshqarish vakolatli davlat organlariga bo'ysunadi.

ARXIV.UZ Arxiv ishini boshqarish vakolati organining faoliyatini tashkil etish tartibi hamda tuzilishi O'zR Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Davlat arxiv muassasalarini moliyalash tegishli byudjet mablag'lari


hisobiga, shuningdek byudjetdan tashqari mablag'lar hisobiga amalga oshiriladi.


Pulli xizmat ko'rsatishdan hamda moliyalashning boshqa qo'shimcha


manbalaridan olinadigan mablag'lar arxiy muassasalarining moddiy-texnika


bazasini rivojlantirish hamda ulaming xodimlarini moddiy rag'datlantirishga


yo'naltiriladi.


O'zbekiston Respublikasi «Arxivlar to'g'risida»gi Qonuni hamda boshqa me'yoriy hujjatlarga binoan arxivlarni boshqarish vakolatli organlari o'z ishini tashkil etadi.


O'zR Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Bosh arxiv boshqarmasi:


✓ hujjatlarni ekspertiza qilish va DAFni to'ldirish ishiga boshchilik qiladi;


✓ hujjatlarni davlat arxivlariga taqsimlash masalalarini hal etadi;


✓ barcha muassasalar, tashkilotlar va korxonalar uchun majburiy bo'lgan hujjatlar bilan ishlashning qoida va yo'l-yo'riqlarini ishlab chiqadi;


✓ DAF hujjatlarining ilmiy-ma'lumotnoma apparatini tuzish, ulardan foydalanish va ularni saqlash ishlarini tashkil etadi; UZ


✓ davlat va muassasa arziqlarida saqlanayotgan hujjatlarni markazlashgan holda hisobga oladi;arxiv muassasalarining ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil muvofiqlashtiradi, hujjatlarni nashr etishga boshchilik qiladi;


✓ chet el arxiv muassasalari bilan hamkorlik qiladi;


✓ kadrlarni tanlash, ularning malakasini oshirish va tarbiyalash bo'yicha ish olib


boradi; ✓ arxiv inshootlari, laboratoriya va ustaxonalar qurilishi hamda ulami ta'mirlash masalalari bilan shug'ullanadi.


Viloyat arxly boʻlimlari ham o'z vakolat doirasida mazkur masalalar bilan shug'ullanadilar (chet el arxiv muassasalari bilan aloqa qilish, umumdavlat miqyosidagi normativ hujjatlar chiqarish kabi masalalar bundan mustasno).


Markaziy va mahalliy arxivlarni boshqarish vakolatli organlari arxiv ishining istiqbolini belgilaydi, har bir bosqichda arxiv muassasalarining ustivor vazifalarini belgilab beradi. Markaziy davlat arxivlari bevosita Bosh arxiv boshqarmalariga, viloyat arxivlari va ularning filiallari esa viloyat arxiv bo'limlariga bo'ysunadilar.


Yuqori arxiv organlari tomonidan boshqarish ishini tashkil etish asosan 3 ta


vazifani bajarishga qaratilgandir: 1) vazifalarni belgilash; 2) yordam berish; 3) nazorat qilish.


Arxivlar ishlarini takomillashtirishda yuqori tashkilotlar tomonidan olib boriladigan tekshirishlar muhim o'rin tutadi.


Arxiv faoliyati vaqti-vaqti bilan kompleks tarzda yoki konkret yo'nalishlar bo'yicha tekshiriladi. Tekshiruvchilarning vazifalari faqatgina kamchiliklarni oshkor qilishdan emas, balki ishni yaxshilash yo'llarini ko'rsatish hamda ilg'or ish uslublarini aniqlash va yoyishdan iboratdir.


Davlat arxiv xizmatining muhim vazifalaridan biri idoraviy arxivlarga tashkiliy-uslubiy jihatdan rahbarlik qilish va muassasalarda ish yuritishni nazorat qilishdan iboratdir. Bu ish arxiv bo'limlari hamda markaziy va viloyat davlat arxivlari tomonidan amalga oshriladi. Har bir arxiv, odatga ko'ra, hujjatlarini ungatopshiradigan tashkilotlar ilotlar va muassasalar arxivlarining ustidan nazorat olib boradi. Ko'p xollarda davlat arxivlari xodimlari bir necha muassasalar ustidan murabbiylik qiladilar, ularga har tomonlama yordam ko'rsatadilar.


Arxivlarda mehnatni tashkil qilish Arxivlar faoliyatini tubdan yaxshilash, eng avvalo, bu yerda bu yerda ishlayotgan xodimlarning malakasiga va ularning mehnatini tashkil etishga bog'liqdir. Arxiy xodimlari yuqori malakali mutaxassislar boʻlishi, chuqur kasbiy bilimlarga ega bo'lishlari shart.


Arxiv xodimi hujjatlar bilan ishlash uslublarini mukammal bilishi, tadqiqotchilik ko'nikmalariga ega bo'lishi, yuqori malakali va maʼlumotli inson bo'lishi zarur.


Arxivlarda kadrlar bilan ishlash tizimi ishlab chiqilgan. Bu tizim asosan


quyidagilardan iborat:


✓ kadrlarni to'g'ri tanlash, xodimlar malakasini, tajriba va shaxsiy hislatlarini


hisobga olgan holda ulardan arxiv ishining turli bo'g'inlarida foydalanish;


arxiv xodimlari turli guruhlarning huquqlari, vazifalari va mas'uliyatini Ishlab chiqish;


✓ xodimlar malakasini muttasil oshirib borish;


✓ mehnat intizomini mustahkamlash;


✓ xodimlarni moddiy va ma'naviy jihatdan rag'batlantirishni yo'lga qo'yish;


✓ jamoada yaxshi psixologik muhitni yaratish


Kadrlami tanlash va Joy-joyiga qo'yishda ularning egallab to'rgan lavozimiga mos kelishini hisobga olish zarur. Shu maqsadda arxiv direktorlaridan bo'lim boshlig'igacha bo'lgan rahbar xodimlar uchun tegishli malakaviy tavsiyalar ishlab chiqiladi


Yusupova Ozoda, [01.05.2023 9:40]


Ўзбекистонда архив ишининг пайдо бўлиши. Илк ёзма ҳужжатлар гуруҳи.
O‘zbekistonda arxivlarning paydo bo‘lishi bevosita uning uch ming yillik davlatchilik tarixi bilan bog‘liq. O‘rta Osiyo hududida qadimgi dunyo madaniyatining manbalaridan biri bo‘lgan davlatchilikning tashkil topishi mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy hayotida aks etgan, ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi bilan birga bo‘lgan. Ma’lumki, yozuvning paydo bo‘lishi asta-sekinlik bilan arxiv ishining shakllanishiga ham olib keldi. Tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra uning shakllanishiga talablarning o‘sishi, ya’ni davlat boshqaruvchilari bilan bir qatorda mahalliy aholining axborotlarni to‘laqonlicha qayd etilishi va uzatilishi, keyinchalik imkoniyatlardan kelib chiqib uning asl holatini tiklashga bo‘lgan ehtiyojlari katta ta’sir ko‘rsatdi.
O‘rta Osiyoning arab xalifaligi tomonidan bosib olinishi va arabografik yozuv tizimiga o‘tgandan so‘ng, davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish sharoitida an’anaviy saroy, diniy va shaxsiy arxivlar bilan bir qatorda idoralarda – devonlar, kutubxonalar va madrasalarda ham hujjatlarni jamlash va saqlash rivojlangan.
Bugungi kungacha saqlanib qolgan O‘rta Osiyo hukmdorlari arxiv hujjatlarida asosan ma’lum mukofotlar berish to‘g‘risidagi yozuvlar, soliqlarni yig‘ish to‘g‘risidagi ma’lumotlar, soliqlarni to‘lash to‘g‘risidagi to‘lov qog‘ozlari, iqtisodiy tusdagi turli xil yozishmalar va kamdan-kam hollarda hujjatlar nusxalari yoki boshqa ma’lumotlar. Mavjud.
Hukumdorlarning (xon va amirlar) devonxonalarida ularning faoliyatini o‘ziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi hujjatlar mavjud edi. Shu bilan birga, Xiva xonligi davrida, Buxoroda bo‘lgani kabi, ish yuritish va hujjatlarni saqlash bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan devonbegi, parvonachi, kitobdor, shotir kabi lavozimlar faoliyat ko‘rsatar edi.
Arxivni zamonaviy ma’noda, unda O‘rta Osiyoda mutaxassislar bilan ishlaydigan alohida, maxsus bo‘lim sifatida tashkil etish g‘oyasi faqatgina XIX asr oxirida shakllangan. Shunday qilib, 1870 yildan boshlab viloyat kengashlari qoshida maxsus idoraviy arxivlar tashkil etildi. Mahalliy milliy muassasalar: Qozon va Biysk sudlari, oqsoqollar idoralari faoliyati natijasida to‘plangan hujjatlar ish xonalarida saqlanar edi.

PARFIYA ARXIVI.


Markaziy
Osiyoda yozuv paydo bo‘lishi bilan muhim voqea-hodisalarni qandaydir qattiq
narsalarga-devor, tosh, sopol buyumlar, metal taxtacha, yog‘och va yog‘ochtaxtachalarga qayd qilib borish an’analari paydo bo‘ldi. Shunday qilib, muhim
voqealar hujjatlashtirilib borilgan va hujjatlarni saqlash an’anasi paydo bo‘lgan.
Shunga qadar Markaziy Osiyoda arxivchilik an’anasining paydo bo‘lganligi va
rivojlanganligini tasdiqlaydigan arxivlar topilgan. Qadimgi Nisadan topilgan Parfiya
ish yuritish hujjatlari podshohning sharob saqlanuvchi omborxonasidan topilgan
2700 dan ortiq ostrakon (sopol taxtacha)lardan iborat bo‘lib, kimga, qancha yoki
kim, qaerdan vino olib kelganligi to‘g‘risida ma’lumotlar mavjud. Mazkur
ostrakonlar hisob hujjatlari vazifasini o‘tagan. Hujjatlar oromiy alifbosiga
asoslangan parfiya tilida yozilgan.
Hujjatlar tasodifiy ravishda bir joyda to‘plangan bo‘lib, miloddan avvalgi I
asr va milodiy II-III asrlarni o‘z ichiga oladi. Hujjatlardagi ma’lumotlar cheklangan
bo‘lishiga qaramay, umumiy holda ular Parfiya jamiyati hayotining turli tomonlari
to‘g‘risida axborot beradi. Ular yordamida podshohlik xo‘jaligining ayrim jihatlarini
o‘rganish mumkin. Xususan ular Parfiya podshohligining ma’muriy-huquqiy
tuzilishi, boshqaruv tizimi, ijtimoiy qatlami to‘g‘risida tasavvur hosil qilishga
yordam beradi.

TUPROQQALA ARXIVI.


1945-1950-yillarda S.P.Tolstov tomonidan Qorakalpog‘istonning Elliqqal’a
tumanida joylashgan Tuproqqal’a harobalaridan Xorazm hujjatlari sanalgan ulkan
arxivining topilishi fanga katta ma’lumotlarni olib kirdi. Tarix fanida bu arxiv joy
nomi bilan “Tuproqqal’a arxivi” deb yuritiladi. Hujjatlardan ma’lumki, Xorazmda
devonxona ish yuritish va arxivlashtirish ishlari juda yaxshi rivojlangan. Ayniqsa,
ma’muriy-xo‘jalik tizimi turkumiga kirgan arxiv xujjatlarining topilishi Xorazm
davlatidagi ish yuritish an’anasi uzoq davrlardan buyon davom etib
kelayotganligini bildiradi.
Eramizning boshlari va milodiy II–III asrlarda, Tuproqqal’ada Xorazm
shohlarining qarorgohini o‘rganish davomida to‘plangan ashyoviy manbalarda,
ayniqsa, haykaltaroshlik namunalarida Kushon podsholigi davri madaniyatining
ta’siri yaqqol seziladi. Xorazmda yozuv o‘z yo‘nalishida davom etgan va oromiy
alifbosi asosida qadimgi xorazm yozuvi shakllangan. Qadimgi Xorazm davlati
poytaxti – Tuproqqal’a arki-a’losidagi podsho qarorgohi bo‘lib xizmat qilgan saroymajmuini o‘rganish jarayonida III asrga oid Xorazm podsholari arxivi topilgan.
Tuproqqal’a saroyidagi podsho arxivida 1947–1949 yillarda S.P. Tolstov
rahbarligidagi Xorazm arxeologik-etnografik ekspeditsiyasi a’zolari qadimgi
xorazmliklarning teri va yog‘ochga yozilgan 140 ta hujjatini topishdi. Shundan 122
tasi teriga yozilgan bo‘lib, ularning ko‘pi chirib ketgan. Teriga yozilgan hujjatlardan
18 tasi, taxtaga yozilganlardan esa 8 tasi yaxshi saqlangan. Bu hujjatlarning asosiy
qismi ma’muriy-xo‘jalik masalalariga doir bo‘lib, oromiy tipidagi alifboda yozilgan.
Hujjatlarning tili A.A. Freyman va boshqa tilshunoslar tekshirgan Xorazmning XIII
– XIV asrlardagi o‘ziga xos eroniy (forsiy) tiliga o‘xshaydi. Ayrim hujjatlarning yili
ham ko‘rsatilgan. Ular teriga yozilgan bo‘lib, noma’lum davr sanalari – 207, 231 va
232 yillar bilan belgilangan. Hujjatlar topilgan madaniy qatlam Xorazm tarixining
kushon-afrig‘iylar davri oralig‘i, ya’ni III-IV asrlarga oiddir.
Tuproqqal’a hujjatlari Mug‘ qal’asidan topilgan Panjikent hokimi Devashtich
arxivi kabi O‘rta Osiyoning qadimgi davriga xos ijtimoiy munasabatlarni
o‘rganishda beqiyos muhim manba hisoblanadi. Ilk o‘rta asrlarga oid teriga bitilgan
boshqa bir Xorazm hujjati Yakkaporson ko‘shkida, 1959 yilda Xorazm arxeologiketnografik ekspeditsiyasi xodimlari tomonidan topilgan.

DIVASHTICH ARXIVI.


O‘lkamiz madaniyati tarixida muhim rol o‘ynagan sug‘d yozuvi mil. av. III-II
asrlarda shakllangan. Buyuk Ipak yo‘li va uning shaxobchalari bo‘ylab sug‘d tili va
yozuvi ham keng tarqala borgan. Ettisuv, Xo‘tan, Mo‘g‘iliston hududlarida sug‘d
yozuvlarining topilishi buning isbotidir. Sug‘diylar uch turdagi: bevosita sug‘d,
manixey va suriya yozuvlaridan foydalanganlar.
Sug‘d yozuvi orqali bizgacha eramizning boshlaridan to X-XI asrlarga qadar
yozilgan ko‘plab noyob yodgorliklar yetib kelgan. Ular orasida ko‘plab numizmatik
materiallar (tanga yozuvlari), metall, sopol, yog‘och, charm, qog‘oz va boshqa
buyumlarga bitilgan tekstlar, shaxsiy maktublar, diniy, axloqiy-falsafiy tekstlarning
parchalari, xo‘jalik, huquqiy va diplomatik hujjatlar bor. Ana shunday
yodgorliklarning katta guruhi 1932-1933 yillarda Tojikistonning Panjikent shahri
yaqinidagi Mug‘ tog‘i tepasidagi qadimgi qasr xarobasidan topilgan sug‘d
hujjatlaridir. Oradan 87 yil vaqt o‘tishiga qaramay bu hujjatlar hali hanuz o‘zining
lingvistik, matnnavislik va tarixiy ahamiyatini yo‘qotgan emas. Qolaversa,
keyinchalik “Mug‘ arxivi hujjatlari” deb atalgan bu manbaning topilishi VII asr oxiri O‘zbekistonda Mug‘ arxivini o‘rganish jarayoni V.A. Livshitsning izdoshi
M.M. Ishoqov nomi bilan bog‘liq. Tadqiqotchi sug‘diy tili va mintaqada yozuv
madaniyati tarixi bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib bordi. Bu borada Mug‘ arxivi
hujjatlaridan ham samarali foydalanildi. Sug‘dshunoslik, avestoshunoslik va
xorazmshunoslik sohalarining aynan O‘zbekistonda rivoj topishi uchun qator
ishlarni amalga oshirdi. Endilikda ilmiy ish olib boradigan tadqiqotchilar oldida
turgan vazifa – yozma manbalarning avvalgi matnshunoslik va lingvistik
tahlillaridan kelib chiqib, har bitta hujjatning yozilish tarixi, hujjat bilan bog‘liq
tarixiy jarayonlarni izchil o‘rganish bo‘lib qolmoqda.
Mug‘ arxividagi 1.I raqamli hujjatda O‘rta Osiyoning arablar tomonidan istilo
etilishi davri, ya’ni 720-722 yillardagi siyosiy voqealar aks etgan. Voqealarning
ishtirokchilari aynan hujjatlar orqali ko‘z o‘ngimizda namoyon bo‘ladi. Ularning
qanday mavqega ega bo‘lganligi hamda siyosiy jarayonlarga qay darajada ta’sir
etganligi tarixiy nuqtai nazardan muhimdir.
Aynan 1.I hujjatining tavsifiga keladigan bo‘lsak, mazkur hujjat ko‘p sonli
Mug‘ arxivi hujjatlari qatorida 1932 yilning bahorida Tojikiston Respublikasi
Zahmatobod tumani Haydarobod qishlog‘ida yashovchi cho‘pon Jo‘raali
Mahmadali tomonidan topilgan.

SOMONIYLAR ARXIVI.


vakolatiga vaqf yerlarining ishlarini yuritish, ularni tartibga solish kirgan. Mutavalli vaqf mulki boshqaruvchisi bo‘lgani bois vaqf yerini xohlagan odamiga xohlagan shartlar asosida ijaraga berishi mumkin bo‘lgan. Ismoil Somoniy vaqfnomasi orqali Ismoil Somoniyning nima sababdan o‘z avlodlari foydasiga Buxoro viloyati atrofidagi bir qator qishloqlar va boshqa yerlarni vaqf sifatida ta’sis etganligini, joy nomlarini, ayniqsa qishloqlarning toponimikasini, somoniylar sulolasi shajarasini, somoniylarning kelib chiqishini, Markaziy Osiyo va Xuroson o‘lkalarida joylashgan davlat, viloyat va shaharlar toponimlarini, o‘sha davr qozilarining ish yuritish uslublarini, umuman o‘rta asr sud-huquq ishlari faoliyatini, Buxoroda qozilik ishlari qanday yo‘lga qo‘yilganligini, Somoniylar sulolasi inqirozining sabablarini, Buxoroning iqtisodiy – siyosiy, madaniy va ijtimoiy hayotini, somo�niylar sulolasining Markaziy Osiyo xalqlari hayotida tutgan o‘rnini va uning ahamiyatini aniqlash mumkin. Vaqf hujjatlarini dastlab 1950- yilda taniqli sharqshunos olima O.D. Chexovich ilmiy muomalaga olib kirgan. 1951-yilda u O‘zRFA Abu Rayhon Beruniy nomli Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan 527 “a” raqamli hujjat bo‘yicha maqola e’lon qiladi. “XIII asr Buxoro vaqfi” [2]kitobida ham Ismoil Somoniy vaqfnomasi haqida to‘xtalib o‘tilib, bu vaqfnomada uchragan joy nomlari boshqa vaqfnomalardagi toponimlar bilan qiyoslanib, ular haqida birmuncha ma’lumotlar keltirib o‘tiladi. 1995-yilda M.Usanova o‘zining “Ismoil Somoniy vaqfnomasi” nomli maqolasida O‘zRFA Sharqshunoslik instituti va O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat Arxividagi Ismoil Somoniy vaqfnomalari haqida ma’lumot berib o‘tadi: hujjatlarning hajmi, qog‘ozi, ulardagi satrlar, siyohlarining rangi haqida ma’lumot keltiradi hamda bu ikkala hujjatni o‘zaro taqqoslaydi, 527 “a” raqamli hujjatdagi somoniylar tarixi yoritilgan lavhalarni boshqa manbalar orqali qiyosiy tahlil qiladi. O‘zRFA Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan hujjat bir�biriga yopishtirilgan 8 ta qog‘oz bo‘laklarining o‘ramidan iborat, uning uzunligi 6 m 60 sm, eni 19-20 sm, bu hujjatda Ismoil Somoniy o‘z avlodlariga vaqf qilib qoldirgan Buxoro viloyati atrofidagi qishloqlar hamda somoniylar sulolasining shajaraviy tarixi haqida so‘z yuritiladi. Hujjatda Ismoil Somoniy vaqf yerlari birma-bir sanab keltirish bilan kifoyalangan. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat Arxivining Buxoro vaqfnomalari ro‘yxati olingan 323-asosiy fondida 758/6 va 758/7 raqam�lari bilan Ismoil Somoniy avlodlari foydasiga vaqf qilingan hujjatning bir nusxasi saqlanadi. Vaqfnomaning bu nusxasi katta bir butun qog‘oz o‘ramidan iborat bo‘lib, “Podshoh Ismoil Somoniy avlodlari vaqfnoma�si” deb ataladi. Bu hujjat ham bir-biriga yopishtirilgan 7 ta qog‘oz bo‘- laklarining o‘ramidan iborat.

TEMURIYLAR DAVRI ARXIVI.


i. O‘rta Osiyo Amir Temur davriga kelib iqtisodiy-siyosiy, ijtimoiy va
madaniy tomondan rivojlana boshlaydi. Bu davrga kelib ko‘plab kalligraflar,
rassomlar, san’at ustalari, xattotlar etishib chiqdi, kitobchilik sohasida yangi
burulish yuz berdi. Ayniqsa, bu rivojlanish Temurning farzandi Shohruh va uni
o‘g‘li Ulug‘bek davrida sezilarli tus oldi. Adabiyot maydoniga Atoyi, Sokkokiy,
Haydar Xorazmiy, Durbek, Lutfiydan so‘ng she’riyat mulkining sultoni va
mutafakkir shoir Alisher Navoiy chiqdi.
Alisher Navoiy kitobatchilik san’ati tarixida o‘ziga xos yangi oqimni boshlab
berdi. Uning bevosita ko‘magi bilan Kamoliddin Behzod, Sultonali Mashhadiy kabi
o‘nlab kitobatchilik san’atida mohir xattot, lavvoh, musavvirlar har bir qo‘lyozma
asarlariga noziklik, nafislik bilan naqshu nigor chizganlar. Kitobatchilikka mehrAmir Temur va temuriylar davrida ham kutubxona-arxivlari mavjud bo‘lgan.
Ayniqsa Amir Temur harbiy yurishlari davrida ko‘pgina nodir qo‘lyozma asarlarini
Movarounnahrga olib keldi. B. G‘ofurov o‘z asarida Amir Temurning o‘g‘li
Shoxruh hukumronligi vaqtida Hirotda kutubxona tashkilib qilinib, unda qirqqa
yaqin yetuk rassom, kalligraf va muqavasoz ustalar ishlagani, XV asrning ikkinchi
yarmida Hirot yirik ilmiy va madaniy markaz bo‘lganligini, ajoyib saroy
kutubxonasi o‘ziga xos ilmiy muassasaga aylanganligini, kitoblar kalligraflar
yordamida ko‘chirilganligi va bezaklar berilganligi haqida keltirib o‘tadi.
O‘rta asrlarda mohir naqqosh va musavvirlar qo‘li bilan ziynatlangan kitoblar
juda qadrlangan. Kitob bezash san’atida naqqoshlikda turunj degan naqsh turi
mavjud bo‘lib, bu usulda kitoblarning muqovasi bilan ilk sahifasi bezatilgan.
Kitob tuzish ishida varroq yoki sahhof (sahifalarni tayyorlovchi) jildsoz,
xattot, lavvoh, musavvirlar aktiv ishtirok etganlar va ularni san’ati uzoq asrlardan
beri yuksak qadrlanib kelmoqda. Sahhof sahifalarni tayyorlagandan so‘ng, xattot
unga asar matnini ko‘chiradi, lavvoh esa muqova, musavvir qo‘lida kitob yanada
o‘zgaradi, bezak, surat chizilishishart bo‘lgan joylarga musavvir o‘z san’atini bitadi.
Natijada tugal ish jarayonidan o‘tgan yetuk asar yaratiladi. Kitobga jildsoz charm,
kumush va zardan muqova ishlaydi. Dastlabki davrda yog‘ochdan ham muqova
yasaganlar. Lekin bu usul yaxshi natija bermaganligidan charmga o‘tilgan.
Charmdan ishlash usuli, umuman, kitobatchilik ishlari aslida temuriylar davridan
boshlab keng rivojlana boradi.
XV asrning 2-yarmida Hirotda kitobat san’ati yanada rivoj topadi. Husayn
Boyqaro va Alisher Navoiy saroy kutubxonasini nodir asarlar bilan boyitishga
g‘oyat g‘amxo‘rlik qiladilar. Navoiyning ukasi Darveshali devonxona
kutubxonasining dorug‘asi etib tayinlanadi. U kutubxonaga Hirotning ko‘plab
xushnavis kotib, xattotlar va mohir naqqosh-u, musavvirlarni to‘playdi. Amir Temur va temuriylar davrida hujjatchilik va ish yuritish tizimiga oid
ba’zi bir hujjatlar bizgacha yetib kelgan. O‘zbekiston Respublikasi Abu Rayxon
Beruniy nomidagi Sharqshunoslik Instituti (hozirgi Sharq qo‘lyozmalari markazi)
olimlari 1992-yilda Yaponiyaning Kioto Universitetining professori Toru Xorikava
boshchiligidagi delegatsiyaning O‘zbekistonga qilgan safarlarining birida xivalik
Aliya Aliakbarovadan 1713 ta asl nusxa Xiva qozilik hujjatlarini sotib olishdi va
institutga taqdim etildi. Bu hujjatlar ichida temuriylar davriga oid bo‘lganlari ham
tadqiqotchilar tomonidan aniqlandi.
Jumladan, bizgacha yetib kelgan “Yorliqlar” ichida eng nodir hujjat 1378-
yilda Amir Temur tomonidan Xorazmdagi Darxonota mavzesida istiqomat qiluvchi
Abu Muslim avlodlariga berilgan imtiyozlar haqidagi “Inoyatnoma” yorlig‘idir. Bu
hujjatda o‘sha avlodga berilgan imtiyozlar haqida farmon berilgan.
Yorliqni ancha
sinchiklab o‘rgangan olimlar B.Mannonov va

Yusupova Ozoda, [01.05.2023 9:40]


G.Ostonovalarning fikricha, yorliq N.P.Ostroumov qo‘liga yetib kelguniga qadar
o‘ta muhim va muqqadas hujjat sifatida Xiva xonlarining xos arxivida saqlanib
kelingan. O‘shandan buyon bu tarixiy hujjat yuzasidan maxsus tadqiqot olib
borilgani yo‘q. Xayriyatki, u ko‘plab boshqa muhim tarixiy manbalar qatori yo‘q
bo‘lib ketmasdan, bizgacha yetib kelgan. Marxum akademik Ibrohim Mo‘minov
Soxibqiron haqida maxsus risola yozish uchun yozma manbalar bilan tanishar ekan,
Sharqshunoslik Instituti fondida ushbu hujjatga duch keladi. 1968-yilda I.Mo‘minov
yozma va bosma manbalar asosida “Amir Temurning O‘rta Osiyo tarixida tutgan
o‘rni va roli”, deb atalgan risolasida ushbu hujjatning foto aksini muqova ortiga ilova
qiladi. Uning tagiga “Amir Temur bin Muhammad Tarag‘ay Bahodirning muxri
bosilgan farmon (1391)” degan tushuntirish berilgan. Bu farmon, deb ta’kidlaydi
I.Mo‘minov risolada, turkiy (eski o‘zbek) tilda yozilgan bo‘lib, unda Abu Muslim
avlodlariga berilgan imtiyozlar haqida gapiriladi. Bu va bunga o‘xshash boshqa
hujjatlar tarixchi, iqtisodchi va tilshunos olimlarimizni qiziqtirishi lozim.

XIVA ARXIVI.


Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoni bosib olishning uchinchi
bosqichi Xiva xonligiga yo‘naltirilgan edi. Dungan qo‘zg‘oloni Xinjanggacha
cho‘zilgan bir paytda Rossiya 1871 yili o‘z e’tiborini Kuljaga qaratishdan to‘xtatib,
balki Markaziy Osiyoning boshqa bir tomonida buysunmas geografik joy
hisoblangan Xiva xonligiga qaratdi.
Yozma kelishuv rasman tan olingan bo‘lishiga qaramasdan Britaniya
Afg‘onistonga o‘z ta’sirini o‘tkazish (Badaxshon) va Xuroson (Xorazm) ga tasir
o‘tkazmaslikka kelishildi. Rossiya 1873 yili General fon Kaufman boshchiligida
Xiva xonligiga qarshi hujumini boshladi.
1873-yil 29-mayda ruslar Xiva xonligining poytaxti Xiva shahrini bosib
olgandan so‘ng, xon saroyini talan-taroj qildilar. Moddiy boyliklar bilan bir qatorda
qo‘lyozma asarlar va arxiv hujjatlari Turkiston general – gubernatori K.P.
Kaufmanning topshirig‘iga asosan sharqshunos olim Aleksandr Kun tomonidan
Toshkentga olib kelindi. Arxiv va qo‘lyozmalarning tarkibi va mazmunini o‘rganib
chiqqan Xiva ekspeditsiyasida bevosita qatnashgan A.L. Kun general-gubernatorga
hisobot taqdim etadi. Unda olim mazkur hujjatlarni ikki guruhga bo‘lgan edi.
Birinchi guruhga xonlikning daromadlari va xarajatlariga doir daftarlari hamda bir
qancha vaqf mulki hujjatlarini, ikkinchisiga xatlar, arizalar, shuningdek, diplomatik
yozishmalarni kiritgan. Umuman olganda, Xiva xoni saroyidan Sharq
qo‘lyozmalaridan iborat 300 ga yaqin kitob, 129 nomda 140 jild tarixiy asarlar, 20
nafar shoirlarning 30 jildli asarlari, 50 jildli 40 ta huquqiy-diniy asar, bundan
tashqari 18 ta Qur’on va 50 ta darslik kitoblari to‘planganini ma’lum qiladi.
A.Kun Xiva xonligi hujjatlari asosidagi dalolatnomasida quyidagicha fikr
bildirgan. “Xon saroyi musodara qilinganida, qo’lyozmalar bilan birgalikda hujjatlar
ham to’plandi. Bu hujjatlarni ikki guruhga bo’lish mumkin: birinchi guruhga
xonlikning daromadlari va xarajatlariga doir daftarlar hamda bir qancha vaqf va
mulk hujjatlarini, ikkinchi guruhga xatlar va diplomatik yozishmalarni kiritish
mumkin. Daftarlar orasida pul soliqlariga doir yozuvlar (solg’ut), zakot daftarlari va Matmurod devonbegining xon xarajatlari to’g’risidagi hisobotlari bor. So’ngra shu
hujjatlar orasida Buxoroda, G’azalida, Istanbulda va boshqa joylarda savdo-sotiq
ishlari bilan yashab turgan Xivaliklarning Xonga yuborgan iltimosnomalari,
nizolarini hal qilib berish to’g’risida yozilgan imkoniyatnomalar, biror mansab
berish to’g’risidagi iltimosnomalar va shu kabilar bor. Diplomatik hujjatlar orasida
Ost- Indiya general gubernatorlari Narsbrukning xati, Turkiya sultonining xatlari va
farmonlari, rus elchisi podpolkovnik Danilevskiy bilan Xiva xoni o’rtasida tuzilgan
ahdnoma hamda Turkiston general gubernatori tomonidan xonga yuborilgan bir
nechta maktub mavjud”Mazkur noyob hujjatlarning bir qismi fon Kaufman tomonidan 1874-yil 28-
martda Peterburg Fanlar Akademiyasi Osiyo muzeyi (hozirgi Sankt-Peterburgdagi
Rossiya Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik instituti kutubxonasi)ga, qolgani esa
Peterburgdagi Imperator xalq kutubxonasi (Sankt-Peterburgdagi Rossiya Milliy
kutubxonasi)ga yuborilgan. Uzoq vaqt hujjatlar ilmiy muomalaga kiritilmasdan,
tadqiqotchilar uchun noma’lum bo‘lib qolgan.
Xiva xonlari arxivini birinchi bo‘lib, 1936-yili sharqshunos olim P.P.Ivanov
tomonidan tasodifan topib olinishi va o‘rganib chiqilishi tarix fani sohasida katta
yutuq bo‘ldi. Chunki, ushbu davrga qadar o‘zbek xonliklari tarixi sharq adiblari
asarlari yoki evropalik sayyohlar ma’lumotlari asosida yoritilar edi.
Xiva xonligi arxivi hujjatlari mazmunining sharqshunos P.Ivanov tomonidan
tadqiq etilishi Xiva xonligi tarixini ma’lumotlar bilan boyitishga xizmat qildi.
P.Ivanov Saltikov-Shchedrin nomli xalq kutubxonasidan hujjatlar topib, Xiva

tarixiga oid tadqiqotlarini doirasini kengaytishga muvaffaq bo‘ladi. Xiva xonlari


arxivi hujjatlarini chuqur o‘rganish natijasida P.P. Ivanov “XIX asrdagi Xiva xonlari
arxivi” asarini nashr etgan. Biroq, olim arxivning sharqshunoslik institutida saqlanib
qolgan ikkinchi qismidan bexabar edi.

QO‘QON XONLIGI ARXIVI.


1875-yilda Qo‘qon protektoratida
Xudoyorxon tomonidan o‘limga hukm qilingan Musulmonqulning o‘g‘li
Abdurahmon oftobachi tomonidan katta qo‘zg‘olon uyushtirildi. Xudoyorxon
Farg‘ona vodiysi va uning atrofida Rossiyaga qarshi bo‘lgan g‘azovotga qarshi
chiqolmay qochib ketgach uning o‘rnini katta o‘g‘li Nasriddin egalladi. M.D.
Skobelov (1843-82) Mahram qalasida bo‘lgan 50000 qo‘qonliklarni yengdi.
Farg‘ona vodiysining Sharqiy qismida uyushtirilgan qipchoq va qirg‘iz
qo‘zg‘olonlarini ham bostirda va Andijon, Namangan, Marg‘ilon va Qo‘qon ustidan
Rossiya nazoratini mustahkamladi. 1876-yil 19-fevralda xonlik tugatilib, uning
o‘rniga Farg‘ona viloyati tuzildi.
XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoda olib
borgan istilochilik yurishlari natijasida Qo‘qon xonligi 1876-yil bosib olindi hamda
Buxoro va Xiva davlatlaridan farqli ravishda davlat sifatida butunlay tugatildi.
Shundan so‘ng mustamlakachi ma’murlar xonlikdagi barcha boyliklar, asoruatiqalar qatorida noyob asarlar, arxiv hujjatlarini markazga jo‘natish chorasini
ko‘rdilar. Qo‘qon xonlari arxivi ham 1876-yil noyabr oyida general-gubernator K.P.
Kaufman buyrug‘i bilan sharqshunos A. Kun tomonidan Peterburg shahridagi
Imperator kutubxonasiga jo‘natilgan. Arxivdagi hujjatlarning asosiy qismi 1866-
1875 yillarga oid bo‘lib, umumiy hajmi 5026 varaq va 151 daftardan iborat
qo‘lyozma hujjatlar topilgan. Ularda xonlikning inoyatnomalari – soliqlardan ozod
qilish yoki imtiyoz berish; muboraknomalari – xon xizmatchilarini tayinlash, aholini
hashar ishlariga jalb qilish va bir qancha ijtimoiy-iqtisodiy ma’lumotlar mavjud.
Saqlanib qolgan 151 ta daftarda soliq yig‘uvchilarning yozuvlari, hisobotlari, xonsaroyidagi sarf-xarajatlar va boshqa yozuvlar o‘z aksini topgan bo‘lib, xonlikning
iqtisodiy tarixini yoritishda muhim manba hisoblanadi.
XVIII – XIX asrlarda Qo‘qon xonligining ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va
madaniy hayotini yoritishda tarixiy asarlar, manbalar bilan bir qatorda arxiv
hujjatlari: kirim-chiqim daftarlari, muboraknomalar, vaqfnomalar, pattalar,
nasabnomalarning o‘rni beqiyosdir.
XIX asrda Qo‘qon xonligida keng tarqalgan hujjatlardan biri “patta”lardir.
Pattada ma’lum kishiga muayyan miqdordagi pul, maxsulot, urug‘ (don) yoki
boshqa narsalarni berish lozimligi haqida ma’lumot aks ettirilgan. Patta matnlarida
ham o‘ziga xos doimiy va muayyan tarkib va nutqiy qolib borki, bu ham o‘zbek
(turkiy) hujjatchiligi uzoq tarixiy tajriba va tadrijiy takomil maxsuli ekanligining
dalilidir.
Qo‘qon xonlari arxivi P.P.Ivanov tomonidan Xiva xonlari arxivi bilan bir
vaqtda topilgan bo‘lishiga qaramay, ilmiy jihatdan o‘rganilmagan edi. Hujjatlarning
dastlabki tafsiloti 1968-yilda sharqshunos olim A.L. Troitskaya tomonidan “Qo‘qon
xonlari arxivi katalogi” nomi bilan chop qilingan.
Qo‘qon xonlari arxivi ham 1962-yilda 3 800 yig‘majild tartibida
mamlakatimizga olib kelingan va hozirda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy
Davlat arxivida saqlanmoqda.
Qo‘qon va Xiva xonligiga oid hujjatlarni to‘plagan sharqshunos olim A.L.
Kunning kolleksiyasi ham diqqatga sazovordir. Bugungi kunda A. Kunning hayoti
va faoliyatiga oid hujjatlar Sankt-Peterburgda, Sharq qo‘yozmalari institudagi
shaxsiy arxivida saqlanadi. 33-raqam ostidagi mazkur jamg‘armada 300 dan ortiq
yig‘ma jild mavjud bo‘lib, ularning aksariyati A. Kun tarafidan yig‘ilgan Markaziy
Osiyo xalqlari ijtimoiy-iqtisodiy tarixi hamda etnografiyasiga oid materiallardan
iborat.
Kun kolleksiyasidagi hujjatlar tarkibi haqida kengroq tasavvurga ega bo‘lish
uchun quyida hujjatlar mazmuniga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.
Yorliqlar. Kun kolleksiyasida esa bu turdagi hujjatlar taxminan 1 ta chala
ko‘chirilgani bilan birga 60 tani (ular matnda Yorliq, nishon, inoyatnoma shaklidatilga olingan) tashkil etadi. Eng qadimgisi 938/1531-32 yilda shayboniy Abu
Sa’idxon (1531-1534) tarafidan, eng oxirgi 2 ta hujjat 1280 yil rabi’ ul-avvalda
(1863 yil avg-sent.) Qo‘qon xoni Sulton Sayidxon (1863-1865) va uning vaziri
Alimquli amirlashkar tarafidan berilgan.

Buxoro amirligining Qo‘shbegi arxivi. 1920-yil 2-sentyabrda Buxoro


amirligi Rossiya qo‘shinlari hujumi tufayli ag‘darildi. Amirlikdagi asori-atiqalar,
amir xazinasi, turli boyliklar, nodir kitoblar Markazga jo‘natildi. Biroq, Buxoro
amirlining arxivi ark yerto‘lasida saqlanib qolgan edi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivi I-126-jamg‘armada
saqlanayotgan Buxoro amirligiga qarashli bo‘lgan “Qo‘shbegi arxivi” XIX – XX asr
boshlarigacha bo‘lgan davrni qamrab oladi va ulardagi ma’lumotlar, asosan, Buxoro
amirligiga oiddir.
3Qo‘shbegi arxivining mavjudligi Xiva va Qo‘qon xonligi arxivi ochilgunga
qadar, “O‘rta Osiyo xonliklarida hech qanday arxiv bo‘lmagan” kabi e’tirozlarga
o‘rin qoldirmaydi. Bu arxivlarning 1930-yildan keyin ochilishi natijasida, nafaqat
Buxoro amirlgida, balki O‘rta Osiyo mintaqasida xonliklarda XIX – XX asr
boshlaridagi davlatchilik tarixiga oid qimmatli yozma manbalar vujudga keldi.
Natijada, ushbu yozma manbalar orqali hujjatlardagi ma’lumotlarni to‘ldirish,
ayrim sohalarni qayta ko‘rib chiqish imkoniyatlari ham tug‘ildi. 1931-yilda Buxoro
muzeyi xodimlari tomonidan Ark yerto‘lasidan topilgan Qo‘shbegi arxivi 1933-
yilda Toshkentga – Markaziy davlat arxiviga olib kelingan.
Buxoro Xalq Sovet Respublikasi ma’naviy ishlar noziri Musojon Saidjonov
tomonidan berilgan ma’lumotlarga ko‘ra Buxoro amirligida ikki turdagi arxiv
hujjatlari mavjud bo‘lib, ular: 1) amirlik devonxonasi arxiv hujjatlari; 2) Buxoro
amirligi qo‘shbegisi arxividan iborat bo‘lgan.
Amirlik devonxonasi arxiv hujjatlarini hukmdorlar o‘z qarorgohlarida
saqlagan. Masalan, amir Muzaffar ularni Shirbudunda saqlangan bo‘lsa, uning o‘g‘li
Abdulahad arxiv hujjatlarini o‘zi bilan Karmanadagi qarorgohiga olib ketgan edi.
Amir Olimxon davrida esa hujjatlar Buxoro shahriga olib kelingan. Amir
devonxonasiga parvonachi javobgar bo‘lgan.
Tadqiqotchi M.A. Abduraimovning fikriga ko‘ra Buxoro amirligi
devonxonasi hujjatlari Buxoro bosqini vaqtida qizil askarlar tomonidan olib ketilgan
va uning keyingi taqdiri noma’lumligicha qolib ketgan. Bugungi kunga kelib,
O‘zbekiston Respublikasi MDAning “Buxoro amirligi qo‘shbegi boshqarmasi” I-
126 fondida Buxoro amirligi devonxonasi arxiviga tegishli 5000 ga yaqin hujjat
saqlanib, ularning hammasi qo‘shbegi nomiga yuborilganligi uchun qo‘shbegi arxivi
hujjatlari tarkibiga kiritilgan.
Buxoro amirligi Qo‘shbegi arxivi o‘z davrining ilg‘or kishisi bo‘lgan
qo‘shbegi Mirzo Nasrullo davri (1910–1917yy.)dan boshlab tizimlashtirib, tartibga
solinib ikki qismga: ichki va tashqi (xorijiy) ishlarga doir hujjatlarga bo‘lingan.
Hujjatlar yerto‘lada sandiqlarda saqlangan. Biroq, undan keyingi qo‘shbegi Usmonbek hujjatlarni saqlashga sovuqqonlik bilan yondashgani to‘g‘risida
ma’lumotlar mavjud

TURKISTON ARXIVI.


Turkiston o‘lkasida mustamlaka boshqaruvi davrida turli xil idoralar faoliyat
ko‘rsatib, ularning hujjatlari joylarda saqlangan. Chunki maxsus arxivlar tashkil
etilmagan edi. Aksariyat idoralarda hujjatlarni saqlash uchun yetarli sharoit va hatto
maxsus xona ham ajratilmagan. 1908 – 1909-yillarda o‘lkada taftish o‘tkazgan
senator graf K.K. Palen o‘z hisobotida Turkiston general – gubernatorligi
kanselyariyasi (devonxona) uchun yangi bino qurulishida arxiv uchun ajratilgan
xonaning kichkinagina ekanligini qayd etadi. Bundan tashqari hujjatlarni saqlash
ishiga muassasa rahbarlarining o‘zboshimchalik bilan yig‘majildlarni yo‘q qilishga
qaratilgan buyruqlari ham salbiy ta’sir o‘tkazar edi.
Mahalliy yozma manbalar asosida Markaziy Osiyoda yangi ilmiy bilimlarning
rivojlanish davri bo‘ldi. Podsho Rossiyasining oxirgi o‘n yilligida qo‘lyozma va
kitoblar savdo maxsulotlari aylantirilgan. Qimmatbaho qo‘lyozmalar Markaziy
Osiyoda sotildi, sotib olindi va o‘g‘irlandi. Shu bilan birgalikda deyarli har bir
shaharda ayniqsa Buxoro va Qarshi shaharlarida XIX asrda savdo-sotiq gullab
yashnadi va ushbu shaharlar bozorlarida qo‘lyozmalar va nashr qilingan kitoblar
ochiq tarzda namoyishga qo‘yildi. XIX asr oxiri va XX asr 1-choragida Rossiya
sharqshunoslari tomonidan namoyish etilgan kolleksiyalar bunga yorqin dalildir.
1873-yilda Rossiya armiyasi tomonidan poytaxt ishg‘ol qilingach, Xiva xonligi
hujjatlarini ilk marotaba tartibga solingan A.L. Kunning kolleksiyasi buning
misolidir.
Osiyo muzeyi direktori tomonidan yuzaga keladigan har qanday imkoniyatni
qo‘ldan boy bermaslik to‘g‘risida ko‘rsatma olgan V.V. Bartoldning bosh maqsadi
qo‘lyozmalarni qo‘lga kiritish emas, balki, ularni turgan joyini aniqlab, o‘z o‘rnida
o‘rganish bo‘lgan. 1915-yil Buxoroga savdo safari davomida V.A. Ivanov 1057
tomga yaqin arab, fors, turk va yahudiy-fors qo‘lyozmalarni to‘plagan.
Turkiston general-gubernatori huzuridagi kanselyariya general-gubernatorlik
rasmiy hujjatlarini yuritish va jamlash maqsadida 1967-yilning noyabr oyida o‘lkaga
tashrif buyurgan fon K.P.Kaufman tomonidan tashkil etilgan. Unda o‘lkaning
Rossiya imperiyasi tomonidan mustamlakaga aylantirilishi, Turkistonda rus harbiyma’muriy boshqaruv tizimining o‘rnatilishi, o‘lkada ma’muriy-hududiy, siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy, savdo-madaniy, ma’naviy-ma’rifiy sohalarda qabul qilingan
huquqiy hujjatlar va ularning amalga oshirilishi borasidagi chora-tadbirlarga oid
rasmiy hujjatlar, o‘lka aholisi va ularning etnik tarkibiga oid statistik ma’lumotlar,
mahalliy aholini ruslashtirish masallariga oid, o‘sha davrda tashkil etilgan davlat
muassasalari tarixiga oid va boshqa rasmiy hujjatlari to‘plangan. Bunda shuningdek,
general-gubernatorlikning Rossiya imperiyasi imperatori, Buxoro amirligi, Xiva va
Qo‘qon xonliklari bilan olib borgan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy aloqalariga oid
hujjatlar ham o‘rin olgan.
Ushbu kanselyariya dastlab to‘rtta bo‘limdan iborat bo‘lib, ularning biri ya’ni
sud ishlari bo‘limi bir necha yilgina faoliyat yuritgan. Shuningdek, kanselyariya
tarkibida vaziyat taqozosi bilan vaqtincha tog‘-kon bo‘limi, harbiy yurishlar bo‘limi,
qochoqlar stoli kabi bo‘limlar tashkil etilgan. Ushbu muhim masalalar
kannselyariyaning doimiy mavjud bo‘lgan va qimmatli hujjatlarga boy 1-3
bo‘limlarida jamlangan.
Birinchi bo‘lim ma’muriy boshqaruv va inspektorlik xizmati masalalari bilan
shug‘ullangan bo‘lib, bunda jami hujjatlar to‘rtta stolda taqsimlangan. Ushbu to‘rttastolning uchtasi asosan shaxsiy tarkib hujjatlarini, to‘rtinchi stol esa “sud ishlari va
chet elliklar haqida”gi hujjatlarni yuritish va jamlash bilan shug‘ullangan.
Ikkinchi bo‘lim o‘lkaga hamda majburiyatlarga oid savollar masalasi bilan
shug‘ullangan bo‘lib, hujjatlari beshta alohida stolda taqsimlangan. Ushbu

Yusupova Ozoda, [01.05.2023 9:40]


bo‘linmada shuningdek, moliya va xo‘jalik bo‘linmasi faoliyat yuritgan. Bunda
yuqorida keltirilgan alohida yo‘nalishlar bo‘yicha hujjatlar yuritilgan va jamlagan.
Uchinchi bo‘lim yer mulk va soliq ishlari bo‘yicha hujjatlarni yuritish bilan
shug‘ullangan. Bunda shaharlar qurilishi va ularning hisob-kitob ishlarini yuritish
alohida uchta stolda taqsimlangan.
Keltirib o‘tilgan bo‘limlardan general-gubernatorlik kanselyariyasida nazorat
palatasi bo‘limi ham faoliyat ko‘rsatgan. Bunda Turkiston general-gubernatorligi
hududida moliyaviy ishlarni nazorat qilish uchun tashkil etilgan komissiya
a’zolarining ishlari to‘g‘risida ma’lumot beruvchi hujjatlar majmui jamlangan.
Ushbu bo‘lim gubernatorlikda o‘lkaning moliya va soliq masalalari bilan
shug‘ullanuvchi amaldorlari ishlarini nazorat qiluvchi taftishchilarning imperatorga
bergan xabarnomalari, ma’ruzalari, hisobotlari, o‘rnatilgan tartib qoidalarni buzgan
rus va mahalliy amaldorlarni javobgarlikka tortish bilan shug‘ullangan.
Turkiston
general-gubernatorligi
kanselyariyasining
eng
muhim
bo‘limlaridan biri bu diplomatik aloqalar bo‘limi bo‘lib, unda gubernatorlikning
qo‘shni davlatlar, xususan, Buxoro va Xiva xonliklari, Afg‘oniston, Qashg‘ar va
boshqa davlatlar bilan diplomatik aloqalariga oid masalalar bilan shug‘ullangan.
Kanselyariyaning ushbu bo‘limida shuningdek, diplomatik aloqalarga oid hujjatlar,
xususan, Turkiston general-gubernatorligi qoshidagi diplomatik amaldor faoliyatiga
oid rasmiy hujjatlar yuritilgan va saqlangan. Shuningdek, general-gubernatorlik
kanselyariyasi huzurida Turkiston ommaviy bibliotekasi, muzeyi, “Turkestanskiye
vedomosti” gazetasi va uning bosmaxonasi (1872-1881 yy.) faoliyat yuritgan.
Turkiston general-gubernatorligi kanselyariyasi so‘nggi general-gubernator
Kuropatkinning iste’foga chiqishi munosabati bilan o‘lkada yangi tashkil etilgan
Turkiston Muvaqqat hukumati kanselyariyasiga aylantirilgan (1917 yil aprel oyida).

ARXIV HUJJATLARINI SAQLASH VA YO'Q QILISH.


Arxiv tashkilotlari hujjatlarni qabul qilish bilan birga ularni tartibga keltirish ishlari bilan ham shug’ullandilar. Ana shu jarayonda, saqlash uchun qabul qilingan arxiv hujjatlaridan foydalanib ularni bayon qilish bilan ham shug’ullandilar. Arxiv hujjatlarining ro‘yxatini tuzishdan oldin bu hujjatlar kerak va keraksizlarga ajratiladi. Ilmiy, amaliy ahamiyati borlarini doimiy saqlash, bunday qimmatga ega bo‘lmaganlarini yo‘q qilish belgilanadi, yani arxiv materiallarining o‘ziga xos ekspertizasi ro‘y beradi. Bu masala bo‘yicha Turkiston Respublikasi XKSning 1923 yil 25 yanvardagi «arxiv hujjatlarini saqlash va yo‘q kilish to‘g’risida»gi qarorida yo‘nalish va ko‘rsatmalar beriladi.
Arxiv hujjatlari tarkibidan yo‘q qilinadigan hujjatlarni ajratish uchun komissiya tuziladi. Komissiya tarkibiga arxiv boshqarmasi va arxivi tekshirilayotgan idora vakillari azo bo‘lib kiritiladi.
Komissiya hujjatni yo‘q qilish haqida qaror qabul qilganidan so‘ng Arxiv ishlari Bosh markaziy boshqarmasi huzuridagi tekshirish komissiyasining xulosa va hujjatlarni ko‘rib chiqilgani haqida xulosasi kerak bo‘lgan. Boshkarma boshlig’i umumiy xulosani tasdiqlashi zarur bo‘lgan. SHunday qilib davlat idoralari arxivlari - Arxiv ishlari Bosh boshqarmasining ruxsatisiz arxiv hujjatlarini yo‘q qila olmas edi. Arxiv xodimlari hujjatlarni yo‘q qilishga juda ehtiyotkorlik bilan yondoshar edi. Demak 1924 yilgachga YADAJ tarkibidagi arxiv hujjatlari ekspertizadan o‘tkazildi, doimiy saqlash uchun ajratilgan hujjatlar tartibga solindi va ro‘yxatlashtirildi. Bu hali barcha ishlarning bajarilishi emas edi, bu uchdan bir qism hujjatlarning qayta ishlanishi edi. Natijada arxivlarda ishlaydigan ilmiy xodimlar arxiv hujjatlarini tartibga solish, ulardan ilmiy va amaliy maqsadda foydalana boshladilar. Arxiv xodimlari bir nechta ilmiy tadqiqot ishlarini bajardilar. Ammo shuni alohida takidlash zarurkim, bu ilmiy tadqiqotlar kommunistik mafkura va sinfiy kurash pozitsiyasida yozildi, xolos.
Ushbu yillarda arxiv tashkilotlari arxiv hujjatlari ko‘rgazmasini tashkil qilar, idoralarga ularga zarur malumotnomalar berish bilan shug’ullanar va hujjatlardan qiroatxonalar orqali foydalanishni tashkil etish bilan shug’ullanar edilar.
Arxivlardagi ilmiy xodimlar 1920-1924 yillarda uslubiy qo‘llanmalar ham yozdilar. Masalan, arxiv jamg’armalarini bayon qilmoq, tashkilotlarda joriy arxiv ishini tashkillashtirish tartibi haqida yo‘riqnomalar tuzildi.Turkiston Respublikasi arxiv boshqarmasining bu faoliyati arxiv nazariyasi va amaliyoti uchun muhim va salmoqli hissa bo‘lib qo‘shildi. Davlat to‘ntarishi yuz berib, Turkiston xalqlari o‘z milliy ozodligi uchun kurash boshlagan og’ir yillarda arxiv xodimlari uchun ish yuritish engil bo‘lmadi. Arxiv hujjatlarini tashish uchun transport va mablig’ bo‘lmagan hollarda ularni arxivistlarning o‘zlari tashidilar, saqlab qolish uchun qo‘ldan kelgan barcha choralarni ko‘rdilar. O‘sha to‘polon yillarda, arxiv xodimlari uchun maosh ko‘p vaqt davomida berilmas, arxivchilar uchun ish sharoiti juda yomon bo‘lsa-da, bu erda och holda ishlagan ilmiy xodimlar fidoyi bo‘lib qoldilar. Mana shu fidoyilar Turkiston general-gubernatorligi tashkilotlari arxivini ham ilm uchun saqlab qola oldilar.

1917-1924-yillarda TURKISTONDA ARXIV ISHI.


RSFSR hukumati 1918 yil 1 iyunda “Arxiv ishini qayta qurish va
markazlashtirish to’g’risida” dekret qabul qildi. Bu dekret asosida barcha tarqoq
arxivlar markazlashtirildi.
Turkistondagi sobiq arxivlar tugatildi. Arxiv hujjatlari Turkiston ASSRning
yagona Davlat Arxiv Fondi (DAF) ni tashkil etadi, deb e’lon qilindi. DAFni
boshqarish uchun Turkiston Respublikasi Arxiv ishlari bosh boshqarmasi tashkil
qilindi. Davlat idoralari bu boshqarmaning ruxsatisiz o’z hujjatlarini yo’q qilish
huquqiga ega emas, deb ko’rsatildi. Nafaqat 1917 yilga qadar yaratilgan hujjatlar,
balki sovet idoralarida tashkil bo’lgan hujjatlar ham DAFning tarkibiy qismi deb
e’lon qilindi. Bu hujjatlarni nazorat qilib turish Arxiv ishlari bosh boshqarmasiga
topshirildi. Boshqarma Maorif xalq komissarligi xuzurida faoliyat ko’rsatar edi.
1919 yil 15 noyabrda Turkiston ASSR Maorif xalq komissarligining qarori
bilan Arxiv ishlari markaziy boshqarmasi tuzildi. DAF tarkibiga 1917 yilga qadar
yaratilgan hujjatlar bilan birga sovet tashkilotlari hujjatlari ham yig’ila boshlandi.
Tashkilotlarda hujjatlar 5 yil saqlanishi, keyin davlat arxivlariga topshirilishi
belgilandi. Bu qoida 1921 yil 30 sentyabrda kuchga kirdi.
Joylarda viloyat arxiv fondlari tashkil etildi. Masalan, 1922 yil martda
Farg’onada, iyunda - Samarqandda, noyabrda – Yettisuvda, 1921 yil martda
Kaspiyorti viloyatlarida shunday fondlar tashkil qilindi.
Markaziy va mahalliy arxiv tashkilotlarining muhim vazifasi arxiv hujjatlarini
qidirib topish va yig’ish edi. 1920-1921 yillarda 500dan ortiq fondlar hisobga olindi.
1921 yil oxirigacha davlat arxivlariga 305 mingdan ortiq, 1922 yilda esa yana 200 mingga yaqin hujjat topshirildiDAF hujjatlari ekspertiza qilinib, doimiy saqlash uchun ajratib olingan
hujjatlar tartibga solindi va ro’yxatlashtirildi. 1924 yilga kelib barcha saqlanayotgan
arxiv materiallarining uchdan bir qismi tartibga solib bo’lingan edi.
Arxiv hujjatlarini tartibga solish, ulardan ilmiy va amaliy maqsadlarda
foydalanish imkonini berdi. Arxiv tashkilotlari hujjatlar ko’rgazmalarini tashkil
etdilar, idoralarga ma’lumotnomalar berdilar, qiroatxonalar orqali hujjatlardan
foydalanishni yo’lga qo’ydilar

TURLI MUZEYLAR


2. Badiiy muzeylar — sanat va sanatshunoslik xarakteriga ega bulgan barcha muzeylar; misol uchun tasviriy sanat muzeyi.
3. Maxsus tarixiy muzeylar — faoliyati maxsus fanlar doirasidagi muzeylar; biologik, botanik, zoologik, geologik, ekologik.
4. Texnika muzeyi — texnika fanlarga boglik muzeylar; sanoat, politexnik, avtotransport, aloka va boshkalar.
5. Adabiyot muzeyi — yozuvchilar xayoti va faoliyatiga doir bulgan adabiyot rivojlanishiga karatilgan barcha muzeylar.
6. Kompleks muzeylar — ikki yoki undan kup soxaga ixtisoslashgan muzeylar.


Download 175.9 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling