1. Neft mahsulotlarini katalitik tozalash. Jarayonda qо‘llaniladigan katalizatorlar va ularning xossalari

Kerosin. Benzindan keyingi fraksiya kerosin deyiladi. Kerosin xam turli-tuman maksadlarda, asosan, traktorlar uchun yokilgi sifatida ishlatiladi. Xrzirgi zamon samolyotlarida xam yokilgi sifatida kerosin ishlatiladi.
Kerosinning tutashini kamaytirish uchun tarkibidagi aromatik uglevodorodlar mikdori kamaytiriladi. Tuyinmagan birikmalarni yukotish maksadida kerosin sulfat kislota, vodorod ftorid kabilar bilan ishlanadi. Kerosinni turli xil katalizatorlar ishtirokida krekingga uchratib benzin va gazsimon alkan xamda alkenlar xosil kilish mumkin.
Gazoyl yoki boshkacha d i zel yo k i l g‘ i s i xam deyiladi. U 250-300 S da kaynaydi. Uning kо‘pchilik qismi krekingga uchratilib, benzin olinadi vadizel dvigatellarida yekilg‘i sifatida ishlatidadi.
Surkov moylari Neftni haydash jarayonida kolgan yukori molekulali kovushqok yeuyuqlik surkov moylari sifatida ishlatiladi. Surkov moylari ham begona moddalardan tozalanadi. Surkov moyiga xloretil efir, fenol va suyuk sulfat angidrid kabi zrituvchilar ta’sir ettirilganda tarkibidagi aromatik uglevodorodlar va tо‘yinmagan birikmalar yо‘qoladi. Surkov moyi tarkibidagi parafinni yо‘qotish uchun neft metiletilketon va toluol aralashmasida eritiladi va eritma sovitilganda parafin kristallanadi. Shu yо‘l bilan tozalangan moy oksidlanishi oldini olish uchun unga kushi mcha moddalar ham kо‘shiladi.
Izomerlanish. Benzin fraksiyasini reforming qilish, ya’ni tar-moqlangan uglevodorodlar mikdorini oshirish vaqtida katalizator-lar^shpatshshsi^^’u xil katalitik reaksiyalarda molekulasida uglerod kationi bor oraliq moddalar hosil bо‘ladi. Masalan, 100 °S va undan yuqori haroratda alyuminiy galloid katalizatori ishtirokida butan izomerlari о‘rtasida tezda muvozanat vujudga keladi:

Toza alyuminiy bromid bu reaksiyaga katalizatorlik qila olmaydi, uning katalizatorlik ta’siri faqat oz mikdorda alkilgalogenid, spirt yoki alken va suv aralashmasi qо‘shilgandagina kuchayadi. Demak kо‘shimcha moddalar katalizator bilan reaksiyaga kirishib, uglerod kationlarini hosil kiladi va bu kationlar zanjirsimon reaksiyani boshlab beradi. Zanjirsimon reaksiya vaqgida yangidan hosil bо‘layotgan kationlar kayta guruxlanadi va sо‘ng izomerlanadi. Tashabbuslanish (erkin radikal hosil bо‘lishi)



N ning utishi;




kayta guruppalanish:



zanjirninguzilishi;

Alifatik va alitsiklik uglevodorodlarning alyuminiy xlorid ta’sirida krekinglanishi va izomerlanishini dastlab N. D. Zelinskiy kashf etgan va uning shogirdlari M. B. Turovoy-Polyak, N. I. Shuykin, Y. A. Arbuzov hamda boshkalar davom ettirganlar.
Kreking. Neftning yuqori haroratda haydaladigan fraksiyalarini krekinglab benzin va gazsimon uglevodorodlar hosil qilish mumkin. Kreking jarayoni katalizator ishtirokida va yuqori haroratda olib boriladi. 3.2-jadvalda neft fraksiyalari krekinglanganda qancha benzin hosil bо‘lishi kо‘rsatilgan.
3-jadval Neftning turli fraksiyalarini I soat davomida 425 S da krekinglanganda hosil bо‘ladigan benzin mshdori