1. Oqava suvni ximiyaviy tozalash. Oqava suv tarkibi. Oqava suvni qayta ishlash jarayoni

Suvni zaxiralarini muhofaza qilishning chora-tadbirlari.
Suvlardan oqilona foydalanish va muhofaza qilish, oqova suvlarni tozalab qayta ishlashni ta'minlashni respublika miqyosida yaxshi yo'lga qo'yish mutasaddi kishilarning birinchi galdagi vazifasidir. Xilma-xil ifloslovchi manbalar tufayli, insonlar o'rtasida turli xil yuqumli va yuqumsiz kasalliklarning kelib chiqishiga sabab bo'lmoqda. Bular: oshqozon-ichak, sariq kasalligi, ichburug', qorin tifi, para tif kabi xavfli yuqumli kasalliklardir. Suv tarkibida 65 ga yaqin mikroelementlar borligi aniqlangan. Shulardan 20 dan ortig'i organizm ehtiyoji uchun juda zarur bo'lgan yod, ftor, molibden, mis, temir va boshqalardir. Shu elementlarning ko'payib yoki kamayib ketishidan har xil yuqumli kasalliklar kelib chiqadi. Masalan: buqoq, kareis, felyuaroz.
Aholini toza ichimlik suvi bilan ta'minlash muhim ahamiyatga egadir. Ichimlik suvi maxsus davlat standartlari talabiga javob berishi va doimiy sog'liqni saqlash muassasalarining diqqat markazida bo'lishi shart. Asosan suvni har xil kasallik tarqatuvchi bakteriyalardan tozalashda xlorlash yoki hozirgi vaqtda ko'pchilik mamlakatlardagi singari ozonlash orqali tozalash usulidan foydalanish zarur.
Biz hozirgi kunda oldingi avlodlar yo'l qo'ygan xatolarning jabrini tortmoqdamiz. Bugungi kunga kelib esa, bu borada yo'l qo'yilgan xatolarni to'xtatmasak, kelajak avlodning ahvoli bundan ham tang bo'lishi mumkin.
Ma'lumki, suv sayyoramizning 70% ni tashkil etib, u okeanlar, dengiz, daryo, ko'l va er osti suvlaridan tashkil topgan. Sayyoramizdagi mavjud suv zahirasining o'rtacha 1 foizini ichimlik suvi, qolgan qismini dengiz va okeanlarning sho'r suvlari tashkil etadi, qaysiki, ular ichishga, o'simlik va hayvonlarni sug'orishga yaramaydi. Ammo, okean va dengiz suvlari ham iqlimni hosil qilishda, suvni aylanma harakatida, ulardagi barcha o'simlik va hayvonlarning yashashi uchun hamda suv transporti vositalarini yurishi uchun katta ahamiyatga ega.
Atmosfera havosining isishi tufayli Arktika va tog'lardagi muzliklarning 40 foizdan ortig'i erib ketdi, Afrikadagi Klimandjaro tog'i muzliklari erib tugagan, Antraktidadagi muzliklardan aysberglar hosil bo'lib, okean suvlariga erib ketmokda. Deyarli har yili YEvropaning ko'p mamlakatlarida, Rossiyaning ko'p viloyatlarida suv toshqinlari sodir bo'lmoqda. Atmosfera havosining isishi davom etaversa XXI asrda Dunyo okeani sathi 1-5 metrga ko'tariladi, quruqlikning salmoqli qismini suv bosishiga olib keladi.
O'zbekistonlik mutaxassislarning hisob-kitobiga ko'ra, atmosfera havosining isishi davom etaversa 2000-2030 yillarda Respublikadagi suv resurslari 15-25% kamayadi; atmosfera havosi isiganda suvni parlanishi kuchayib, ekinlar rivojlanish davrida ko'p marta sug'orishni talab qiladi. Ekinlarga suv etishmasligidan hosildorlik kamayadi.
Ob-hayot resurslarining ifloslanishi va buzilishi turli organik, noorganik, mexanik, bakteriologik va boshqa moddalar toʻplanishiga, tarkibida kislorodning kamayib yuqumli kasalliklarni tarqatuvchi bakteriyalarning paydo boʻlishiga olib keladi. Bunday salbiy oqibatlarning oldini olishda sanoat korxonalaridan chiqayotgan chiqindi suvlarni tozalash usullarini yanada takomillashtirib borish hamda ularni qayta ishlatish muhim oʻrin tutadi.
Zavod va fabrikalarning toza suv isteʼmol qilishini kamaytirib, yopiq suv taʼminotiga oʻtkazilishi koʻp jihatdan foydali.
— Sanoat korxonalarining oqovalari tarkibida neft mahsulotlari, fenol, ogʻir metall, fosfor birikmalari, boʻyoqlar qoldiqlari, toksikligi yuqori boʻlgan boshqa ifloslantiruvchi komponentlar mavjud, — deydi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qoʻmitasi bosh mutaxassisi Gʻolib Shukurov. — Tozalash inshootlarida oqavalarning belgilangan talab darajasida tozalay ochiq suv havzalariga chiqarib tashlanishi atrof-muhitga salbiy taʼsir yetkazishi mumkin. Qoʻmitamiz “Oʻzsuvtaʼminot” tizimidagi korxonalar bilan hamkorlikda nazorat ishlarini amalga oshirmoqda. Xususan, joriy yilning birinchi choragida Toshkent shahar “Boʻz-suv aeratsiya stansiyasi”, “Salar” va “Bektemir” oqova suv tozalash inshootlari atrofida atmosfera havosi va suv resurslarining ifloslanishi holatlari yuzasidan nazorat tadbirlari amalga oshirildi. 186 ta korxonaning lokal oqova tozalash inshootlari oʻrganilib, zarur choralar koʻrilmoqda.
Ekologik holatni yaxshilash oʻz oʻrnida chuqur izlanishni talab qilishi tabiiy. Ilmiy tadqiqotlar orqaligina sohadagi kamchiliklarni bartaraf etishimiz mumkin. Toshkent irrigatsiya va qishloq xoʻjaligini maxanizatsiyalash muhandislari instituti tayanch doktoranti Madina Alimova oqova suvlarini organo-mineral moddalardan, ogʻir metallardan hamda patogen mikroorganizmlardan pistiya oʻsimligi yordamida tozalashning samarali biotexnologiyasini taklif qilmoqda. Suv betida qalqib oʻsuvchi, barglari yassi eshkaksimon mazkur koʻp yillik oʻsimlik tropik va subtropik mintaqalarda keng tarqalgan boʻlib, hozirgi kunda oʻlkamiz iqlim sharoitiga ham moslashtirilgan.
— Pistiyani oʻstirish yordamida qayta tozalangan oqova suvlar turli xil organo-mineral moddalardan va patogen mikroorganizmlar, yaʼni ichak tayoqchalari bakteriyalaridan ham tozalandi, — deydi Madina Alimova. — Oqova suvlarida oʻstirilgan pistiya biomassalari termik qayta ishlangandan keyin hayvonlar va parrandalarni boqishda, oqsil vitaminli va mineral ozuqa sifatida biooʻgʻit va biogaz olishda, shuningdek, tuproq tarkibini yaxshilashda “yashil oʻgʻit” sifatida foydalanish mumkin. Bunday tozalashlardan soʻng oʻsimlik va hayvonlar uchun patogen hisoblangan mikroskopik zamburugʻlar yoʻqolib ketadi va suvning oksidlanish darajasi kamayadi. Qayta ishlangan suvni texnik maqsadlarda hamda sugʻorma dexqonchilikda ham qoʻllash mumkin. Chunki oqova suv chiqindilardan, ogʻir metallardan tozalangan boʻladi.
Yosh tadqiqotchi taklif etayotgan usulda oqovaning tozalanishi tabiatga yetkaziladigan zararni kamaytirishi barobarida suvdan unumli foydalanish imkonini ham beradi. Yana bir muhim tomoni, bu usul iqtisodiy jihatdan ham anchagina foyda keltiradi. Yetishtirilgan biomassani qishloq xoʻjaligida keng qoʻllash mumkin.
Kimyoviy oqava suvlar deganda kimyoviy zavodlarda mahsulot ishlab chiqarish jarayonida hosil bo'lgan oqava suvlar, masalan, etilen, polietilen, kauchuk, poliester, metanol, etilen glikol, neft rezervuarlari, havoni ajratuvchi havo kompressor stantsiyalari va boshqalar ishlab chiqariladi. Biokimyoviy davolanishdan so'ng, u odatda milliy ikkilamchi emissiya standartiga javob berishi mumkin. Endi suv resurslari tanqisligi sababli suvni oqizish me'yorlariga mos keladigan suvni sanoat suv ta'minoti va qayta ishlatish talablariga javob beradigan chuqur qayta ishlash kerak.

Katta suvdan foydalanuvchi kimyoviy zavod yiliga bir necha million kubometr toza suvdan foydalanadi. Suvni qayta ishlatish darajasi past, kanalizatsiya esa millionlab kubometrni tashkil etadi. Bu nafaqat ko'p suv resurslarini nobud qiladi, balki atrof-muhit va suv resurslarining ifloslanishiga olib keladi. Suv taqchilligi ushbu yirik sanoat suv iste'molchilarining ishlab chiqarishiga tahdid solmoqda. Korxonalarning barqaror rivojlanishini ta'minlash va suv resurslarini isrof qilishni kamaytirish, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va korxonalarning iqtisodiy va ijtimoiy manfaatlarini yaxshilash. Kimyoviy oqava suvlarni oqava suvlarni qayta ishlatish uchun aylanma suvning gidratatsiyasi yoki dinamik mineralizatsiya qilingan suvning gidratlanishi sifatida chuqur tozalash kerak (uch bosqichli tozalash).