1 O‘qituvchi faoliyatida pedagogik qobiliyat

O‘QITUVCHI INTELLEKTINING ASOSIY SIFATLARI Ijod. O‘qituvchi 
faoliyatida mehnatning moddiy va ma’naviy mahsulotini yaratish, yuksak 
natijalarga erishish qobiliyati Fikrlash tezligi. Ta’lim-tarbiya jarayonida yangi 
holatga tez va to‘g‘ri munosabat bildirish; faoliyatni tanlashda tafakkur 
tezligi 
Mahorat. 
Pedagogik 
faoliyatdaerishilgan 
muvaffaqiyatlar 
o‘lchovi; O‘QITUVCHINING INTELLEKT XUSUSIYATLARI
Fikrlash - amaldagi intellekt
-Aqliy teranlik-muammoni boshqa hodisalar bilan o‘zaro aloqadorlikda idrok etish 
qobiliyati
-Tezlik-muammolarni hal qilish tezligi, kasbga oid g‘oyalarni ishlab chiqarish 
qobiliyati
-Originaliik – yangi ilmiy g‘oyalarni yaratishga bo‘lgan intiiish
-Tirishqoqlik –doimo o‘rganilayotgan muammoning eng yaxshi echimmini topish 
ehtiyoji
Biroq, kishidagi tabiiy layoqat nishonalari mukammal kasbiy faoliyatning 
muvaffaqiyatli olib borilishini ta’minlamaydi. Kishi o‘zidagi layoqat nishonalarini 
doimiy ravishda rivojlantirib borishi kerak, bu esa faqat shijoatli kasbiy faoliyat 
jarayonida amalga oshirilishi mumkin.
Biror faoliyatning muvaffaqiyatli, mustaqil va mukammal bajarilishini 
ta’minlaydigan noyob qobiliyatlar birikmasi talant deyiladi.
-Qobiliyat ko‘rsatkichlari
-Ko‘nikmalarni egallash tezligi .Erishilgan yutuqlar sifati
-Qobiliyatlar-insonning ma’lum faoliyat talablariga javob beruvchi va uning 
muvaffaqiyatli 
bajarilishining 
shartihi 
soblanuvchi 
individual-psixologik 
xususiyatlardir
-UMUMIY 
QOBILIYATLAR: 
aqliy 
faollik;tanqidiylik; 
tizimiylik;tahlil 
qilish;reaksiya tezligi;sintezlash;diqqatni jamlash;e’tiborlilik;
-MAXSUS QOBILIYATLAR: tashkilotchilik; injenertexnik; loyixalashtirish; 
matematik; ijodiy; badiiy;musiqaviy qobiliyatlarni rivojlantirishning eng yuqori 
darajasi - TALANT

---

Barcha mutaxassisliklarda bo‘lgani kabi o‘qituvchilik kasbida ham pedagogik 
qobiliyat - uning shaxsiy istedod xususiyatlarini belgilab, kasbiy faoliyat turini 
muvaffaqiyatli amalga oshirishda subektiv shart -sharoitlar yaratadi.
Kishining qobiliyati juda katta ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatga ega.
Qobiliyatli o‘qituvchiga pedagogik faoliyat va mehnat yengilroq bo‘ladi va u 
kamroq charchaydi, chunki sevimli mehnati unga huzur-halovat bag‘ishlaydi.
Qobiliyat bilim, ko‘nikma va malakalar mahsuli, shu bilan birga, faoliyat usullarini 
egallash tezligi, teranligi va mustaxkamligida namoyon bo‘ladi.
O‘qituvchining o‘quvchilar bilan muloqoti yuksak darajada muvaf-
faqiyatli bo‘lishi uning pedagogik qobiliyatga qanchalik ega ekanligiga bog‘liq. 
O‘qituvchilarning faoliyati yosh avlodni ma’naviy barkamol shaxs darajasida 
tarbiyalashda va kasbiy bilimlarni chuqur egallagan kadrlarni tayyorlashda namoyon 
bo‘ladi. Buning muvaffaqiyati o‘qituvchilarning pedagogik qobiliyatiga bog‘liq.
O‘quvchilar bilan ta’lim-tarbiyaviy jarayonda ijobiy aloqalar o‘rnatish, ijobiy iqlim 
yarata olish, o‘ziga ishontira olish va jalb qilish - o‘qituvchi kommunikativ 
qobiliyatining asosiy mohiyati bo‘lib, bunda bevosita o‘qituvchi bilan bog‘liq 
bo‘lgan minglarcha ruhiy jarayonlar, ma’lum bir qolipdan chiqishi mumkin 
bo‘lmagan muomala turlari va shartlari mavjud. Tarbiyaning samaradorligi, 
pirovard natijada o‘quvchilar bilan aloqa o‘rnatishning shakl va uslublariga qat’iy 
rioya qilgan holda amalga oshirilishi bilan belgilanadi. Asosiy maqsad, o‘qituvchi 
va o‘quvchi munosabatida majburiy itoatkorlik o‘rnini ongli intizom egallashi, 
o‘quvchilarda mustaqil fikr yuritish ko‘nikmalarini hosil qilishdan iborat.
So‘z bilan og‘zaki ta’sir qilishda o‘qituvchi nutqi nihoyatda muxtasar, ravon, va 
muloyim bo‘lishi, intonatsiyalar o‘z o‘rnida ishlatilishi kerak. So‘z 
bilan og‘zaki ta’sir o‘tkazish qudrati SHarq xalqlarida azaldan ma’lum bo‘lgan.
Hozirgi davrda o‘qituvchi faoliyatida uchraydigan kommunikativ munosabatlarda 
so‘z bilan og‘zaki ta’sir etish nihoyatda xilma xil bo‘lib, bevosita pedagogik ta’sir 
ko‘rsatishning nisbatan mustaqil ko‘rinishini o‘zida mujassamlashtiradi. Bilish, 
anglash, ekspressiv (his-tuyg‘uga berilish holati), ijtimoiy an’anaviy muloqot, inson 
holatini so‘zsiz tushunish, dilkashlik o‘qituvchining pedagogik faoliyatida 
uchraydigan doimiy takrorlanib turadigan kommunikativ munosabatlarning 
turlaridir.
O‘qituvchining pedagogik muloqoti jarayonidagi ijodkorligi bir nechta ko‘rinishda 
namoyon bo‘ladi:
-o‘qituvchining o‘quvchilarni mukammal bilish jarayonidagi ijodkorligi;
- ular bilan o‘zaro hamkorlik tizimidagi ijodkorlik;
- o‘quvchiga bevosita ta’sirni tashkil qilishdagi ijodkorligi;
- o‘z xulq-atvorini boshqara olishda (muloqotni o‘zini-o‘zi bilgan holda bir 
maromda olib borish) ijodkorlik;
-o‘quvchilar bilan o‘zaro munosabatlarni tashkil qilish jarayonida ijodkorlik.
Modomiki, shunday ekan, ta’kidlash lozimki, o‘qituvchining muloqoti kasbiy-ijodiy 
kategoriya 
bo‘lib, pedagogik faoliyatda o‘qituvchi tomonidan ko‘plab 
kommunikativ vazifalarni hal qilish jarayoni va ijobiy natijalar majmuasidir. 
O‘qituvchi ta’lim-tarbiya jarayonida muntazam pedagogik ta’sir o‘tkazish metodlari 

---

bilan ishlaydi: masalan, dars jarayonida yangi materialni tushuntirishda, o‘quvchiga 
aybi uchun dashnom berishda.
Kishilarning kundalik hayot tarzidagi muloqotiga e’tibor beramiz. Tasavvur qiling, 
notanish kishidan biror narsani so‘rashingiz kerak. Tabiiyki, asosiy metod - iltimos 
qilish. Biroq, bevosita so‘raladigan narsa haqida gapirishdan oldin, sizga 
muvaffaqiyatni ta’minlaydigan dastlabki vaziyatni tashkil qilishga intilishingiz 
kerak. Bu holda siz ma’lum kommunikativ metodlardan foydalanib xushmuomalalik 
bilan psixologik muhitni tashkil qilasiz, muloqotingizdagi obektni psixologik 
jihatdan zabt etishni amalga oshirasiz, keyin esa bevosita ta’sirni amalga oshirasiz. 
Sinfda, o‘quvchilar jamoasi bilan muloqot jarayonida foydalaniladigan har bir ta’sir 
usuli xuddi shu kabi kommunikativ ta’limotga ega bo‘lishi kerak.
O‘qituvchi qizg‘in pedagogik faoliyati davomida hamda o‘z-o‘zini tarbiyalash 
jarayonida egallashi mumkin bo‘lgan muhim kommunikativ vazifalar:
Kasbiy-pedagogik muloqotning uzuksiz jarayonlanni o‘rganish qonuniyatlari, 
tizimi va tamoyillarini mukammal bilish.
Pedagogik kommunikatsiya ta’lim-tarbiya jarayonida bevosita qo‘llash 
tartibi va texnologiyalarni muntazam egallab bo‘lish.
Kasbiy-pedagogik muloqotning ko‘nikma va malakalarini uzuksiz o‘zlashlirib 
borish.
Kommunikativ qobiliiyatlarni rivojlantirish.
O‘qituvchining kommunikativ muloqoti ko‘plab funksiyalarga ega bo‘lgan tizimdir:
• axborot-kommunikativ;
• regulyatsion-kommunikativ;
• affektiv-kommunikativ.
Kommunikativ vazifalarni bajarish jarayonida bu funksiyalar yaxlit, kompleks 
tarzda amalga oshirilishi kerak, aks holda, o‘qituvchining o‘quvchilar bilan muloqot 
olib borish samaradorligi past bo‘ladi va belgilangan natijalarni bermaydi.
Taniqli rus pedagogi A.S.Makarenko o‘z asarlarida o‘qituvchining kasbiy fazilati 
to‘g‘risida fikrlarini quyidagicha bayon qiladi: "Pedagog darsda ma’lum bir o‘ziga 
xos rolni o‘ynamasligi mumkin emas. Sinf sahnasida rol o‘ynashni bilmaydigan 
o‘qituvchi kasbiy faoliyat olib borolmaydi. U ma’lum ma’noda aktyor. Bizning 
xulq-atvorimiz, fe’limiz, xarakterimiz biz uchun pedagogik qurol bo‘lishi ham aslo 
mumkin emas. Bolalarni qalb va ko‘ngil azoblari bilan, hijronli his-tuyg‘ularimiz 
yordamida tarbiyalashga umuman yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Axir biz insonmiz. Har 
qanday boshqa kasb egalarida ko‘ngil zahmatisiz ish bitirish mumkin bo‘lsa, 
pedagog ham ko‘ngil azobisiz faoliyat olib borishi lozim bo‘ladi. O‘quvchiga ba‘zan 
muloqotda ko‘ngil azobini namoyish etishga to‘gri keladi. Buning uchun pedagog 
sahnadagi aktyordek ijobiy rol o‘ynashni ham bilishi kerak.
O‘quvchilar bilan bo‘lajak muloqotni modellashtirishning muhim sharti o‘qituvchi 
va o‘quvchilarning o‘zaro emotsional birligi bo‘lib, u o‘qituvchiga darsning 
quyidagi ehtimoliy atmosferasini oldindan ko‘ra bilish imkoniyatini beradi:
- bo‘lajak darsda o‘quvchilar jamoasi bilan ro‘y berishi mumkin bo‘lgan turli 
vaziyatlarni oldindan ko‘ra olish;
- o‘quvchilar bilan o‘zaro demokratik va erkin munosabatning har xil darajalarini 
tashkillashtirish, uni rivojlantirish istiqbollarini belgilash;

---

-darsda o‘quvchilarning bilishga bo‘lgan qiziqishini va ijodiy kayfiyatini vujudga 
keltirish.
Ilg‘or o‘qituvchilar ish tajribasining tahlili shuni ko‘rsatadiki, dars jarayonida 
o‘quvchilar bilan bo‘lajak muloqotni modellashtirish juda muhim. Zero, bu jarayon 
darsning didaktik tamoyillarini har tomonlama belgilab beradi
Muloqot - yunoncha so‘z bo‘lib, suhbatlashuv, shaxslararo suhbat va o‘zaro fikr 
almashuv ma’nosini bildiradi hamda ikki yoki undan ortiq kishilarning 
so‘zlashuvida paydo bo‘ladi. Inson muloqot jarayonida ijtimoiy tajriba, ta’lim-
tarbiya, turli munosabatlar, axloqiy me’yorlar g‘oya va mafkura omillari ta’sirida 
yashab ijtimoiylashadi va shaxs sifatida kamolotga etadi. Kishilar o‘rtasidagi o‘zaro 
muloqot pedagogik-psixologik fanlarning asosiy kategoriyalaridan biri hisoblanib, 
u o‘z ichiga shaxslararo munosabatning eng muhim mexanizmlarini qamrab oladi.
Pedagogik muloqot -bu o o‘qituvchining o‘quvchilar bilan darsda va darsdan 
tashqari faoliyatda o‘zi uchun eng qulay bo‘lsan psixologik muhitni vuiudsa keltirib, 
iiobiy ruhiy iqlimni yaratishi uchun imkoniyat beruvchi kasbiy munosabatidir.
O‘qituvchining o‘quvchilar bilan o‘zaro yaqin muloqotidan asosiy maqsad:
• salbiy holatlarni vujudga keltiruvchi barcha jarayonlarga barham berish;
• o‘quvchilarda mustaqil fikr yuritish ko‘nikmalarini hosil qilish;
•o‘quvchilarni faollikka, erkin fikrlashga, o‘z fik-mulohazalarini cho‘chimasdan 
bayon qilib unga tayanishga o‘rgatish;
• o‘quvchilarning yashirin qobiliyatlarini rivojlantirish;
• dars va darsdan tashqari jarayonlarda quvonch va shodlik kayfiyatini paydo qilish.
Rus pedagogi V.A. Kan-Kalikning fikricha, o‘qituvchining pedagogik muloqoti 
tuzilishi quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshiriladi:
1.Prognozik bosqich (modellashtirish): O‘qituvchi tomonidan sinf jamoasi bilan 
bo‘lajak muloqotni modellashtirish.
2.Kommunikativ aloqa: O‘quvchi bilan dastlabki o‘zaro tanishuv jarayonida 
bevosita muloqotni tashkil etishga erishish.
3.Pedagogik jarayon: O‘qituvchining xatti-harakati, pedagogik mahorati bevosita 
muloqotni boshqarishga qaratilgan bo‘lishi kerak.
4.Natijalar tahlili: Amalga oshirilgan muloqotni tahlil etish, yutuq va kamchiliklarni 
xolisona baholab kelgusi faoliyat uchun modellashtirish.
O‘qituvchi kasbiy faoliyatidagi jonli muloqot qobiliyatini takomillashtirish uchun 
o‘z oldiga doimo quyidagi savollarni qo‘yib, unga mustaqil fikr-mulohazasi asosida 
javob bera olishi kerak: 1.Nimaga o‘rgatish:
2.Kimni o‘rgatish:
3.Qanday o‘rgatish:
O‘qituvchining o‘quvchilar bilan muloqoti samarali bo‘lishi uchun suhbatdoshni 
o‘ziga moyil qilib olish zarur. O‘zaro moyillikka erishish uchun amalda qo‘llanilib 
kelinadigan bir qator murakkab bo‘lmagan pedagogik ta’sir etuvchi usullardan 
foydalaniladi. Ularning eng muhimlari o‘quvchi ishonchini qozonish hamda ta’sir 
etish va ma’qullash usullaridir.
Iishonchini qozonish usuli o‘quvchilar bilan muloqot asosida ta’sir ko‘rsatishning 
yuqori samara beradigan usulidir. U o‘quvchi ongiga qaratilgan bo‘lib, idrok qilish 
orqali o‘quvchilar ishonchini qozonishni va ularning roziligini nazarda tutadi.

---