1. Orta Osiyo sharqning yuksak manaviyat va yirik tafakkur markazi

MAVZU : Yuksak ma'naviyatli yoshlarni tarbiyalashda O'rta Osiya allomalarining ilmiy meroslqrni o'rni (allomalarning ilmiy faoliyati misolida)

Reja:
1.Orta Osiyo – sharqning yuksak manaviyat va yirik tafakkur markazi.

2.Ozbekistonda XVI-XIX asrlar davri manaviyat va marifati.
3-Sharq mutafakkirlarining farzand tarbiyasi haqidagi fikrlari

Orta Osiyo tarixiy voqealarga goyat boy olka bolishi bilan birga azaldan ilm-fan, madaniyat va manaviyatning markazlaridan biri bolib kelgan. Bu olka dunyoga manaviyat va marifatning barcha sohalarida yuzlab, minglab jahonshumul ulug zotlar, davlat arboblarini tarbiyalab bergan. Umumbashariyat marifatparvarligini yaratishda buyuk ajdodlarimiz bevosita ishtirok etganlar, uning taraqqiyoti va boyishiga ulkan hissa qoshganlar. Orta Osiyoning madaniy merosi jahon madaniyati va marifatining zuviy ajralmas tarkibiy qismidir. Endilikda jahon manaviyati va marifati saltanatida oz orinlariga ega bolgan uluglarimizni teran anglash, organish va uluglash vaqti keldi. Afsuski, salkam 150 yillik mustamlakachilik, 70 yillik totatitar tuzum hukmronligi davrida respublikamiz yosh avlodi, Islom Karimov aytganidek, «...necha yillar bizni tariximizdan, dinmizdan, manaviy merosimizdan gofil etishga urindilar, - natijada ular oz xalqning tarixini, uning boy tabiiy-ilmiy, ijtimoiy-falsafiy, axloqiy madagiyatidan bahramand bolish, organishdan mahrum bolib keldi». Ajdodlarimiz ezozlab kelgan, asrlar qaridan olib otilgan falsafiy-axloqiy pand- nasihatlar, qadriyatlar ataylab, maqsadni kozlab yurgizilgan siyosat qurboni boldi, etibordan chetda qoldi. Bu esa yosh avlodning manaviyatiga salbiy tasir otkazdi. Vaholanki, Islom Karimov «Ozbekistonning oz istiqlol va taraqqiyot yoli» kitobida takidlanidek: «...otmishdagi allomalarning bebaho merosi qanchadan-qancha avlodlarning manaviy-ruhiy ongini va turmush tarzini shakllantirgan edi va u hamon tasir korsatmoqda». 1.Orta Osiyo tarixiy voqealarga goyat boy olka bolishi bilan birga azaldan ilm-fan, madaniyat va manaviyatning markazlaridan biri bolib kelgan. Bu olka dunyoga manaviyat va marifatning barcha sohalarida yuzlab, minglab jahonshumul ulug zotlar, davlat arboblarini tarbiyalab bergan. Umumbashariyat marifatparvarligini yaratishda buyuk ajdodlarimiz bevosita ishtirok etganlar, uning taraqqiyoti va boyishiga ulkan hissa qoshganlar. Orta Osiyoning madaniy merosi jahon madaniyati va marifatining zuviy ajralmas tarkibiy qismidir. Endilikda jahon manaviyati va marifati saltanatida oz orinlariga ega bolgan uluglarimizni teran anglash, organish va uluglash vaqti keldi. Afsuski, salkam 150 yillik mustamlakachilik, 70 yillik totatitar tuzum hukmronligi davrida respublikamiz yosh avlodi, Islom Karimov aytganidek, «...necha yillar bizni tariximizdan, dinmizdan, manaviy merosimizdan gofil etishga urindilar, - natijada ular oz xalqning tarixini, uning boy tabiiy-ilmiy, ijtimoiy-falsafiy, axloqiy madagiyatidan bahramand bolish, organishdan mahrum bolib keldi». Ajdodlarimiz ezozlab kelgan, asrlar qaridan olib otilgan falsafiy-axloqiy pand- nasihatlar, qadriyatlar ataylab, maqsadni kozlab yurgizilgan siyosat qurboni boldi, etibordan chetda qoldi. Bu esa yosh avlodning manaviyatiga salbiy tasir otkazdi. Vaholanki, Islom Karimov «Ozbekistonning oz istiqlol va taraqqiyot yoli» kitobida takidlanidek: «...otmishdagi allomalarning bebaho merosi qanchadan-qancha avlodlarning manaviy-ruhiy ongini va turmush tarzini shakllantirgan edi va u hamon tasir korsatmoqda».
Mustaqillik tufayli organish, tahlil etish imkoniyatiga ega bolgach, ona zaminimiz manaviy merosini chuqurroq organish biz yoshlarning vazifamiz, inchunun, oz tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bolmaydi. IX-XV asrlarni Yaqin va Orta Sharq mamlakatlarida shartli ravishda «Renessans» (uygonish) davri deb atashadi. Manaviyat va marifatning goyat gullab-yashnashi bu davr uchun xarakterli bolgan. Bu davrda qomusiy ilm egalari, ajoyib shoirlar, buyuk davlat arboblari etishib chiqqan. Dunyoviy fanlarning tez suratlarda taraqqiy etishi keng tarjimonlik faoliyatiga tasir etdi. Bu jarayon, ayniqsa halifa Mamun davrida ( yy.) Bagdodda «Bayt-ul-hikma» (Donolar uyi) tashkil etilgan paytda tezlashdi. Yunon falsafasi va tabobati, hind hisobi, al-ximiya va ilmu nujumga oid asarlar arab tiliga ogirildi. Bunda Markaziy Osiyodan etishib chiqqan mutafakkirlar al-Xorazmiy, al-Fargoniy, al-Farobiy, Ibn Sino, al-Beruniy kabi mutafakkirlar ham katta rol oynadilar. Renessans – uygonish davri madaniyati, manaviyati va marifati mohiyat-etibori bilan dunyoviy, gumanistik dunyoqarashi, antik davr madaniy merosiga murojaat qilish, bamisoli uning qayta uygonishni anglatadi. Uygonish davri namoyondalari qarashlari insonning cheksiz imkoniyatlariga, uning irodasiga, aql-idrokiga ishonib qarashi bilan ajralib turadi. Fanda Sharq va /arb uygonish davri tushunchalari ishlatiladi. Ular umumiy, oxshash tomonlari bilan birga, malum farq, oziga xos xususiyatlari jihatidan ham ajralib turadi. Avvalo ular davr nuqtai nazaridan farqlanadi. Ilk Sharq uygonish davri IX-XII asrlarni, songgi uygonish davri XIV-XV asrlarni oz ichiga olsa, /arb uygonish davri XV-XVII asrlarni oz ichiga olishi bilan farqlanadi. /arb uygonish davri uchun feodalizmga, dinga qarshi kurash xos bolsa, Sharqda masalaning garbdagidek keskin qoyilishini kormaymiz. Sharq va /arb uygonishi uchun umumiy xususiyatlar antik davrga murojaat qilish, uni qayta tiriltirish, tabiiy fanlar rivoji, fanda universallikni (qomusiylik), gumanizmni targib etish va boshqalarda namoyon boladi. Mustaqillik tufayli organish, tahlil etish imkoniyatiga ega bolgach, ona zaminimiz manaviy merosini chuqurroq organish biz yoshlarning vazifamiz, inchunun, oz tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bolmaydi. IX-XV asrlarni Yaqin va Orta Sharq mamlakatlarida shartli ravishda «Renessans» (uygonish) davri deb atashadi. Manaviyat va marifatning goyat gullab-yashnashi bu davr uchun xarakterli bolgan. Bu davrda qomusiy ilm egalari, ajoyib shoirlar, buyuk davlat arboblari etishib chiqqan. Dunyoviy fanlarning tez suratlarda taraqqiy etishi keng tarjimonlik faoliyatiga tasir etdi. Bu jarayon, ayniqsa halifa Mamun davrida ( yy.) Bagdodda «Bayt-ul-hikma» (Donolar uyi) tashkil etilgan paytda tezlashdi. Yunon falsafasi va tabobati, hind hisobi, al-ximiya va ilmu nujumga oid asarlar arab tiliga ogirildi. Bunda Markaziy Osiyodan etishib chiqqan mutafakkirlar al-Xorazmiy, al-Fargoniy, al-Farobiy, Ibn Sino, al-Beruniy kabi mutafakkirlar ham katta rol oynadilar. Renessans – uygonish davri madaniyati, manaviyati va marifati mohiyat-etibori bilan dunyoviy, gumanistik dunyoqarashi, antik davr madaniy merosiga murojaat qilish, bamisoli uning qayta uygonishni anglatadi. Uygonish davri namoyondalari qarashlari insonning cheksiz imkoniyatlariga, uning irodasiga, aql-idrokiga ishonib qarashi bilan ajralib turadi. Fanda Sharq va /arb uygonish davri tushunchalari ishlatiladi. Ular umumiy, oxshash tomonlari bilan birga, malum farq, oziga xos xususiyatlari jihatidan ham ajralib turadi. Avvalo ular davr nuqtai nazaridan farqlanadi. Ilk Sharq uygonish davri IX-XII asrlarni, songgi uygonish davri XIV-XV asrlarni oz ichiga olsa, /arb uygonish davri XV-XVII asrlarni oz ichiga olishi bilan farqlanadi. /arb uygonish davri uchun feodalizmga, dinga qarshi kurash xos bolsa, Sharqda masalaning garbdagidek keskin qoyilishini kormaymiz. Sharq va /arb uygonishi uchun umumiy xususiyatlar antik davrga murojaat qilish, uni qayta tiriltirish, tabiiy fanlar rivoji, fanda universallikni (qomusiylik), gumanizmni targib etish va boshqalarda namoyon boladi.

Sharq renessansi davri quyidagi umumiy xususiyatlarga ega: 1) madaniyat, dunyoviy fanlar va islom aqidashunoslikgining taraqqiyoti; 2) yunon, rum, fors, hind va boshqa madaniyatlar yutuqlariga suyanish; 3) astranomiya, matematika, minerologiya, jugrofiya, kimyo va boshqa tabiiy fanlar rivoji; 4) uslubda (metodologiya)- rastionalizm, mantiqning ustunligi; 5) insoniy dostlik, yuksak axloqiylikning targib etilishi; 6) falsafaning keng darajada rivoj topishi; 7) adabiyot, sheriyat, ritorikaning (notiqlik) keng rivoji; 8) bilimdonlikning qomusiy xarakterda ekanligi. Bu davrga kelib, avvalo Orta Osiyo, Eron, Iroq va Suriya ilmu-fan va madaniyatning yirik ochogiga aylandi. Xorazm, Buxoro, Xirotda yirik ilmiy markazlar tashkil topdi. Xorazmiy, Farobiy, Ibn Sino, Fargoniy, Beruniy, Imom al-Buxoriy, Imom Moturudiy, Imom Iso at- Termiziy, Hakim at-Termiziy, Axmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Maxmud az-Zamaxshariy kabi Orta Osiyolik olimlar va ulamolarning dongi butun dunyoga taralgan edi. Orta Osiyoning qadimiy, qohna shaharlaridan Buxoro, Xiva, Samarqand kabi shaharlari, qadimda fan, madaniyat va manaviyatning markaxi bolib kelganligi bilan ajralib turadi. Orta Osiyoda tabiiy-ilmiy tafakkuri rivojining boshlanishi buyuk allomalar al-Fargoniy va al-Xorazmiylar nomi bilan bogliqdir. Ularning har ikkovi ham Bagdoddagi Bayt-ul- hikmaning etakchi ilm sohiblaridan sanalgan yilda al-Fargoniy tavalludining 1200 yilligi yurtimizda keng nishonlandi. Uning vafoti 861 yildir. U mashhur falakkiyotshunos olim. Uning asosiy asarlari Astranomiya va astralyabiyaga kirish, Falakdan boladigan sabablar, Astralyabiya fani usullari, Osmon harakatlari va yulduzlar ilmi va boshqalardir. Fargoniyning Sharq renessansi davri quyidagi umumiy xususiyatlarga ega: 1) madaniyat, dunyoviy fanlar va islom aqidashunoslikgining taraqqiyoti; 2) yunon, rum, fors, hind va boshqa madaniyatlar yutuqlariga suyanish; 3) astranomiya, matematika, minerologiya, jugrofiya, kimyo va boshqa tabiiy fanlar rivoji; 4) uslubda (metodologiya)- rastionalizm, mantiqning ustunligi; 5) insoniy dostlik, yuksak axloqiylikning targib etilishi; 6) falsafaning keng darajada rivoj topishi; 7) adabiyot, sheriyat, ritorikaning (notiqlik) keng rivoji; 8) bilimdonlikning qomusiy xarakterda ekanligi. Bu davrga kelib, avvalo Orta Osiyo, Eron, Iroq va Suriya ilmu-fan va madaniyatning yirik ochogiga aylandi. Xorazm, Buxoro, Xirotda yirik ilmiy markazlar tashkil topdi. Xorazmiy, Farobiy, Ibn Sino, Fargoniy, Beruniy, Imom al-Buxoriy, Imom Moturudiy, Imom Iso at- Termiziy, Hakim at-Termiziy, Axmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Maxmud az-Zamaxshariy kabi Orta Osiyolik olimlar va ulamolarning dongi butun dunyoga taralgan edi. Orta Osiyoning qadimiy, qohna shaharlaridan Buxoro, Xiva, Samarqand kabi shaharlari, qadimda fan, madaniyat va manaviyatning markaxi bolib kelganligi bilan ajralib turadi. Orta Osiyoda tabiiy-ilmiy tafakkuri rivojining boshlanishi buyuk allomalar al-Fargoniy va al-Xorazmiylar nomi bilan bogliqdir. Ularning har ikkovi ham Bagdoddagi Bayt-ul- hikmaning etakchi ilm sohiblaridan sanalgan yilda al-Fargoniy tavalludining 1200 yilligi yurtimizda keng nishonlandi. Uning vafoti 861 yildir. U mashhur falakkiyotshunos olim. Uning asosiy asarlari Astranomiya va astralyabiyaga kirish, Falakdan boladigan sabablar, Astralyabiya fani usullari, Osmon harakatlari va yulduzlar ilmi va boshqalardir. Fargoniyning

Sharq renessansi davri quyidagi umumiy xususiyatlarga ega: 1) madaniyat, dunyoviy fanlar va islom aqidashunoslikgining taraqqiyoti; 2) yunon, rum, fors, hind va boshqa madaniyatlar yutuqlariga suyanish; 3) astranomiya, matematika, minerologiya, jugrofiya, kimyo va boshqa tabiiy fanlar rivoji; 4) uslubda (metodologiya)- rastionalizm, mantiqning ustunligi; 5) insoniy dostlik, yuksak axloqiylikning targib etilishi; 6) falsafaning keng darajada rivoj topishi; 7) adabiyot, sheriyat, ritorikaning (notiqlik) keng rivoji; 8) bilimdonlikning qomusiy xarakterda ekanligi. Bu davrga kelib, avvalo Orta Osiyo, Eron, Iroq va Suriya ilmu-fan va madaniyatning yirik ochogiga aylandi. Xorazm, Buxoro, Xirotda yirik ilmiy markazlar tashkil topdi. Xorazmiy, Farobiy, Ibn Sino, Fargoniy, Beruniy, Imom al-Buxoriy, Imom Moturudiy, Imom Iso at-Termiziy, Hakim at-Termiziy, Axmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Maxmud az-Zamaxshariy kabi Orta Osiyolik olimlar va ulamolarning dongi butun dunyoga taralgan edi. Orta Osiyoning qadimiy, qohna shaharlaridan Buxoro, Xiva, Samarqand kabi shaharlari, qadimda fan, madaniyat va manaviyatning markaxi bolib kelganligi bilan ajralib turadi. Orta Osiyoda tabiiy-ilmiy tafakkuri rivojining boshlanishi buyuk allomalar al-Fargoniy va al- Xorazmiylar nomi bilan bogliqdir. Ularning har ikkovi ham Bagdoddagi Bayt-ul-hikmaning etakchi ilm sohiblaridan sanalgan yilda al-Fargoniy tavalludining 1200 yilligi yurtimizda keng nishonlandi. Uning vafoti 861 yildir. U mashhur falakkiyotshunos olim. Uning asosiy asarlari Astranomiya va astralyabiyaga kirish, Falakdan boladigan sabablar, Astralyabiya fani usullari, Osmon harakatlari va yulduzlar ilmi va boshqalardir. Fargoniyning Sharq renessansi davri quyidagi umumiy xususiyatlarga ega: 1) madaniyat, dunyoviy fanlar va islom aqidashunoslikgining taraqqiyoti; 2) yunon, rum, fors, hind va boshqa madaniyatlar yutuqlariga suyanish; 3) astranomiya, matematika, minerologiya, jugrofiya, kimyo va boshqa tabiiy fanlar rivoji; 4) uslubda (metodologiya)- rastionalizm, mantiqning ustunligi; 5) insoniy dostlik, yuksak axloqiylikning targib etilishi; 6) falsafaning keng darajada rivoj topishi; 7) adabiyot, sheriyat, ritorikaning (notiqlik) keng rivoji; 8) bilimdonlikning qomusiy xarakterda ekanligi. Bu davrga kelib, avvalo Orta Osiyo, Eron, Iroq va Suriya ilmu-fan va madaniyatning yirik ochogiga aylandi. Xorazm, Buxoro, Xirotda yirik ilmiy markazlar tashkil topdi. Xorazmiy, Farobiy, Ibn Sino, Fargoniy, Beruniy, Imom al-Buxoriy, Imom Moturudiy, Imom Iso at-Termiziy, Hakim at-Termiziy, Axmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Maxmud az-Zamaxshariy kabi Orta Osiyolik olimlar va ulamolarning dongi butun dunyoga taralgan edi. Orta Osiyoning qadimiy, qohna shaharlaridan Buxoro, Xiva, Samarqand kabi shaharlari, qadimda fan, madaniyat va manaviyatning markaxi bolib kelganligi bilan ajralib turadi. Orta Osiyoda tabiiy-ilmiy tafakkuri rivojining boshlanishi buyuk allomalar al-Fargoniy va al- Xorazmiylar nomi bilan bogliqdir. Ularning har ikkovi ham Bagdoddagi Bayt-ul-hikmaning etakchi ilm sohiblaridan sanalgan yilda al-Fargoniy tavalludining 1200 yilligi yurtimizda keng nishonlandi. Uning vafoti 861 yildir. U mashhur falakkiyotshunos olim. Uning asosiy asarlari Astranomiya va astralyabiyaga kirish, Falakdan boladigan sabablar, Astralyabiya fani usullari, Osmon harakatlari va yulduzlar ilmi va boshqalardir. Fargoniyning

Farobiy hayotning oliy maqsadi baxt-saodatga erishuvdan iborat, kishilar bunga olamni organish, kasb-hunar va ilmlarni ozlashtirish – marifatli bolish orqali erishadi deb qaraydi. Xorazmlik buyuk olim Abu Rayhon Beruniy ( ) jahon fani tarixida eng mashhur siymolar qatoridan joy olgan, oz davridagi deyarli hamma fanlarga katta hissa qoshgan, mashhur qomusiy ilm sohibi, yirik tabiatshunos va faylasufdir. U oz umri davomida 150 dan ortiq asarlar yaratgan. Shulardan eng mashhurlari Qadimgi ajdodlardan qolgan yodgorliklar, Masud qonuni, Hindiston, Geodeziya, Mineralogiya, Saydana va boshqalardir. Garchi Beruniy falsafiy-axloqiy masalalarga oid asar yozmagan bolsada, ammo kopgina asarlarida bu masala haqida fikrlar bayon etgan. Beruniy xalqlar ortasidagi dostlikni va ilmiy hamkorlikni yuksak qadrlaydi. Uni eng insoniy-axloqiy sifat deb maqtab, amalda ozi korsatgan. Bir necha yil Hindistonda yashagan 45 yoshli olim qadimgi hind-sanskrit tilini organib, bu tilgan Evklidning Elementlar, Ptolomeyning Almajistiy asarlarini tarjima qildi va hind olimlarni yunon ilmi va falsafasi bilan tanishtirdi. Ozi esa hindlarning ilmi, adabiyoti, falsafasi va axloqini organdi. Farobiy hayotning oliy maqsadi baxt-saodatga erishuvdan iborat, kishilar bunga olamni organish, kasb-hunar va ilmlarni ozlashtirish – marifatli bolish orqali erishadi deb qaraydi. Xorazmlik buyuk olim Abu Rayhon Beruniy ( ) jahon fani tarixida eng mashhur siymolar qatoridan joy olgan, oz davridagi deyarli hamma fanlarga katta hissa qoshgan, mashhur qomusiy ilm sohibi, yirik tabiatshunos va faylasufdir. U oz umri davomida 150 dan ortiq asarlar yaratgan. Shulardan eng mashhurlari Qadimgi ajdodlardan qolgan yodgorliklar, Masud qonuni, Hindiston, Geodeziya, Mineralogiya, Saydana va boshqalardir. Garchi Beruniy falsafiy-axloqiy masalalarga oid asar yozmagan bolsada, ammo kopgina asarlarida bu masala haqida fikrlar bayon etgan. Beruniy xalqlar ortasidagi dostlikni va ilmiy hamkorlikni yuksak qadrlaydi. Uni eng insoniy-axloqiy sifat deb maqtab, amalda ozi korsatgan. Bir necha yil Hindistonda yashagan 45 yoshli olim qadimgi hind-sanskrit tilini organib, bu tilgan Evklidning Elementlar, Ptolomeyning Almajistiy asarlarini tarjima qildi va hind olimlarni yunon ilmi va falsafasi bilan tanishtirdi. Ozi esa hindlarning ilmi, adabiyoti, falsafasi va axloqini organdi.

Jahon madaniyati va marifatiga katta hissa qoshgan, Sharq va Evropada Shayx-ur- rais – olimlar boshligi unvoniga ega bolgan alloma Abu Ali ibn Sinoning ( ) ilmiy merosi biz uchun bebaho xazinadir. U oz umri davomida 450 dan ortiq asarlar yaratgan. Uning Tib qonunlari nomli 5 jilddan iborat kitobi asrlar davomida Sharq va Evropada medistina boyicha asosiy qollanma bolib xizmat qilib kelmoqda. Ibn Sino yoshligida zor mehnat, izlanish, gayrat bilan ilmlarni organishga kirishgan. U bu haqida shunday yozadi: Uyquga ketgan vaqtimda ham ongimdagi masalalarni korardim. Shu holatda kop masalalar tushumda menga ayon bolardi... shu zaylda hamma ilmlarni, mustahkam egallay oldim. Insonning imkoniyat darajasida egallaydigan darajada bilimni egallab oldim. Aristotelning Metafizikasini qirq bir marta qayta oqidim. U menga hatto yod bolib ham qoldi. Lekin shunday bolishiga qaramay, men uni va uning maqsadlarini tushuna olmasdim, - deb yozadi u tarjimai holida. Ibn Sino bu muammoni Farobiyning Aristotel Metazifikasiga yozgan sharhini oqib hal qiladi. Ibn Sino umrining kop qismini sarsonlikda otkazishga qaramay – matematika, astranomiya, fizika, kimyo, biologiya, farmakologiya, psixologiya, filologiya, falsafa va tabobat sohasida barakali ijod qilgan mutafakkirdir. Uning asarlaridan 100 tachasi bizgacha etib kelgan, xolos. Ular qatoriga orta asr ilmining barcha muhim sohalarini oz ichiga olgan, xususan – mantiq, fizika, matematika, metafizikani toliq qamrab olgan Kitob ash-shifo, 20 tomdan iborat Kitob ul-insof, Donishnoma, Lison ut- tayr, Solomon va Ibsol, Hayy ibn Yaqzon kabi asarlari kiradi. U ozining falsafiy- axloqiy asarlarida hukmdorlarni qonunsizliklarga qarshi kurashishga, xalqning talablariga quloq solishga, adolat yuzasidan ish yuritishga chaqiradi. Adolatni inson xatti-harakatining eng yaxshi bezagi deb korsatadi. Jahon madaniyati va marifatiga katta hissa qoshgan, Sharq va Evropada Shayx-ur- rais – olimlar boshligi unvoniga ega bolgan alloma Abu Ali ibn Sinoning ( ) ilmiy merosi biz uchun bebaho xazinadir. U oz umri davomida 450 dan ortiq asarlar yaratgan. Uning Tib qonunlari nomli 5 jilddan iborat kitobi asrlar davomida Sharq va Evropada medistina boyicha asosiy qollanma bolib xizmat qilib kelmoqda. Ibn Sino yoshligida zor mehnat, izlanish, gayrat bilan ilmlarni organishga kirishgan. U bu haqida shunday yozadi: Uyquga ketgan vaqtimda ham ongimdagi masalalarni korardim. Shu holatda kop masalalar tushumda menga ayon bolardi... shu zaylda hamma ilmlarni, mustahkam egallay oldim. Insonning imkoniyat darajasida egallaydigan darajada bilimni egallab oldim. Aristotelning Metafizikasini qirq bir marta qayta oqidim. U menga hatto yod bolib ham qoldi. Lekin shunday bolishiga qaramay, men uni va uning maqsadlarini tushuna olmasdim, - deb yozadi u tarjimai holida. Ibn Sino bu muammoni Farobiyning Aristotel Metazifikasiga yozgan sharhini oqib hal qiladi. Ibn Sino umrining kop qismini sarsonlikda otkazishga qaramay – matematika, astranomiya, fizika, kimyo, biologiya, farmakologiya, psixologiya, filologiya, falsafa va tabobat sohasida barakali ijod qilgan mutafakkirdir. Uning asarlaridan 100 tachasi bizgacha etib kelgan, xolos. Ular qatoriga orta asr ilmining barcha muhim sohalarini oz ichiga olgan, xususan – mantiq, fizika, matematika, metafizikani toliq qamrab olgan Kitob ash-shifo, 20 tomdan iborat Kitob ul-insof, Donishnoma, Lison ut- tayr, Solomon va Ibsol, Hayy ibn Yaqzon kabi asarlari kiradi. U ozining falsafiy- axloqiy asarlarida hukmdorlarni qonunsizliklarga qarshi kurashishga, xalqning talablariga quloq solishga, adolat yuzasidan ish yuritishga chaqiradi. Adolatni inson xatti-harakatining eng yaxshi bezagi deb korsatadi.

Uning fikricha, yaxshilik donolikda, donolik esa hodisalarni bilish orqali qolga kiritiladi. Bilim, marifat inson hayotining ajralmas tomonidir. Ibn Sino Solomon va Ibsol qissasida rostgoylik, sadoqat, pok muhabbat, irodaning makr ustidan galabasini tasvirlaydi. Mutafakkir kishilarni dostlik va haqiqatga, dostlikning qadriga etishga chaqiradi. Insonni esa olamdagi mavjudotlar ichida eng buyuk zot, deb qaraydi. Shunday qilib, Ibn Sino orta asr Sharq va Evropa madaniyati va marifati taraqqiyotiga juda katta tasir korsatdi. IX-XII asrlar manaviyati va marifati rivojida XI asrning kozga koringan shoiri Yusuf Xos Hojib ham katta orin tutadi. Yusuf Xos Hojib ozining yagona dostoni bolmish Qutadgu bilig bilan mashhurdir. Bu asar 1069 yilda yozilgan bolib, uni shoir Qashgar hokimi Sulaymon Asrlon qoraxonga bagishlagan. Shu asari uchun unga Xos Hojib, yani buyuk xonning maxsus maslahatchisi unvoni berilgan. Doston qahramonlari – hokim Kuntugdi adolat ramzi, vazir Oytoldi baxt ramzi sifatida, vazirning ogli Ogdulmish aql ramzi sifatida tasvirlanadi. Mutafakkir inson faqat jamiyatda, boshqa kishilar bilan muloqotda va foydali mehnatda chinakam kamolotga etadi, degan goyani ilgari suradi. Insonga foyda keltirmaydigan inson – olikdir, deb takidlaydi. Jamiyatda mehnat ahli – dehqonlar, chorvadorlar, hunarmandlar hal qiluvchi rol oynaydi, deb uqtiradi. Shuning uchun, Yusuf Xos Hojib hokimga adolatli bolish, ozboshimchalik va qonunsizlikka yol qoymaslikni maslahat beradi. Mutafakkir fikricha, odam kimligidan qatiy nazar inston bolishi lozim, chunki dunyoda faqat insoniylikkina abadul- abad qoladi. Shu sababli oz nomini hamisha yaxshilik bilan eslashni istagan kishi faqat yaxshilik qilishi lozim. U shunday yozadi: Kimning odobi yaxshi va axloqi togri bolsa, u kishi maqsadiga etadi va baxt unga kulib boqadi, chunki yaxshi axloq jamiki yaxshiliklarning zaminidir. Yusuf Xos Hojib ilm va marifatni jamiyatning taraqqiyotiga, gullab-yashnashiga olib keluvchi kuch deb bilib, ularni egallashgan davat etadi. U kishini zulmat ichidagi uyga, bilimni esa ana shu uyni nurafshon etuvchi mashalga oxshatadi. Uning fikricha, yaxshilik donolikda, donolik esa hodisalarni bilish orqali qolga kiritiladi. Bilim, marifat inson hayotining ajralmas tomonidir. Ibn Sino Solomon va Ibsol qissasida rostgoylik, sadoqat, pok muhabbat, irodaning makr ustidan galabasini tasvirlaydi. Mutafakkir kishilarni dostlik va haqiqatga, dostlikning qadriga etishga chaqiradi. Insonni esa olamdagi mavjudotlar ichida eng buyuk zot, deb qaraydi. Shunday qilib, Ibn Sino orta asr Sharq va Evropa madaniyati va marifati taraqqiyotiga juda katta tasir korsatdi. IX-XII asrlar manaviyati va marifati rivojida XI asrning kozga koringan shoiri Yusuf Xos Hojib ham katta orin tutadi. Yusuf Xos Hojib ozining yagona dostoni bolmish Qutadgu bilig bilan mashhurdir. Bu asar 1069 yilda yozilgan bolib, uni shoir Qashgar hokimi Sulaymon Asrlon qoraxonga bagishlagan. Shu asari uchun unga Xos Hojib, yani buyuk xonning maxsus maslahatchisi unvoni berilgan. Doston qahramonlari – hokim Kuntugdi adolat ramzi, vazir Oytoldi baxt ramzi sifatida, vazirning ogli Ogdulmish aql ramzi sifatida tasvirlanadi. Mutafakkir inson faqat jamiyatda, boshqa kishilar bilan muloqotda va foydali mehnatda chinakam kamolotga etadi, degan goyani ilgari suradi. Insonga foyda keltirmaydigan inson – olikdir, deb takidlaydi. Jamiyatda mehnat ahli – dehqonlar, chorvadorlar, hunarmandlar hal qiluvchi rol oynaydi, deb uqtiradi. Shuning uchun, Yusuf Xos Hojib hokimga adolatli bolish, ozboshimchalik va qonunsizlikka yol qoymaslikni maslahat beradi. Mutafakkir fikricha, odam kimligidan qatiy nazar inston bolishi lozim, chunki dunyoda faqat insoniylikkina abadul- abad qoladi. Shu sababli oz nomini hamisha yaxshilik bilan eslashni istagan kishi faqat yaxshilik qilishi lozim. U shunday yozadi: Kimning odobi yaxshi va axloqi togri bolsa, u kishi maqsadiga etadi va baxt unga kulib boqadi, chunki yaxshi axloq jamiki yaxshiliklarning zaminidir. Yusuf Xos Hojib ilm va marifatni jamiyatning taraqqiyotiga, gullab-yashnashiga olib keluvchi kuch deb bilib, ularni egallashgan davat etadi. U kishini zulmat ichidagi uyga, bilimni esa ana shu uyni nurafshon etuvchi mashalga oxshatadi.

Biz organayotgan davrda axloqiy-didaktik mavzuda asar yaratgan va shuhrat qozongan shoir Ahmad Yugnakiydir. U XII asr oxiri va XIII asrning birinchi yarmida yashab ijod qilgan. Undan bizgacha «Hibatul-haqoyiq» dostoni etib kelgan. U oz dostonida dunyoning bevafoligi, otkinchiligi haqida gapirib: dunyo goyo karvon faqat ozgina fursat toxtab otiladigan rabot (karvonsaroy), shu sababli, takidlaydi u, bu dunyodagi rohat-farogatga intilish befoyda, uni deb azob-uqubat chekishga arzimaydi, chunki «sen bugun korib turgan boylik ertaga goyib boladi, sen ozimniki deb bilgan buyumlar boshqalarga qolib ketadi. Shuning uchun faqat yaxshilik urugini sekish uchungicha yashash kerak deb uqtiradi. U bilimli, marifatli kishilarni etuk kishilar deb hisoblaydi. Inson bilan bilimni ajratib bolmaydi, faqat bilimli kishigina kamol topishi mumkin de takidlaydi. Uning fikricha, inson olim bolgandan keyingina uluglik darajasiga kotariladi va yaxshi nom qoldiradi. Bilimsiz kishi soglom bolsa ham, u olikdir deb korsatadi. Bilim inson uchun bitmas- tuganmas mulkdir, deb takidlaydi. Shoir, axloq-odobdagi asosiy narsa tildir, til baxtiyorlik va baxtsizlikning sababidir deb uqtiradi. Shu bilan birga olim halollik va haqgoylik, saxiylik inson uchun fazilat, unga intilish kerak deya, xasislik va badfellikni qoralaydi. Kamsuqumlik va kamtarinlik insonni uluglaydi, deb korsatadi. Kishilarga faqat yaxshi odamlardangina dost orttirishini maslahat beradi. Faqat yaxshi ishlar qilibgina yaxshi natijalar kutish mumkin, chunki «...tikan ekib, hosiliga uzum olmaysan» deb aytadi. Biz organayotgan davrda axloqiy-didaktik mavzuda asar yaratgan va shuhrat qozongan shoir Ahmad Yugnakiydir. U XII asr oxiri va XIII asrning birinchi yarmida yashab ijod qilgan. Undan bizgacha «Hibatul-haqoyiq» dostoni etib kelgan. U oz dostonida dunyoning bevafoligi, otkinchiligi haqida gapirib: dunyo goyo karvon faqat ozgina fursat toxtab otiladigan rabot (karvonsaroy), shu sababli, takidlaydi u, bu dunyodagi rohat-farogatga intilish befoyda, uni deb azob-uqubat chekishga arzimaydi, chunki «sen bugun korib turgan boylik ertaga goyib boladi, sen ozimniki deb bilgan buyumlar boshqalarga qolib ketadi. Shuning uchun faqat yaxshilik urugini sekish uchungicha yashash kerak deb uqtiradi. U bilimli, marifatli kishilarni etuk kishilar deb hisoblaydi. Inson bilan bilimni ajratib bolmaydi, faqat bilimli kishigina kamol topishi mumkin de takidlaydi. Uning fikricha, inson olim bolgandan keyingina uluglik darajasiga kotariladi va yaxshi nom qoldiradi. Bilimsiz kishi soglom bolsa ham, u olikdir deb korsatadi. Bilim inson uchun bitmas- tuganmas mulkdir, deb takidlaydi. Shoir, axloq-odobdagi asosiy narsa tildir, til baxtiyorlik va baxtsizlikning sababidir deb uqtiradi. Shu bilan birga olim halollik va haqgoylik, saxiylik inson uchun fazilat, unga intilish kerak deya, xasislik va badfellikni qoralaydi. Kamsuqumlik va kamtarinlik insonni uluglaydi, deb korsatadi. Kishilarga faqat yaxshi odamlardangina dost orttirishini maslahat beradi. Faqat yaxshi ishlar qilibgina yaxshi natijalar kutish mumkin, chunki «...tikan ekib, hosiliga uzum olmaysan» deb aytadi.

XVI-XIX asrlarda Orta Osiyo xalqlari manaviy-marifiy tafakkur taraqqiyoti ikki yonalishda bordi. Birinchisi Orta Osiyoning ozida roy berdi. Ikkinchisi Hindistonda Boburiylar davridagi Orta Osiyolik mutafakkirlarning ijodida namoyon boldi (Bobur, Humoyun, Akbar, Shohjahon va boshqalar). XVII asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrning boshlarida Orta Osiyo manaviy-marifiy qarash rivoji Boborahim Mashrab ( ) nomi bilan chambarchas bogliq. Mashrabdan boy manaviy badiiy meros qolgan. Mashrab osha vaqtda Yaqin va Orta Sharq mamlakatlarida tarqalgan tasavvufning qalandarlik oqimiga etiqod qilib, ozining isyonkorona sherlari bilan jamiyatdagi adolatsizlikka qarshi kurash olib borishga harakat qilgan. Oz gazallarida axloqiy, manaviy poklikka erishish, hayotdagi illatlarga qarshi kurashni kuylaydi. U ozi yashagan davr hokimlaridan adolatni kutadi. Hatto ularga murojaat qilib, xalq togrisida gamxorlik qilishni, ularning arz-dodiga quloq solishni soraydi. Mashrab kishilarni boylikka hirs qoymaslikka, ozgalarga yaxshilik qilishga, sahiylikka, halol bolishga, oz mehnati evaziga yashash, nafsni tiyishga chaqiradi. Mashrab oz ijodida xulq-odob masalalariga katta etibor berib, odamlarni yaramas hatti-harakatlardan, takabburlik va yolgon sozlashdan saqlanishga undaydi. Uning manaviy-axloqiy dunyoqarashida farzandning ota-onani hurmat qilishi, ularni yuksaklikka kotarish goyasi muhim orin tutadi. Xususan, farzanddan otaning rozi bolishi lozimligi, aks holda yomon oqibatlarga olib kelishi haqida yozadi. Mashrab ijodidagi bunday goyalarning mustaqil Ozbekiston yoshlarini manaviy kamolga etkazishda ahamiyati katta. XVII asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrning boshlarida ijod qilgan Orta Osiyolik mutafakkirlardan biri Mirza Abdulqodir Bedildir ( ). Undan juda boy manaviy meros qolgan. Unga Sharq Gegeli degan unvon, tavsif berilganki, bu uning zamonasining hamda Sharqning buyuk va yuksak manaviyat-marifat egasi bolganligini korsatadi. Bedil oz asarlarida avvalo inson haqida, mirishkor dehqon haqida alohida mehr, hurmat va ehtirom bilan gapiradi. U insonni irqiy, milliy va diniy etiqodlaridan qatiy nazar hurmat va ehtiromga sazovor oliy zot deb biladi. Bu haqida shunday deydi: Har kimki, hazrati insonni sajdaga sazovor demasa, u malundir. Qanday ajoyib fikr. Ushbu fikr har qanday davr uchu ham adolatli va oliyjanobdir. Inson borliqning, olamning toji. Inson oz baxtini ozi yaratadigan zot deb qaraydi. Odam abadiy yashashi mumkinmi? – degan savolga mutafakkir ijobiy javob beradi. 2. XVI-XIX asrlarda Orta Osiyo xalqlari manaviy-marifiy tafakkur taraqqiyoti ikki yonalishda bordi. Birinchisi Orta Osiyoning ozida roy berdi. Ikkinchisi Hindistonda Boburiylar davridagi Orta Osiyolik mutafakkirlarning ijodida namoyon boldi (Bobur, Humoyun, Akbar, Shohjahon va boshqalar). XVII asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrning boshlarida Orta Osiyo manaviy-marifiy qarash rivoji Boborahim Mashrab ( ) nomi bilan chambarchas bogliq. Mashrabdan boy manaviy badiiy meros qolgan. Mashrab osha vaqtda Yaqin va Orta Sharq mamlakatlarida tarqalgan tasavvufning qalandarlik oqimiga etiqod qilib, ozining isyonkorona sherlari bilan jamiyatdagi adolatsizlikka qarshi kurash olib borishga harakat qilgan. Oz gazallarida axloqiy, manaviy poklikka erishish, hayotdagi illatlarga qarshi kurashni kuylaydi. U ozi yashagan davr hokimlaridan adolatni kutadi. Hatto ularga murojaat qilib, xalq togrisida gamxorlik qilishni, ularning arz-dodiga quloq solishni soraydi. Mashrab kishilarni boylikka hirs qoymaslikka, ozgalarga yaxshilik qilishga, sahiylikka, halol bolishga, oz mehnati evaziga yashash, nafsni tiyishga chaqiradi. Mashrab oz ijodida xulq-odob masalalariga katta etibor berib, odamlarni yaramas hatti-harakatlardan, takabburlik va yolgon sozlashdan saqlanishga undaydi. Uning manaviy-axloqiy dunyoqarashida farzandning ota-onani hurmat qilishi, ularni yuksaklikka kotarish goyasi muhim orin tutadi. Xususan, farzanddan otaning rozi bolishi lozimligi, aks holda yomon oqibatlarga olib kelishi haqida yozadi. Mashrab ijodidagi bunday goyalarning mustaqil Ozbekiston yoshlarini manaviy kamolga etkazishda ahamiyati katta. XVII asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrning boshlarida ijod qilgan Orta Osiyolik mutafakkirlardan biri Mirza Abdulqodir Bedildir ( ). Undan juda boy manaviy meros qolgan. Unga Sharq Gegeli degan unvon, tavsif berilganki, bu uning zamonasining hamda Sharqning buyuk va yuksak manaviyat-marifat egasi bolganligini korsatadi. Bedil oz asarlarida avvalo inson haqida, mirishkor dehqon haqida alohida mehr, hurmat va ehtirom bilan gapiradi. U insonni irqiy, milliy va diniy etiqodlaridan qatiy nazar hurmat va ehtiromga sazovor oliy zot deb biladi. Bu haqida shunday deydi: Har kimki, hazrati insonni sajdaga sazovor demasa, u malundir. Qanday ajoyib fikr. Ushbu fikr har qanday davr uchu ham adolatli va oliyjanobdir. Inson borliqning, olamning toji. Inson oz baxtini ozi yaratadigan zot deb qaraydi. Odam abadiy yashashi mumkinmi? – degan savolga mutafakkir ijobiy javob beradi.

XVII-XIX asrlar manaviyati va marifati rivojida Turdi, Huvaydo, Gulhaniy, Mahmur, Nodirabegim, Uvaysiy, Munis Xorazmiy, Ogahiy, Feruz va boshqalarning orni va roli ham beqiyosdir. XIX asrda Orta Osiyoda manaviyat va marifat rivoji Ahmad Donish ( ) ijodi va marifatparvarlik faoliyati bilan chambarchas boglanib ketganligini alohida qayd etish lozim. U inson turli fanlarni egallab, dunyo sirlaridan voqif bola oladi, deydi. Biz – dunyoni gullab-yashnatish uchun, er osti boyliklarini topish uchun, dunyoning ajoyib sirli tomonlarini tadqiqetish uchun, uning hamma qitalarini va aholisini bilish uchun tugilganmizdeydi Ahmad Donish. U ilmni, marifatni rivojlantirish, xalqni savdoxon qilish orqali qoloqlikdan qutilish mumkin deb marifatparvarlik goyalarini ilgari suradi. Ozbek marifatchiligi Muqumiy, Furqat, Avaz Otar, Zavqiy va boshqalar ham alohida orin tutadi. Marifatparvarlik goyalari Maxmudxoja Behbudiy, Munavvar qori, Abdulqodir Shakuriy, Ishoqxon Ibrat, Abdulla Avloniy, Abdurrauf Fitrat, Abdulhamid Cholpon, Abdulla Qodiriylar kabi jadidchilar faoliyati va ijodida, millat ozodligi uchun kurash bilan boglanib ketganligini alohida qayd etish lozim. Jadidchilik aslida marifatparvarlik harakatining korinishidir. Marifatning lugaviy manosi bilim demakdir. Marifatni hayotgan singdirish esa maorif tizimi orqali amalga oshiriladi. Marifat bilim va madaniyatning mazmuni bolib, maorif esa ushbu mazmunni yoyish qurolidir. Marifat asosan umumiy va orta maxsus bilim beruvchi maktab va oquv yurtlarida amalga oshiriladi. Marifat tushunchasi maorif tushunchasidan keng bolib, bilim va madaniyatni yoyish va yuksaltirishning barcha turlarini va shakllarini oz ichiga oladi. Insoniyatning bir jamiyatdan ikkinchi jamiyatga otishi marifatparvarlikdan boshlanadi. Jadid sozi arabchadan yangilanish, yangi usul manolarini anglatadi. U yangi, zamonaviy maktab, matbuot, milliy taraqqiyot usullari, yollari va tarafdorlarining umumiy nomi. Jadidchilikning asosiy goya va maqsadlari quyidagilardan iborat: Turkistonni orta asrchilik, feodal qoloqlik, xurofotlardan tozalash, millatni zamonaviy taraqqiyot yoliga olib chiqish, milliy davlatni bunyod etish, konstitustion, parlament va prezident idora usulidagi ozod jamiyatni qurish, turkiy tillarga davlat maqomini berish, milliy qoshin tuzish va h.k.lardan iboratdir. XVII-XIX asrlar manaviyati va marifati rivojida Turdi, Huvaydo, Gulhaniy, Mahmur, Nodirabegim, Uvaysiy, Munis Xorazmiy, Ogahiy, Feruz va boshqalarning orni va roli ham beqiyosdir. XIX asrda Orta Osiyoda manaviyat va marifat rivoji Ahmad Donish ( ) ijodi va marifatparvarlik faoliyati bilan chambarchas boglanib ketganligini alohida qayd etish lozim. U inson turli fanlarni egallab, dunyo sirlaridan voqif bola oladi, deydi. Biz – dunyoni gullab-yashnatish uchun, er osti boyliklarini topish uchun, dunyoning ajoyib sirli tomonlarini tadqiqetish uchun, uning hamma qitalarini va aholisini bilish uchun tugilganmizdeydi Ahmad Donish. U ilmni, marifatni rivojlantirish, xalqni savdoxon qilish orqali qoloqlikdan qutilish mumkin deb marifatparvarlik goyalarini ilgari suradi. Ozbek marifatchiligi Muqumiy, Furqat, Avaz Otar, Zavqiy va boshqalar ham alohida orin tutadi. Marifatparvarlik goyalari Maxmudxoja Behbudiy, Munavvar qori, Abdulqodir Shakuriy, Ishoqxon Ibrat, Abdulla Avloniy, Abdurrauf Fitrat, Abdulhamid Cholpon, Abdulla Qodiriylar kabi jadidchilar faoliyati va ijodida, millat ozodligi uchun kurash bilan boglanib ketganligini alohida qayd etish lozim. Jadidchilik aslida marifatparvarlik harakatining korinishidir. Marifatning lugaviy manosi bilim demakdir. Marifatni hayotgan singdirish esa maorif tizimi orqali amalga oshiriladi. Marifat bilim va madaniyatning mazmuni bolib, maorif esa ushbu mazmunni yoyish qurolidir. Marifat asosan umumiy va orta maxsus bilim beruvchi maktab va oquv yurtlarida amalga oshiriladi. Marifat tushunchasi maorif tushunchasidan keng bolib, bilim va madaniyatni yoyish va yuksaltirishning barcha turlarini va shakllarini oz ichiga oladi. Insoniyatning bir jamiyatdan ikkinchi jamiyatga otishi marifatparvarlikdan boshlanadi. Jadid sozi arabchadan yangilanish, yangi usul manolarini anglatadi. U yangi, zamonaviy maktab, matbuot, milliy taraqqiyot usullari, yollari va tarafdorlarining umumiy nomi. Jadidchilikning asosiy goya va maqsadlari quyidagilardan iborat: Turkistonni orta asrchilik, feodal qoloqlik, xurofotlardan tozalash, millatni zamonaviy taraqqiyot yoliga olib chiqish, milliy davlatni bunyod etish, konstitustion, parlament va prezident idora usulidagi ozod jamiyatni qurish, turkiy tillarga davlat maqomini berish, milliy qoshin tuzish va h.k.lardan iboratdir.

Sharq mutafakkirlarining farzand tarbiyasi haqidagi fikrlari Farobiy bilimidan marifatli yetuk odamning obrazini tasvirlar ekan, bunday deydi: «Har kimki ilm xikmatni organmagan desa, uni yoshligidan boshlasin, sog – salomatligi yaxshi bolsin, yaxshi ahloq va odobi bolsin, sozining uddasidan chiqsin, yomon ishlardan saqlangan bolsin, barcha qonun – qoidalarni bilsin, bilimdan va notiq bolsin, ilmli va dono kishilarni xurmat qilsin, ilm va ahli ilmdan mol – dunyosini ayamasin, barcha real moddiy narsalar togrisida bilimga ega bolsin». Bu fikrlardan Farobiyning talim – tarbiyada yoshlarni mukammal inson qilib tarbiyalashda xususan, aqliy – axloqiy tarbiyada aloxida etibor berganligi korinib turibdi, uning etiqodicha, bilim, marifat, albatta yaxshi axloq bilan bezatmogi lozim, aks holda kutilgan maqsadga erishilmaydi, bola yetuk bolib yetishmaydi. Ibn Sino bola tarbiyasi va tarbiya usullari haqida qimmatli fikrlarini bildirgan. Ibn Sino bolaning axloqiy tarbiyasi haqida bildirgan fikrlarida uy – rozgor tutish masalalari xususida ham soz yuritadi. Bolani tarbiyalash oila ota – onaning asosiy maqsadi va vazifasidir. Oz kamchiliklarini tuzatishga qodir bolgan ota – ona tarbiyachi bolishi mumkin. Axloqiy tarbiyada eng muxim vositalar bolaning nafsoniyatiga, gururiga tegmagan holda, yakkama – yakka suxbatga bolish unga nasixat qilishdir Ibn Sino bolada axloqiy xususiyatlarni mehnat, jismoniy aqliy tarbiya bilan ozviy birlikda shakllantirishni, uni inson qilib kamol toptirishda asosiy omil deb biladi. Yusuf Xos Xojibning uqtirishicha har bir kishi jamiyatga munosib bolib kamol topmogi kerak. Buning uchun u tugilgan kundan bolab zarur tarbiyani olmogi lozim. U qobil qizning tarbiyasi haqida fikr yuritar ekan, ularning ozlariga xos xususiyatiga etibor berishni takidlaydi. Farzandlar tarbiyasi nihoyatda erta boshlanmogi shart. Shundagina ularning noorin xatti – harakatlariga berilishining oldi olinadi. 3-Sharq mutafakkirlarining farzand tarbiyasi haqidagi fikrlari Farobiy bilimidan marifatli yetuk odamning obrazini tasvirlar ekan, bunday deydi: «Har kimki ilm xikmatni organmagan desa, uni yoshligidan boshlasin, sog – salomatligi yaxshi bolsin, yaxshi ahloq va odobi bolsin, sozining uddasidan chiqsin, yomon ishlardan saqlangan bolsin, barcha qonun – qoidalarni bilsin, bilimdan va notiq bolsin, ilmli va dono kishilarni xurmat qilsin, ilm va ahli ilmdan mol – dunyosini ayamasin, barcha real moddiy narsalar togrisida bilimga ega bolsin». Bu fikrlardan Farobiyning talim – tarbiyada yoshlarni mukammal inson qilib tarbiyalashda xususan, aqliy – axloqiy tarbiyada aloxida etibor berganligi korinib turibdi, uning etiqodicha, bilim, marifat, albatta yaxshi axloq bilan bezatmogi lozim, aks holda kutilgan maqsadga erishilmaydi, bola yetuk bolib yetishmaydi. Ibn Sino bola tarbiyasi va tarbiya usullari haqida qimmatli fikrlarini bildirgan. Ibn Sino bolaning axloqiy tarbiyasi haqida bildirgan fikrlarida uy – rozgor tutish masalalari xususida ham soz yuritadi. Bolani tarbiyalash oila ota – onaning asosiy maqsadi va vazifasidir. Oz kamchiliklarini tuzatishga qodir bolgan ota – ona tarbiyachi bolishi mumkin. Axloqiy tarbiyada eng muxim vositalar bolaning nafsoniyatiga, gururiga tegmagan holda, yakkama – yakka suxbatga bolish unga nasixat qilishdir Ibn Sino bolada axloqiy xususiyatlarni mehnat, jismoniy aqliy tarbiya bilan ozviy birlikda shakllantirishni, uni inson qilib kamol toptirishda asosiy omil deb biladi. Yusuf Xos Xojibning uqtirishicha har bir kishi jamiyatga munosib bolib kamol topmogi kerak. Buning uchun u tugilgan kundan bolab zarur tarbiyani olmogi lozim. U qobil qizning tarbiyasi haqida fikr yuritar ekan, ularning ozlariga xos xususiyatiga etibor berishni takidlaydi. Farzandlar tarbiyasi nihoyatda erta boshlanmogi shart. Shundagina ularning noorin xatti – harakatlariga berilishining oldi olinadi.

Mirzo Ulugbekning oila muhiti soglom avlodni yetishtirish haqidagi fikrlari shundan iboratki, alloma uqtirishicha, bolaning bilim olishiga bolgan qiziqish, xavasini oshirishda u tarbiyalanayotgan muxit muxim orinni egallaydi. Oilada ota – onalar ayniqsa oqimishli ota – onalar oz farzandlarining haqiqiy inson bolib kamol topishiga aloxida etibor berishlari lozim. Alisher Navoiy bolaning voyaga yetishida, kamol topishida tarbiyaning kuchi va qudratiga alohida etibor beradi. Tarbiya natijasida bolaning foydali va yetuk kishi bolib osishiga ishonadi. Yosh bolaning juda kichik yoshidan boshlab tarbiyalamoq zarur. Tarbiya insonga ozida yaxshi odat va fazilatlar xosil qilishga yordam beradi. U odam shaxsi kishilar bilan munosabatda, ayniqsa kishilarning bir – birlariga bolgan ruxiy manaviy tasirlari natijasida tarkib topadi deb voyaga yetkazishda asosiy omillardan biri tarbiya ekanligi oqtiradi Voiz Al – Koshifiyning oqtirishicha insonni talim – tarbiya orqali qayta tarbiyalash aqliy qobilyatni ostirish mumkin. Koshifiy ozining pedagogik qarashlaricha bolalarda mustaqil fikrlash qobiliyatini ostirish masalasiga aloxida etibor beradi. Ota – onalar muallimlardan bu masalaga aloxida axamiyat berishni talab etadi. Bu masalada oilaviy hamda tashqi muxit muxim orin tutadi. Bola togri sozli, vadaga vafodor, yaxshi xulqli qilib tarbyalanishi kerak. Jaloliddin Davoniy ota – onaning bolani tarbiyalashdagi axamiyatiga keng toxtalgandi. Uning fikricha oila tarbiyasida ota ham, ona ham teng huquqli, teng ishtirok etishi bolaning yaxshi xulq – odob qoidalarini muayyan bir kasbni egallashiga komaklashishi ilm – fan va kasb – hunar egallashining moddiy asosi bolmishoziq – ovqat, kiyim – kechak, kerakli buyum va jixozlarni yetkazib berish uchun jozibalik korsatishi kerak. Sharq mumtoz adabiyotining buyuk namoyondalaridan biri Muslixiddin Sadi Sheroziy Sheroz shaxrida 1184 yilda tugildi. Sadining fikricha, oila, bolaning baxti, kelajagi uchun zamin yaratuvchidir. Oilada asosiy tayanch otadir. U masuliyatli tarbiyachidir. Ota oz bolalarini tarbiyalashi, oqitishi, hunarga orgatishi, jismonan chiniqtirishi kerak. Mirzo Ulugbekning oila muhiti soglom avlodni yetishtirish haqidagi fikrlari shundan iboratki, alloma uqtirishicha, bolaning bilim olishiga bolgan qiziqish, xavasini oshirishda u tarbiyalanayotgan muxit muxim orinni egallaydi. Oilada ota – onalar ayniqsa oqimishli ota – onalar oz farzandlarining haqiqiy inson bolib kamol topishiga aloxida etibor berishlari lozim. Alisher Navoiy bolaning voyaga yetishida, kamol topishida tarbiyaning kuchi va qudratiga alohida etibor beradi. Tarbiya natijasida bolaning foydali va yetuk kishi bolib osishiga ishonadi. Yosh bolaning juda kichik yoshidan boshlab tarbiyalamoq zarur. Tarbiya insonga ozida yaxshi odat va fazilatlar xosil qilishga yordam beradi. U odam shaxsi kishilar bilan munosabatda, ayniqsa kishilarning bir – birlariga bolgan ruxiy manaviy tasirlari natijasida tarkib topadi deb voyaga yetkazishda asosiy omillardan biri tarbiya ekanligi oqtiradi Voiz Al – Koshifiyning oqtirishicha insonni talim – tarbiya orqali qayta tarbiyalash aqliy qobilyatni ostirish mumkin. Koshifiy ozining pedagogik qarashlaricha bolalarda mustaqil fikrlash qobiliyatini ostirish masalasiga aloxida etibor beradi. Ota – onalar muallimlardan bu masalaga aloxida axamiyat berishni talab etadi. Bu masalada oilaviy hamda tashqi muxit muxim orin tutadi. Bola togri sozli, vadaga vafodor, yaxshi xulqli qilib tarbyalanishi kerak. Jaloliddin Davoniy ota – onaning bolani tarbiyalashdagi axamiyatiga keng toxtalgandi. Uning fikricha oila tarbiyasida ota ham, ona ham teng huquqli, teng ishtirok etishi bolaning yaxshi xulq – odob qoidalarini muayyan bir kasbni egallashiga komaklashishi ilm – fan va kasb – hunar egallashining moddiy asosi bolmishoziq – ovqat, kiyim – kechak, kerakli buyum va jixozlarni yetkazib berish uchun jozibalik korsatishi kerak. Sharq mumtoz adabiyotining buyuk namoyondalaridan biri Muslixiddin Sadi Sheroziy Sheroz shaxrida 1184 yilda tugildi. Sadining fikricha, oila, bolaning baxti, kelajagi uchun zamin yaratuvchidir. Oilada asosiy tayanch otadir. U masuliyatli tarbiyachidir. Ota oz bolalarini tarbiyalashi, oqitishi, hunarga orgatishi, jismonan chiniqtirishi kerak.

XIX asr ozbek ijtimoiy va adabiy xayotning yirik vakillaridan biri Komil Xorazimiy oz asarlarida marifat axloqiy kamolot, vatanparvarlik goyalarini olga surdi.U ilm-marifatning xalq, jamiyat farovonligiga, insonning axloq kamolatida tutgan orni, axloqiy va nafosat tarbiyasini uzviy birligi xaqidagi pedagokik fikrlarini xam bayon etadi. Komil Xorazimiyning fikricha ilm-xunar, ilm-marifat inson axloqiy kamoloti, ijtimoiy manaviy xayotning rivoji uchun xizmat qilishi kerak. Kamtarlik eskirmaydigan, eng gozal insoniy fazilatdir. Bu fazilatlarga ega bolganlar obro-etiborli komil insonlardir. Kamtarlik insonni turli noxushlikdan xijolatdan saqlaydi. Shoir tarixshunos, tarjimon va xattot Munis Xorazmiy tilga kop erk bermaslikni maslaxat beradi. Uning takidlashicha, ortqcha sozmonlik kishi boshiga olin orniga qattiq tosh bolib tegishi mumkin. Shoir yomon sozli, ozor beruvchi murodlar sifatini tasvirlab, kishilarni jumladan yoshlarni ular bilan xamsuxbat bolmaslikka undaydi. Munis Xorazmiy oz asarlarida xalqni adolatli, ongli, bilimli bolishga, jaxolatdan yiroq turishga davat etadi, uning fikiricha, adolat sharaf korki, osoyishtali, xushnutlikdir. U yoshlarni kamtarlik bilan muloqotda bolishga, ularni hurmat qilib ezozlashga chorlaydi. Munis Xorazmiyning asarlariga bayon etilgan talim – tarbiyaga oid fikrlar faqat u yashagan davr uchun emas, balki xozirgi davr uchun ham qimmatlidir Mohlar oyim Nodiraning inson va tabiatiga nisbatan qarashlariga faqat shaxsiy tuygu emas, balki yoshlar tarbiyasida milliy ananalarning roli haqidagi fikrlari ham namoyondir. Nodiraning tarbiya haqidagi qarashlarida insonparvarlik goyalari-adolat, insof, xalq manfaati muxim orinni egallaydi. Nodira xayotning tub mohiyatini yaxshilik binosini barpo etishdan iborat deb biladi. Uning fikricha, kimki tiriklik chogida yaxshilik bunyod etgan boladi, ozining bu ezgu ishlari bilan ozidan keyin hayotda yorqin xotira qoldiradi. Umuman, Nodira oz sherlarida barkamol insonni uluglaydi. Talim – tarbiyaga oid kop foydali ogitlarni bayon etdi. XIX asr ozbek ijtimoiy va adabiy xayotning yirik vakillaridan biri Komil Xorazimiy oz asarlarida marifat axloqiy kamolot, vatanparvarlik goyalarini olga surdi.U ilm-marifatning xalq, jamiyat farovonligiga, insonning axloq kamolatida tutgan orni, axloqiy va nafosat tarbiyasini uzviy birligi xaqidagi pedagokik fikrlarini xam bayon etadi. Komil Xorazimiyning fikricha ilm-xunar, ilm-marifat inson axloqiy kamoloti, ijtimoiy manaviy xayotning rivoji uchun xizmat qilishi kerak. Kamtarlik eskirmaydigan, eng gozal insoniy fazilatdir. Bu fazilatlarga ega bolganlar obro-etiborli komil insonlardir. Kamtarlik insonni turli noxushlikdan xijolatdan saqlaydi. Shoir tarixshunos, tarjimon va xattot Munis Xorazmiy tilga kop erk bermaslikni maslaxat beradi. Uning takidlashicha, ortqcha sozmonlik kishi boshiga olin orniga qattiq tosh bolib tegishi mumkin. Shoir yomon sozli, ozor beruvchi murodlar sifatini tasvirlab, kishilarni jumladan yoshlarni ular bilan xamsuxbat bolmaslikka undaydi. Munis Xorazmiy oz asarlarida xalqni adolatli, ongli, bilimli bolishga, jaxolatdan yiroq turishga davat etadi, uning fikiricha, adolat sharaf korki, osoyishtali, xushnutlikdir. U yoshlarni kamtarlik bilan muloqotda bolishga, ularni hurmat qilib ezozlashga chorlaydi. Munis Xorazmiyning asarlariga bayon etilgan talim – tarbiyaga oid fikrlar faqat u yashagan davr uchun emas, balki xozirgi davr uchun ham qimmatlidir Mohlar oyim Nodiraning inson va tabiatiga nisbatan qarashlariga faqat shaxsiy tuygu emas, balki yoshlar tarbiyasida milliy ananalarning roli haqidagi fikrlari ham namoyondir. Nodiraning tarbiya haqidagi qarashlarida insonparvarlik goyalari-adolat, insof, xalq manfaati muxim orinni egallaydi. Nodira xayotning tub mohiyatini yaxshilik binosini barpo etishdan iborat deb biladi. Uning fikricha, kimki tiriklik chogida yaxshilik bunyod etgan boladi, ozining bu ezgu ishlari bilan ozidan keyin hayotda yorqin xotira qoldiradi. Umuman, Nodira oz sherlarida barkamol insonni uluglaydi. Talim – tarbiyaga oid kop foydali ogitlarni bayon etdi.

Allomaning uqtirishicha, bolaning bilim olishga bolgan qiziqishi, havasini oshirishda u tarbiyalanayotgan muxit muxim orinni egallaydi. Oilada ota – onalar ayniqsa, oqimishli ota – onalar oz farzandlarining xaqiqiy inson bolib kamol topishiga aloxida etibor berishlari lozim. Mirzo Ulugbek oz pedagogik qarashlarida bolalarning jismonan soglom, harbiy xunarni puxta egallagan, jasur, mard bolib yetishuviga aloxida axamiyat beradi. Ulugbekning fikricha odam soglom va baquvvat bolishi uchun yoshlik chogidayoq jismoniy mashqlar bilan shugullanishi, talim – tarbiyada poraxorlik, qalloblik bolmasligi uchun mudarrislar odil va halol bolishi kerak. Buyuk shoir va olim, fors – tojik mumtoz adabiyotning ulug namoyondasi Nuriddin Abduraxmon Jomiy ozidan keyin turli fan, adabiyot, jumladan pedagogikaga doir olmas meros qoldiradi. U oz asarlarida, ayniqsa, nasriy yolda yozilgan «Baxoriston» asarida talim – tarbiya masalalari xususida fikr bildirdi. Jomiy oz asarlarida yoshlarni ilmlarini egallashga davat etadi. U oz pedagogik qrashlarida kishilarni adolat, xushmuomalalik va dono soz bilan zulmkorlarga masir etishga davat etadi. Allomaning uqtirishicha, bolaning bilim olishga bolgan qiziqishi, havasini oshirishda u tarbiyalanayotgan muxit muxim orinni egallaydi. Oilada ota – onalar ayniqsa, oqimishli ota – onalar oz farzandlarining xaqiqiy inson bolib kamol topishiga aloxida etibor berishlari lozim. Mirzo Ulugbek oz pedagogik qarashlarida bolalarning jismonan soglom, harbiy xunarni puxta egallagan, jasur, mard bolib yetishuviga aloxida axamiyat beradi. Ulugbekning fikricha odam soglom va baquvvat bolishi uchun yoshlik chogidayoq jismoniy mashqlar bilan shugullanishi, talim – tarbiyada poraxorlik, qalloblik bolmasligi uchun mudarrislar odil va halol bolishi kerak. Buyuk shoir va olim, fors – tojik mumtoz adabiyotning ulug namoyondasi Nuriddin Abduraxmon Jomiy ozidan keyin turli fan, adabiyot, jumladan pedagogikaga doir olmas meros qoldiradi. U oz asarlarida, ayniqsa, nasriy yolda yozilgan «Baxoriston» asarida talim – tarbiya masalalari xususida fikr bildirdi. Jomiy oz asarlarida yoshlarni ilmlarini egallashga davat etadi. U oz pedagogik qarashlarida kishilarni adolat, xushmuomalalik va dono soz bilan zulmkorlarga masir etishga davat etadi.

Foydalanilgan Adabiyotlar.
1. Karimov I.A. Ozbekistonning oz istiqlol va taraqiyot yoli. T: Ozbekiston, 1992yil
2. Karimov I.A. Ozbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura T: Ozbekiston, 1993 yil.
3. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yoq. T: Sharq, 1998 yil.
4. Karimov I.A. Istiqlol va manaviyat. T: Ozbekiston, 1994 yil. Adabiyotlar.