1. O'zSsr da arxiv ishining tashkil etilishi. Urush yillarida arxiv ishining yuritilishi. O'zSsr bosh Arxiv boshqarmasi faoliyati

Mavzu:Sovet ittifoqi davrida O'zbekiston SSRda arxiv ishi (1925-1945 y.y)
Reja:
1. O'zSSR da arxiv ishining tashkil etilishi.
2.Urush yillarida arxiv ishining yuritilishi.
3.O'zSSR Bosh Arxiv boshqarmasi faoliyati.
4.O'zSSR Davlat Arxiv fondi.

1.1924-1925 yillarda O’rta Osiyoda milliy-davlat chegaralanishi o’tkazildi. Natijada O’zbekiston SSR va boshqa ittifoqdosh hamda muxtor respublika va viloyatlar tashkil qilindi. Turkiston ASSR ning yagona arxiv fondi yangi tuzilgan respublikalar o’rtasida quyidagi tartibda tuzildi. O’rta Osiyo va ittifoqdosh ahamiyatga ega bo’lgan arxiv fondlari O’rta Osiyo Markaziy arxivida – Toshkentda saqlanadigan bo’ldi. Har bir respublikaga oid arxiv fondlari shu respublikalarga berildi. Lekin O’rta Osiyo Markaziy Arxivi tuzilmaganligi bois O’rta Osiyo ahamiyatiga ega arxiv fondlari ham O’zbekistn arxiv boshqarmasiga berildi. Shunday qilib, O’zbekiston arxiv fondida nafaqat respublika tarixiga balki O’rta Osiyo tarixiga doir materiallar saqlanadigan bo’ldi.

O’zbekiston SSR MIK va XSKning 1925 yil 22 iyulg’ qarori bilan “O’zSSR arxiv ishlari Markaziy boshqarmasi to’g’risida”gi nizom tasdiqlandi. Bu nizomga ko’ra respublikada yagona DAF tashkil qilindi. Bu fondga hukumat, savdo, sanoat, kooperativ, kasaba uyushmalari tashkilotlari arxivlari, shuningdek diniy va shaxsiy arxivlar kiritiladi, deb ko’rsatildi.
Viloyatlarda arxiv byurolari tashkil etildi. 1925 yilda Farg’ona, Samarqand, Toshkent, Zarafshon viloyat arxiv byurolari, 1926 yilda esa Xorazm, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari arxiv byurolari ochildi.
1930 yil 9 aprelda O’zSSR MIK Prezidiumi qarori bilan O’zSSR arxiv ishlari boshqarmasi “O’zbekiston SSR Markaziy arxiv boshqarmasi” deb o’zgartirildi. O’zSSR Markaziy arxiv boshqarmasi (MAB) huzurida O’zSSR Oktyabrp inqilobi Markaziy davlat arxivi va O’zSSR Markaziy Tarix arxivi tashkil qilindi. Farg’ona va Samarqand shaharlarida ularning bo’limlari tashkil etildi.
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan qarorda idoralar davlat arxiviga faqat doimiy saqlanadigan hujjatlarnigina topshirishlari uqtirildi. Vaqtincha (3-10 yil) saqlanadigan hujjatlarni idoralarning o’zlari maxsus komissiya tuzib yo’q qilishi ta’kidlandi. Bu qoida davlat arxivlari ishini ancha yengillashtirdi.
1931 yil 20 maydagi hukumat qaroriga asosan ma’muriy jihatdan markaziy Arxiv boshqarmasi O’zSSR MIKga bo’ysundirildi. Mazkur qarorga binoan kasaba uyushmalari arxivlari MDA tarkibiga kiritilgan edi. 1933 yilda O’zSSR Kasaba uyushmasi harakati markaziy arxivi tashkil qilindi. Bu arxiv 1942 yilgacha faoliyat ko’rsatdi va yana O’zR MDAga qo’shib yuborildi.
1934 yil iyulda SSR MIK qarori bilan O’zbekiston harbiy arxivi tashkil qilindi. 1945 yil oxirida bu arxiv tugatildi va uning fondlari Moskvadagi SSSR Qizil Armiya Markaziy Arxiviga olib ketildi.
Bu davrda shahar va rayon arxivlarini tashkil etishga kata e’tibor berildi. 1936 yilga kelib Andijon, Namangan, Qo’qon shahar arxivlari va 31 ta rayon arxivi faoliyat ko’rsatmoqda edi.
Markaziy va mahalliy davlat muassasalarida arxiv ishlarini yo’lga qo’yishga ko’p e’tibor berildi. O’zbekiston arxivlari muntazam ravishda hujjatlar bilan to’ldirib borildi. 1941 yilga kelib fondlar soni 4116 taga yetdi, hujjatlar esa 1580450 saqlov birligini tashkil etdi.
Arxiv hujjatlaridan amalda foydalanish ishida ham ma’lum ijobiy o’zgarishlar ro’y berdi. Matbuotda arxeografik yo’nalishdagi maqolalar chiqa boshladi, 5 ta hujjatlar to’plami nashrga tayyorlandi, arxiv materiallari ko’rgazmalari uyushtirildi. Arxiv hujjatlaridan xalq xo’jaligini rivojlantirish maqsadlarida ham foydalanilardi. Masalan, foydali qazilmalar, suv xo’jaligiga doir ma’lumotlarni aniqlash borasida ishlar olib borildi. Bu ishlarning natijalari sanoatni rivojlantirish, yangi irrigasiya inshootlarini barpo qilish, sug’orish ishlarini yo’lga qo’yishda qo’llanildi.
Arxiv hujjatlaridan ilmiy-tarixiy tadqiqotlarda ham keng foydalanish yo’lga qo’yildi. 1929-1939 yillarda O’zSSR Markaziy Arxiv boshqarmasining o’quv zalida 444 tarixchi ish olib bordi. Ular 28768 ta hujjat bilan tanishib, ulardagi ma’lumotlardan o’z ilmiy ishlarida foydalandilar.
Arxivlar tashkilotlar va fuqarolarning talablariga binoan turli ma’lumotnomalar berar edilar. 1934-1938 yillarda 2100 ta ana shunday ma’lumotnomalar berildi.
30-yillarning oxirida an’anaviy qatag’onlarning kuchayishi arxivlar faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Arxivlar 1938 yilda Ichki ishlar xalq komissarligi (NKVD) tasarrufiga o’tkazildi. Natijada arxivlarning faoliyati mazkur jazolovchi organning manfaatlariga moslashtirildi. Arxivlarning ijtimoiy ahamiyatga molik vazifalari esa ikkinchi o’ringa surib qo’yildi.
Shunday qilib, 20-30-yillarda O’zbekistonda organlarining keng tarmoq arxiv shoxobchalari vujudga keltirildi. Arxiv muassasalarining faoliyati takomillashib bordi. Lekin, totalitar tuzum sharoitida arxivlar faoliyatida talay kamchilik va muammolar mavjud edi.
Shunday qilib, sovet davrida O’zbekistonda davlat arxiv xizmati shakllandi va rivojlandi. Bu davrda arxiv tizimida qator kamchilik va nuqsonlar mavjud edi. Lekin, ulardan qat’i nazar O’zbekiston arxivlari ilmiy va amaliy maqsadlar va talablarni qondira oladigan yirik maskanlarga aylandi.

1.1924-1925 yillarda O’rta Osiyoda milliy-davlat chegaralanishi o’tkazildi. Natijada O’zbekiston SSR va boshqa ittifoqdosh hamda muxtor respublika va viloyatlar tashkil qilindi. Turkiston ASSR ning yagona arxiv fondi yangi tuzilgan respublikalar o’rtasida quyidagi tartibda tuzildi. O’rta Osiyo va ittifoqdosh ahamiyatga ega bo’lgan arxiv fondlari O’rta Osiyo Markaziy arxivida – Toshkentda saqlanadigan bo’ldi. Har bir respublikaga oid arxiv fondlari shu respublikalarga berildi. Lekin O’rta Osiyo Markaziy Arxivi tuzilmaganligi bois O’rta Osiyo ahamiyatiga ega arxiv fondlari ham O’zbekistn arxiv boshqarmasiga berildi. Shunday qilib, O’zbekiston arxiv fondida nafaqat respublika tarixiga balki O’rta Osiyo tarixiga doir materiallar saqlanadigan bo’ldi.

O’zbekiston SSR MIK va XSKning 1925 yil 22 iyulg’ qarori bilan “O’zSSR arxiv ishlari Markaziy boshqarmasi to’g’risida”gi nizom tasdiqlandi. Bu nizomga ko’ra respublikada yagona DAF tashkil qilindi. Bu fondga hukumat, savdo, sanoat, kooperativ, kasaba uyushmalari tashkilotlari arxivlari, shuningdek diniy va shaxsiy arxivlar kiritiladi, deb ko’rsatildi.
Viloyatlarda arxiv byurolari tashkil etildi. 1925 yilda Farg’ona, Samarqand, Toshkent, Zarafshon viloyat arxiv byurolari, 1926 yilda esa Xorazm, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari arxiv byurolari ochildi.
1930 yil 9 aprelda O’zSSR MIK Prezidiumi qarori bilan O’zSSR arxiv ishlari boshqarmasi “O’zbekiston SSR Markaziy arxiv boshqarmasi” deb o’zgartirildi. O’zSSR Markaziy arxiv boshqarmasi (MAB) huzurida O’zSSR Oktyabrp inqilobi Markaziy davlat arxivi va O’zSSR Markaziy Tarix arxivi tashkil qilindi. Farg’ona va Samarqand shaharlarida ularning bo’limlari tashkil etildi.
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan qarorda idoralar davlat arxiviga faqat doimiy saqlanadigan hujjatlarnigina topshirishlari uqtirildi. Vaqtincha (3-10 yil) saqlanadigan hujjatlarni idoralarning o’zlari maxsus komissiya tuzib yo’q qilishi ta’kidlandi. Bu qoida davlat arxivlari ishini ancha yengillashtirdi.
1931 yil 20 maydagi hukumat qaroriga asosan ma’muriy jihatdan markaziy Arxiv boshqarmasi O’zSSR MIKga bo’ysundirildi. Mazkur qarorga binoan kasaba uyushmalari arxivlari MDA tarkibiga kiritilgan edi. 1933 yilda O’zSSR Kasaba uyushmasi harakati markaziy arxivi tashkil qilindi. Bu arxiv 1942 yilgacha faoliyat ko’rsatdi va yana O’zR MDAga qo’shib yuborildi.
1934 yil iyulda SSR MIK qarori bilan O’zbekiston harbiy arxivi tashkil qilindi. 1945 yil oxirida bu arxiv tugatildi va uning fondlari Moskvadagi SSSR Qizil Armiya Markaziy Arxiviga olib ketildi.
Bu davrda shahar va rayon arxivlarini tashkil etishga kata e’tibor berildi. 1936 yilga kelib Andijon, Namangan, Qo’qon shahar arxivlari va 31 ta rayon arxivi faoliyat ko’rsatmoqda edi.
Markaziy va mahalliy davlat muassasalarida arxiv ishlarini yo’lga qo’yishga ko’p e’tibor berildi. O’zbekiston arxivlari muntazam ravishda hujjatlar bilan to’ldirib borildi. 1941 yilga kelib fondlar soni 4116 taga yetdi, hujjatlar esa 1580450 saqlov birligini tashkil etdi.
Arxiv hujjatlaridan amalda foydalanish ishida ham ma’lum ijobiy o’zgarishlar ro’y berdi. Matbuotda arxeografik yo’nalishdagi maqolalar chiqa boshladi, 5 ta hujjatlar to’plami nashrga tayyorlandi, arxiv materiallari ko’rgazmalari uyushtirildi. Arxiv hujjatlaridan xalq xo’jaligini rivojlantirish maqsadlarida ham foydalanilardi. Masalan, foydali qazilmalar, suv xo’jaligiga doir ma’lumotlarni aniqlash borasida ishlar olib borildi. Bu ishlarning natijalari sanoatni rivojlantirish, yangi irrigasiya inshootlarini barpo qilish, sug’orish ishlarini yo’lga qo’yishda qo’llanildi.
Arxiv hujjatlaridan ilmiy-tarixiy tadqiqotlarda ham keng foydalanish yo’lga qo’yildi. 1929-1939 yillarda O’zSSR Markaziy Arxiv boshqarmasining o’quv zalida 444 tarixchi ish olib bordi. Ular 28768 ta hujjat bilan tanishib, ulardagi ma’lumotlardan o’z ilmiy ishlarida foydalandilar.
Arxivlar tashkilotlar va fuqarolarning talablariga binoan turli ma’lumotnomalar berar edilar. 1934-1938 yillarda 2100 ta ana shunday ma’lumotnomalar berildi.
30-yillarning oxirida an’anaviy qatag’onlarning kuchayishi arxivlar faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Arxivlar 1938 yilda Ichki ishlar xalq komissarligi (NKVD) tasarrufiga o’tkazildi. Natijada arxivlarning faoliyati mazkur jazolovchi organning manfaatlariga moslashtirildi. Arxivlarning ijtimoiy ahamiyatga molik vazifalari esa ikkinchi o’ringa surib qo’yildi.
Shunday qilib, 20-30-yillarda O’zbekistonda organlarining keng tarmoq arxiv shoxobchalari vujudga keltirildi. Arxiv muassasalarining faoliyati takomillashib bordi. Lekin, totalitar tuzum sharoitida arxivlar faoliyatida talay kamchilik va muammolar mavjud edi.
Shunday qilib, sovet davrida O’zbekistonda davlat arxiv xizmati shakllandi va rivojlandi. Bu davrda arxiv tizimida qator kamchilik va nuqsonlar mavjud edi. Lekin, ulardan qat’i nazar O’zbekiston arxivlari ilmiy va amaliy maqsadlar va talablarni qondira oladigan yirik maskanlarga aylandi.
1924-1925 yillarda O’rta Osiyoda milliy-davlat chegaralanishi o’tkazildi. Natijada O’zbekiston SSR va boshqa ittifoqdosh hamda muxtor respublika va viloyatlar tashkil qilindi. Turkiston ASSR ning yagona arxiv fondi yangi tuzilgan respublikalar o’rtasida quyidagi tartibda tuzildi. O’rta Osiyo va ittifoqdosh ahamiyatga ega bo’lgan arxiv fondlari O’rta Osiyo Markaziy arxivida – Toshkentda saqlanadigan bo’ldi. Har bir respublikaga oid arxiv fondlari shu respublikalarga berildi. Lekin O’rta Osiyo Markaziy Arxivi tuzilmaganligi bois O’rta Osiyo ahamiyatiga ega arxiv fondlari ham O’zbekistn arxiv boshqarmasiga berildi. Shunday qilib, O’zbekiston arxiv fondida nafaqat respublika tarixiga balki O’rta Osiyo tarixiga doir materiallar saqlanadigan bo’ldi.
O’zbekiston SSR MIK va XSKning 1925 yil 22 iyulg’ qarori bilan “O’zSSR arxiv ishlari Markaziy boshqarmasi to’g’risida”gi nizom tasdiqlandi. Bu nizomga ko’ra respublikada yagona DAF tashkil qilindi. Bu fondga hukumat, savdo, sanoat, kooperativ, kasaba uyushmalari tashkilotlari arxivlari, shuningdek diniy va shaxsiy arxivlar kiritiladi, deb ko’rsatildi.
Viloyatlarda arxiv byurolari tashkil etildi. 1925 yilda Farg’ona, Samarqand, Toshkent, Zarafshon viloyat arxiv byurolari, 1926 yilda esa Xorazm, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari arxiv byurolari ochildi.
1930 yil 9 aprelda O’zSSR MIK Prezidiumi qarori bilan O’zSSR arxiv ishlari boshqarmasi “O’zbekiston SSR Markaziy arxiv boshqarmasi” deb o’zgartirildi. O’zSSR Markaziy arxiv boshqarmasi (MAB) huzurida O’zSSR Oktyabrp inqilobi Markaziy davlat arxivi va O’zSSR Markaziy Tarix arxivi tashkil qilindi. Farg’ona va Samarqand shaharlarida ularning bo’limlari tashkil etildi.
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan qarorda idoralar davlat arxiviga faqat doimiy saqlanadigan hujjatlarnigina topshirishlari uqtirildi. Vaqtincha (3-10 yil) saqlanadigan hujjatlarni idoralarning o’zlari maxsus komissiya tuzib yo’q qilishi ta’kidlandi. Bu qoida davlat arxivlari ishini ancha yengillashtirdi.
1931 yil 20 maydagi hukumat qaroriga asosan ma’muriy jihatdan markaziy Arxiv boshqarmasi O’zSSR MIKga bo’ysundirildi. Mazkur qarorga binoan kasaba uyushmalari arxivlari MDA tarkibiga kiritilgan edi. 1933 yilda O’zSSR Kasaba uyushmasi harakati markaziy arxivi tashkil qilindi. Bu arxiv 1942 yilgacha faoliyat ko’rsatdi va yana O’zR MDAga qo’shib yuborildi.
1934 yil iyulda SSR MIK qarori bilan O’zbekiston harbiy arxivi tashkil qilindi. 1945 yil oxirida bu arxiv tugatildi va uning fondlari Moskvadagi SSSR Qizil Armiya Markaziy Arxiviga olib ketildi.
Bu davrda shahar va rayon arxivlarini tashkil etishga kata e’tibor berildi. 1936 yilga kelib Andijon, Namangan, Qo’qon shahar arxivlari va 31 ta rayon arxivi faoliyat ko’rsatmoqda edi.
Markaziy va mahalliy davlat muassasalarida arxiv ishlarini yo’lga qo’yishga ko’p e’tibor berildi. O’zbekiston arxivlari muntazam ravishda hujjatlar bilan to’ldirib borildi. 1941 yilga kelib fondlar soni 4116 taga yetdi, hujjatlar esa 1580450 saqlov birligini tashkil etdi.
Arxiv hujjatlaridan amalda foydalanish ishida ham ma’lum ijobiy o’zgarishlar ro’y berdi. Matbuotda arxeografik yo’nalishdagi maqolalar chiqa boshladi, 5 ta hujjatlar to’plami nashrga tayyorlandi, arxiv materiallari ko’rgazmalari uyushtirildi. Arxiv hujjatlaridan xalq xo’jaligini rivojlantirish maqsadlarida ham foydalanilardi. Masalan, foydali qazilmalar, suv xo’jaligiga doir ma’lumotlarni aniqlash borasida ishlar olib borildi. Bu ishlarning natijalari sanoatni rivojlantirish, yangi irrigasiya inshootlarini barpo qilish, sug’orish ishlarini yo’lga qo’yishda qo’llanildi.
Arxiv hujjatlaridan ilmiy-tarixiy tadqiqotlarda ham keng foydalanish yo’lga qo’yildi. 1929-1939 yillarda O’zSSR Markaziy Arxiv boshqarmasining o’quv zalida 444 tarixchi ish olib bordi. Ular 28768 ta hujjat bilan tanishib, ulardagi ma’lumotlardan o’z ilmiy ishlarida foydalandilar.
Arxivlar tashkilotlar va fuqarolarning talablariga binoan turli ma’lumotnomalar berar edilar. 1934-1938 yillarda 2100 ta ana shunday ma’lumotnomalar berildi.
30-yillarning oxirida an’anaviy qatag’onlarning kuchayishi arxivlar faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Arxivlar 1938 yilda Ichki ishlar xalq komissarligi (NKVD) tasarrufiga o’tkazildi. Natijada arxivlarning faoliyati mazkur jazolovchi organning manfaatlariga moslashtirildi. Arxivlarning ijtimoiy ahamiyatga molik vazifalari esa ikkinchi o’ringa surib qo’yildi.
Shunday qilib, 20-30-yillarda O’zbekistonda organlarining keng tarmoq arxiv shoxobchalari vujudga keltirildi. Arxiv muassasalarining faoliyati takomillashib bordi. Lekin, totalitar tuzum sharoitida arxivlar faoliyatida talay kamchilik va muammolar mavjud edi.
Shunday qilib, sovet davrida O’zbekistonda davlat arxiv xizmati shakllandi va rivojlandi. Bu davrda arxiv tizimida qator kamchilik va nuqssonlar mavjud edi.

Foydalanilgan adabiyotlar: