1. Prima Algoritmdıń tiykarǵı ózgeshelikleri

Prima Algoritm
Joba :
1. Prima Algoritmdıń tiykarǵı ózgeshelikleri
2. Prima Algoritmdıń xarakteristikalaw usılları hám olarǵa mısallar
3. Algoritmdı sistema kórinisinde ańlatıw
4. Algoritmdı arnawlı tilde ańlatıw
5. Algoritmdı tiykarǵı túrleri

Hár bir insan ómirinde ápiwayı yamasa quramalı bolǵan kóplegen máseleler ushırasıp turadı. Bul máselelerdi málim qaǵıyda hám instruktsiyalarga tiykarlanǵan túrde tarqatıp alıw múmkin. Kóplegen máselelerdi tarqatıp alıwdı insan texnikalıq qurılmalar -avtomatlar, exm, robotlarga tap -shirishi múmkin. Eki túrde de qoyılǵan máseleni tarqatıp alıw ushın, aldın onıń algo-ritmini dúziw zárúr. A l g o r i t m dep, qoyılǵan máseleni tarqatıp alıwǵa qaratılǵan ámeller izbe-izligin ba-jarish ushın túsinikli hám anıq kórsetpelerdi beriwge aytıladı. Algoritm sózi, arif-metik ámellerdi orınlaw qaǵıydaların bayan kilgan, IX ásirdiń ullı matematigi Al-Xorezmiy atınıńń latınsha formasından kelip chikkan. Barinen burın algoritmlar degende kóp xanalı sanlar menen turt arifmetik ámel atqarılatuǵın qaǵıydalar tushinilar edi. Keyin-chalik bul túsinik qoyılǵan máseleni tarqatıp alıwǵa alıp keletuǵın qaǵıyda hám ámeller izbe-izligin belgilew ushın qollanila basladı. Algoritm tómendegi ózgesheliklerge iye : uzluklilik, anıqlıq, juwmaqlawshılıq hám ǵalabalıq. Uzluklilik : Dáslepki berilgen maǵlıwmatlardı nátiyjege aylandırıw procesi úzliksiz túrde ámelge asıriladıki bun-de waqtıniń hár bir keyingi keletuǵın minutına mikdor (shama ) larning ma`nisi vaq-tning sonday aldınǵı minutında bolǵan mikdorlar ma`nisinen málim bir qaǵıydalar buyicha alınadı. Anıqlıq : Prima Algoritmdıń hár bir qaǵıydası anıq hám bir bahalı bolıwı za-rurki bunda waqtıniń qandayda bir minutında alınǵan mikdorlar ma`nisi waqtıniń sonnan aldınǵı minutında alınǵan mikdorlar ma`nisi menen bir bahalı anıqlanǵan boladı. Na-tijaviylik. Algoritm máseleniń sheshiliwine chekli sanına qádemler ishinde alıp keliwi yamasa máseleni sheship bolmaydı degen xabar menen menen tawısıwı kerek. Ǵalabalıq. Masa-laning tarqatıp alıw algoritmı sonday jaratılıwı kerek onı tek baslanǵısh maǵlıwmatlar menen parıq etetuǵın máselelerdi tarqatıp alıw ushın da qollanılıwı kerek. Bunda bas-langich maǵlıwmatlar algoritmdı qóllaw tarawi dep atalatuǵın qandayda-bir tarawdan alınadı.

2. Algoritmdı xarakteristikalaw usılları hám olarǵa mısallar. Algoritmdı islep shıǵıwda onı bir neshe qıylı usıl menen ańlatpalap bersa boladı. Usılardan ushewi keń tarkalgan bo'lar : 1. Algoritmdı ápiwayı tilde xarakteristikalaw 2. Algoritmdı sistema kórinisinde ańlatıw 3. Algoritmdı arnawlı (algoritmik) tilde jazıw. 2. 1 Algoritmdı ápiwayı tilde xarakteristikalaw. Algoritmlardı ańlatıwdıń eń keń tarkalgan forması bul ápiwayı tilde sózler menen bayanlaw bolıp tabıladı. Bul tekǵana esaplaw algoritmlarda bálki ómiriy turmishdagi algoritmlarǵa da tiyiw-li bolıp tabıladı. Mısalı qandayda bir bir tamaq yamasa kandolat ónimin tayarlawdıń retsepti da ápiwayı tilde xarakteristikalanǵan algoritm bolıp tabıladı. Qalalararo telefon avtomat arqalı aloka ornatıwdıń ayriqsha algoritmınan paydalanasız. Dukondan jańa kir juwıw mashi-nasi yamasa magnitafon satıp alınsa jumıstı paydalanıwdıń algoritmı menen tanısıwdan baslaymız. Máseleni EXM de tarqatıp alıwda da kóbinese matematika tilin da uz ishine alǵan tábiyiy tilden paydalanıw múmkin. Prima Algoritmdıń bunday tildegi jazıwı izla-nayotgan nátiyjege alıp keletuǵın ámeller ketma- ketligi kórinisinde bolıp adam tárepinen bir mánisli aqıl etiliwi kerek. Sózler menen kórsetilgen hár bir ámel algo-ritmning qádemi dep ataladı. Qádemler tártip nomerine iye boladı. Algoritm ketma- ket qádem baqadam orınlanıwı kerek. Eger algoritm tekstinde N- sanlı qádemge utilsin dep jazılǵan bolsa bul algoritmdıń orınlanıwı kórsetilgen N- nchi qádemnen dawam etiwin ańlatadı.
Algoritmdı ápiwayı tilde ańlatıw qolay bolǵanı menen quramalı algoritmlarda kurgazmalikni jaqsı támiyinley almaydı. Bunnan tısqarı algoritmdıń sóz degi xarakteristikası esaplaw mashinasına kirgiziw ushın jaramaydı. Onıń ushın algoritmdıń mashina tilinde sonday bayanlaw kerek, mısalı EXM de tarqatıp alıw processinde bul algoritm jumıstı avtomatikalıq basqarib turatuǵın bulsin. Mashina túsinetuǵın formada jazılǵan algoritm máseleni tarqatıp alıw programması bolıp tabıladı. Algoritmdı ápiwayı tilde jazıwda turt qıylı ámelden ; esaplaw, N- qádemge ótiw, shártni tekseriw, xiso-blashning aqırı, sonıń menen birge kirgiziw hám shıǵarıw ámellerinen paydalanılǵan ma'kul. Bo'lar ishinde eń kóp paydalaniletuǵın esaplaw ámeli bolıp tabıladı.
3 Algoritm sistema kóriniste ańlatıw.
Salıstırǵanda quramalı máselelerdi tarqatıp alıwda algoritmnan arnawlı bir EXM tilindegi programmaǵa ótiw júdá kiyin Bunday tikkeley ótiwde algoritmdıń ayrıqsha bólimleri arasındaǵı baylanısıw yuqoladi, algoritm quramınıń tiykarǵı hám áhmiyetli bolmaǵan bólimlerin parıqlaw kiyin bolıp qaladı. Bunday sharayatta keyinirek anıqlaw hám tuwrılaw talay waqıt talap etetuǵın qátelerge ańsatǵana yul qoyıw múmkin. Ádetde algoritm bir neshe ret islep shıǵıladı, geyde qátelerdi tuwrılaw algoritm quramın anıqlawtırıw hám tekseriw ushın bir neshe ret keyin basıp qaytıwǵa tuwrı keledi. Al-goritm islep shıǵıwdıń birinshi bochqichida algoritmdı jazıwdıń eń qolay usılı algoritmdı tuzim kórinisinde ańlatıw bolıp tabıladı. Algoritm tuzimi bul berilgen algoritmdı ámelge asırıw daǵı ámeller izbe-izliginiń ápiwayı tildegi súwretlew elementleri menen tuldirilgan grafik suwreti bolıp tabıladı. Algoritmdı hár bir qádemi sistemasında qandayda bir bir geometriyalıq forma blok menen hákis etiriladi. Bunda atqarılatuǵın ámeller túrine kóre túrlishe bolǵan bloklarǵa GOST buyicha suwretlenetuǵın hár qıylı geometriyalıq sırtqı kórinisler tuwrı turtburchak, romb, parallelogramm, sheńber, ovval hám xakazolar sáykes keledi. Algoritm tuzimlarini kóriw qaǵıydaları GOST 19. 002 80 de (xalkaro standart ISO 2636 -73 ke sáykes keledi.) kat'iy belgilep qoyılǵan. GOST 19. 003-80 (ISO 1028-73 ke uyqas ) algoritm hám programma -lar tuzimlarida qollanılatuǵın simvollar dizimin, bul simvollarning forması hám ólshemleriniń sonıń menen birge olar menen suwretlenetuǵın funkciyalardı (ámellerdi) bel-gilaydi. Tómendegi kestede algoritmlar tuzimini ańlatıwda kóp qollanılatuǵın blok (simvol) lari keltirilgen hám olarǵa túsintirisler berilgen. Tuzim blok (simvol) lari ishinde esaplawlardıń tiyisli bochqichlari kórsetiledi. Sol erda hár bir simval tolıq tushintiriladi. Hár bir simvol (blok ) uz nomerine iye boladı. Ol tepadagi shep múyesh-ka chizikni úzip jazıp qóyıladı. Tuzimdagi grafik simvollar esaplaw procesiniń rawajlanıw baǵdarınıń kórsetiwshi chiziklar menen birlestiriledi. Geyde chiziklar aldında bul jónelis
qanday sharayatta saylanǵanlıǵı jazıp qóyıladı. Axborat okimining tiykarǵı baǵdarı tepadan tómenge hám shep den ońǵa ketedi. Bul qallarda chiziklarni kórsetpesi de boladı. Basqa qallarda álbette chiziklarni qóllaw májburiy bolıp tabıladı. Blokka salıstırǵanda okim chizigi (potok linii ) kiretuǵın yamasa chikuvchi bolıwı múmkin. Blok ushın kiretuǵın chizi-klar sanı shegaralanbaǵan. Chikuvchi chizik bolsa logikalıq bloklardan basqa qallarda tek bir boladı. Logikalıq bloklar eki hám odan artık okim chizigiga iye boladı. Olardan hár biri logikalıq shárt tekseriwdiń múmkin bolǵan nátiyjelerge sáykes keledi. Óz-ara kesiletuǵın chiziklar sanı kóp bolǵanda chiziklar sanı xaddan tısqarı kóp bolsa hám baǵdarları kóp ózgeraversa tuzimdagi kurgazmalik yuqoladi. Bunday qal-larda axborat okimi chizigi úziwge yul qóyıladı, úzilgen chizik úshlerine birlestiruvchi belgisi qóyıladı. Eger úzilis bir saxifa ishinde bolsa O belgisi isletilip ishine eki tárepke de birdey hárip nomer belgisi qóyıladı. Eger tuzim bir neshe saxifaga jaylansa bir soxifadan basqasına ótiw “ saxifalararo baylanısıw” belgisi isletiledi. Bunda axbo-rat uzatılıp atırǵan bloklı saxifaga kaysi saxifa hám blokka barıwı jazıladı, qabıl etińa-jatqan saxifada bolsa kaysi saxifa hám blokldan keliwi jazıladı. Algoritm sistemaların kóriwde tómendegi qaǵıydalarǵa ámel qılıw kerek. Parallel chiziklar arasındaǵı aralıq 3 mm den kem bolmawi basqa simvollar arasındaǵı aralıq 5 mm den kem bolmawi kerek. Bloklarda tómendegi ólshemler qabılqilingan : a 10, 15, 20, v 1, 5 a. Eger tuzim úlkenlestiriletuǵın bolsa a ni 5 ke márteli kilib asıriladı. Bul talaplar tiykarlanıp 10 - bochqichda programmaǵa yuriknoma jazıwda ámel etiledi. Algoritmdı mayda mayda bóleklerge ajıratıwda xesh qanday shegaralanishlar qoyılmaǵan, bul programma dúziwshin ózine baylanıslı. Lekin oǵırı ulıwma dúzilgen sistema kem axborat berip qolaysızlıq tuwdırsa oǵırı usaqlawtirib jiberilgani kurgazmallikka ziyan etkazadi. Sol sebepli quramalı hám úlken algoritmlarda hár túrlı dárejedegi bir neshe tuzim jumıs-erin shıǵıladı. Mısal : Y= (A * X+3) / (B * X - 4)
Bul mısaldı algoritm tuzimi tómendegishe boladı (súwret 1)
4. Algoritmdı arnawlı tilde ańlatıw. Bul usılda algoritmdı ańlatıw ushın programmalastırıw tilleri dep atalıwshı jasalma tiller qollanıladı. Onıń ushın islep chikilgan algoritm sol tiller járdeminde bir mánisli hám EXM tushuna alatuǵın kóriniste xarakteristikalanıwı zárúr. Chizikli algoritm : Y= (A * X+3) / (B * X - 4)
1 baslaw
↓
2
A, v, X bahaları kiritilsin
↓
3
Xisoblansin K= A*. X
↓
4
Xisoblansin M=K+Z
↓
5
Xisoblansin L= v * X
↓
6
Xisoblansin N=L-4
↓
7
Xisoblansin U=M/N
↓
8
Ol ni ma`nisi Shıǵarılsin
↓
9 tamam
Onıń quramında sheklengen sandaǵı sintakis konstruktsiyalar kompleksi bar bolıp, ol bi-lan algoritm jaratıwshı tanıs bolıwı kerek. Áne sol konstruktsiyalardan paydalanıp buyrıq kórsetpeler formal ańlatpalarǵa ótkeriledi. Zamanagóy programmalastırıw tilleri EXM dıń ishki mashina tilinen keskin parıq etedi hám EXM tikkeley áne sol tilde isley almaydı. Onıń ushın programmalastırıw tilinen mashina túsinetuǵın tilge awdarma kiluvchi arnawlı programma transyatordan paydalanıladı. Programmanı translyatsiya qılıw hám orınlaw processleri waqıtlarǵa ajraladi`. Aldın barlıq programma translyatsiya etilip keyininen ba-jarilish usılında isleytuǵın translyatorlar kompilyatorlar dep ataladı. Dáslepki tildiń hár bir operatorın ózgertiw hám orınlawdı ketma ket ámelge asırilatuǵın translya-tarlar interpretatorlar dep ataladı. Programmalastırıwdıń qálegen tili belgiler kompleksin hám algoritmlardı jazıw ushın bul belgilerdi qóllaw qaǵıydalardı uz ishine aladı. Programmalastırıw tilleri bir- birinen álippesi, sintaksisi hám semantikasi menen ajralıp turadı. Arab álipbesiniń birinshi háribi-bo-tilde qollanılatuǵın kóplegen túrli ramziy belgiler (háripler, nomerler, arnawlı bel-gilar ) Tildiń sintaksisi gápler dúziwde belgilerdiń
baylanısıw qaǵıydaların belgileydi, semantikasi bolsa bul gáplerdiń mazmunıy izoxini belgileydi.
5 Prima Algoritmdıń tiykarǵı túrleri. Másele sheshiminiń algoritmı islep chikilayotgan dáwir-de tiykarlanıp úsh qıylı túrdegi algoritmlardan paydalanıp quramalı kórinistegi algorit-mlar jaratıladı. Prima Algoritmdıń tiykarǵı túrlerine chizikli, tarmaqlanatuǵın hám tákirar -lanadigan kórinisleri kiredi. Chizikli túrdegi algoritmlarda bloklar biri ketidan basqası jaylasqan bolıp berilgen tártipte atqarıladı. Bunday atqarılıw rejimin ta-biiy tártip dep da júritiledi. Joqarıda kurib utilgan mısalımız chizikli túrdegi algorit-mga mısal bóle aladı. Ámelde hámme máseleler da chizikli túrdegi algoritmǵa keltirilib sheship bolmaydı. Kóp qallarda qandayda bir aralıq nátiyjesine baylanıslı túrde esaplawlar yamasa ol yamasa basqa ańlatpaǵa kóre ámelge asırılıwı múmkin yaǵnıy qandayda-bir logikalıq shártni orınlanıwına baylanıslı túrde esaplawlar procesi ol yamasa bul tarmaq buyicha ámelge asırılıwı múmkin. Bunday dúzılıw daǵı esaplaw procesin algoritmı tarmaqlanıwshı túrdegi algoritm dep ataladı. Kóplegen qallarda máselelerdi sheshimin tabıwda bir matematikalıq baylanısıwǵa kóre o'nga kiretuǵın shamalardı túrli bahalarına sáykes keletuǵın bahalardı kóp retlab esaplawǵa tuwrı keledi. Xiso-blash procesiń bunday kóp retlab tákirarlanatuǵın bólegine tákirarlanishlar dep ataladı. Tákirarlanishlarni uz ishine alǵan algoritmlar tákirarlanıwshı túrdegi algoritmlar dep ataladı.
Prima Algoritmdıń úsh túrin ápiwayı mısallarda kurib chikaylik. Chizikli algoritmǵa mısallar. 1-mısal. “x” dıń hár qanday ma`nisi ushın y= (Ax+v) (Sx-D) formula buyicha “y” dıń bahaları xisoblansin. Bul máseleni tarqatıp alıw ushın tómendegi ámeller izbe-izligin, yaǵnıy sol máseleniń algoritmın dúzemiz.
1. A ni “x”ga kópaytirib, nátiyje RI menen belgilensin. 2. RI ni v ga qosıp, nátiyje R2 menen belgilensin. 3. S ni “x” ga kópaytirib, nátiyje R3 menen belgilensin. 4. R3 ten D ni ayırıp, nátiyje R4 menen belgilensin. 5. R2 ni R4 ke kópaytirib, nátiyje “y” dıń ma`nisi dep xisoblansin. Bul algoritmdı dúziwde qatnasqan sózlerdi tek uzimiz tushinamiz, onı sol túrde mashinaǵa kiritip bolmaydı. EXM bul máseleni atqara alıwı ushın joqarıdaǵı algorit-mni EXM islewi ushın túsinikli bolǵan tilde jazıw kerek. EXM de islew ushın túsinikli tárzde jazılǵan algoritm - programmalastırıw tili yamasa algoritmik til dep ataladı. Xozir-gi kúnde kóplegen túrli algoritmik tiller bar. Bo'lardan eń kóp qollanılatuǵını “FORTRAN“, “ALGOL“, “PASKAL“, “BEYSIK“, “ADA“, “SI“, “LOGO“,” LISP“ lar bolıp tabıladı. Sonday eken algoritm - qurılıp atırǵan máseleni tarqatıp alıwǵa alıp keletuǵın buyrıqlar yamasa ko-mandalar izbe-izligin uzimiz tushinadigan tilde anıq hám tuwrı tártipte dúziwden ibarat eken. 2-mısal. U=5 x2-(16 x-4).
(Bul mısaldıń algoritmın studentler ǵárezsiz tuzsin). Tarmaqlanǵan algoritmǵa mısallar. Eger algoritm buyrıqları quramında tarmaqlanıw komandası ushrassa bunday algoritm tarmaqlanǵan algoritm dep ataladı. Tarmaqlanıw komandasın jazılıwı tómendegishe:
Eger bo'lsa
Ol túrde ceriya 1
Aksxolda ceriya2
Xal buldi
Eger shárt atqarılsa ol túrde ceriya1 atqarıladı,
hákis túrde ceriya2 Atqarıladı. Shártlerdi eziwde munasábet belgilerinen paydalanıladı : <, <=, >, >=, =, <>.-mısal. Eki “m“ hám “p“ natural sanları ushın eń úlken ulıwma buluvchi tabılsın. Bul máseleni tarqatıp alıwdıń, m > p bolsa, m hám p sanlardıń eń úlken
ulıwma buluvchisi ( t-p ) hám p sanlarnikidek bolıwına tiykarlanǵan algoritmın dúzemiz: 1. Eger sanlar teń bolsa, olardan qálegenin juwap ornında olinsin, hákis túrde algoritmdı orınlaw dawam ettirilsin. 2. Sanlardan úlkeni anıqlansin. 3. Úlken san, úlkeniniń kichigidan parqı menen almastırilsin. 4. Algoritm basınan baslansin. Ciklik algoritmǵa mısallar. Algoritm buyrıqları ishinde tákirarlaw buyrugi kelse bunday algoritm ciklik algoritm dep ataladı. Ciklik algoritmlardı eziwde Parametrli tákirarlaw buyrugidan paydalanıladı. Bul buyrıqtı jazılıwı tómendegishe: X=A den v ge shekem N qádem TsB Ceriyalar KTs Buerda tákirarlaw buyrugi kóp ret atqarıladı tap X ni ma`nisi v den oshgo'nga qayǵı-uwayım. Hár sapar A dıń ma`nisine N ni ma`nisi qosılıp esaplanadi. Eger N=+1 bolsa qádem jazılmaydı, basqa qallarda qádem jazıladı. Eger N dıń ma`nisi teris bolsa, cikl kamayuvchi boladı. 1-mısal. X dıń -25,-24,.. .... ..... 24, 25 bahaları ushın u=2*x2-1 funkciyanıń bahalar kestein dúziw algoritmın jazıń.
Algoritm :
1. X ga - 25 baha berilsin. 1. U=2*x2-1 baha xisoblansin.
2. Ol dıń ma`nisi kestege jazılsin. 3. X dıń ma`nisi 1 ge asırilsin ( qosılsin).
4. Eger x 25 bolsa, ol túrde 2 punktga utilsin, hákis túrde náwbettegi kórsetpege utilsin. 5. Process toqtatilsin.
Juwmaq
Men bul ózbetinshe jumısın orınlaw shıǵıw processinde kopgina jańa malumotlarga iye boldim hám olardı missollarda nátiyjeni ámelde qollanıw qılıwdı úyrenedim. Xarqanday programmist bar al-garitmlashni biliwi kerek jáne bul algaritmlashni bilgen programmist biymálel programmasın xam qiynalmasdan islep chiqa aladı

ASOSIY ADABIYOTLAR.

1. Abduqodirov A. A. EXM - Algoritm -Programma, T, 2006 y.
2. Allanıń sıpatlarınıń biriov A, Kurmanbaev B, Informatika hám esaplaw texnikası. T. 2009 y.
3. Frolov G. D, Kuznetsov E. N. Elementi Informatiki, M. 2016 g.
4. Xolmatov T. X., Taylakov N. I., Názerov Ol. A. Informatika hám esaplaw texni-kasi. T. 2016 y.