1. Qadimgi turkiy til morfologiyasi haqida ma’lumot. Qadimgi turkiy tilda ot so‘z turkumi

Fe’lning bo‘lishli va bo‘lishsizlik kategoriyasi. Qadimgi turkiy tilda fe’llar bo‘lishli va bo‘lishsiz shaklda bo‘ladi.
Bo‘lishli shaklda hech qanday qo‘shimcha qo‘shilmaydi: ölürti “oʻlardi” Bo‘lishsiz shakli esa fe’llarga –ma, -mä affiksini qo‘shish yoki ermäs yoki yoq so‘zlari yordamida ifodalanadi: qatun yoq bolmïš erti “malika yoq erdi” (To‘n); barma, kelmä, qïlma, alma.
Tuslanish. Qadimgi turkiy tilda ham fe’llar shaxs-sonda tuslanadi. Ammo shaxs–son formalari hozirgidan farq qiladi.
Birinchi guruhda birinchi va ikkinchi shaxs birlik hamda ko‘plikda kishilik olmoshlari birinchi va ikkinchi shaxs predikativ affiksi sifatida keladi:
Birlik ko‘plik
I shaxs -män/bän/ - bïz, -biz
II shaxs –sän - sïz,-siz
III shaxs – ba’zan ol, bu, turur -lar, lär
Shaxs-son affikslarining mazkur formalari -mïš,- miš, -b ( -ub,-üb, -ib, -ïb),- a, -ä,- r(-ar, -är,- ur,- ür), -tačï, -täči, -dačï, däči kabi zamon formalarini olgan fe’llarga qo‘shiladi: baramïšman “borganman”, turabïz “turamiz”, turarsiz “turarsiz”, qaltačïbïz “qolganmiz” kabi.
II guruh paradigmasi egalik affikslari ishtirokida tuziladi:
Birlik ko‘plik
I shaxs –m - mïz, - miz, -muz, müz, -maz,-mäz
II shaxs – ŋ - ŋïz/lar/,-ŋiz/lär
III shaxs –ï, -i ba’zan ol, turur
Masalan, kelürtüm “kelturdim”, bartum “bordim”, basdïmïz “bosdik”, süŋüštümüz “urushdik”. Shaxs-son affiksining qisqargan formalari –dï, -di, -tï, -ti affiksi bilan tugagan fe’llarga qo‘shiladi. Masalan: sančdïm, körüŋiz.
Fe’l mayllari. Fe’l mayllarining quyidagi turlari bor: 1) buyruq mayli; 2) istak mayli; 3) shart mayli; 4) aniqlik mayli.
Qadimgi turkiy tilda fe’lning buyruq mayli formasi turli shaxslarda turlicha bo‘lgan. Bu mayl o‘zak-negizga –ğïl, -gil, -qïl, -kil, -ïŋ, -iŋ (lar) kabi qushimchalarni qo‘shish bilan hosil bo‘ladi: qïlğïl, ešidiŋ, biliŋ.
Buyruq shaklining ikkinchi shaxs birligi fe’lning bo‘lishli va bo‘lishsiz negizi bilan bir xildir, ko‘pligi esa birlik shakliga –n qo‘shimchasini qo‘shish orqali hosil qilinadi: ay-, ešid-, barïn “boring(iz)”, oluruŋ “o‘tiring(iz)”, emgätmäŋ“qiynamang(iz)”.
Buyruqning –qïl, -kil; -ğïl, -gil formasi ham bor: baqqïl, qačğïl, bilgil, kelgil.
Buyruq shaklining uchinchi shaxsi -zun, -zün, -su, -sü qo‘shimchasi bilan yasaladi: barzun “borsin”, yarlaqazu “yorlaqasin”, bolzu “boʻlsin”, yitmäzün “yo‘qolmasin”
Fe’l o‘zagiga –ayïn, -äyin, -yïn, -yin, -alïm, -älim, -lim, -lïm, -zun, -zün, -sun, - sün affikslarining qo‘shilishi orqali fe’lning istak mayli hosil bo‘ladi. Bunday fe’l formalari istak, iltimos, xohish va boshqa shunga o‘xshash ma’nolarni ifodalaydi.
Istak formasining birinchi shaxs birligi –(a) yïn, -(ä) yin, ko‘pligi -alïm, -älim qo‘shimchasi bilan yasaladi: bolayïn “boʻlayin”, tiläyin “tilayin”, adrïlmalïm “ayrilmaylik”, ötünälim “oʻtinaylik”, azmalïm “adashmaylik”.