1. sanoat portlovchi moddalari tasnifi. Portlatish vositalari tasnifi. Initsiyalovchi portlovchi moddalar va ularning qo‘llanish sohasi

PORTLATISH VOSITALARI TASNIFI. INITSIYALOVCHI PORTLOVCHI MODDALAR VA ULARNING QO‘LLANISH SOHASI.

Portlovchi modda zaryadiga boshlangich impulsini uzatish manbasiga qarab, portlatish vositalari kuyidagi 4 (5) guruhga klassifikatsiyalanadi:

1. 
   Olovli usulda portlatish vositalari: kapsulali – detonatorlar, yondiruvchi patronlar, olov o‘tkazuvchi shnur (OSH) va OSH ni yondirish vositalari.
   
2. 
   Elektr usulda portlatish vositalari: elektr – detonator, ulovchi simlar, tok manbai, nazorat-ulchash asboblari.
   
3. 
   Elektr-olovli usulda portlatish vositalari: olov utkazuvchi shnur, kapsulali – detonator va elektr yondirgich.
   
4. 
   Detonatsiyalovchi shnur yordamida portlatish vositalari: detonatsiyalovchi shnur (DSH), olovli, elektr yoki elektr-olovli usulda portlatish vositalari.
   

Keyingi paytlarda yangi avlod adabiyotlarida 5-guruh sifatida Volnovod yordamida portlatish vositalari yoki SINV (elektr tokisiz portlashni qo‘zg‘atish vositalari) qaralmoqda. Lekin ushbu guruh vositalari ham mohiyati jihatidan xuddi 4-guruh portlatish vositalariga o‘xshash. (SHuning uchun ham portlatish vositalarini 4 ta guruhga bo‘lib o‘rganish maqsadga muvofiq bo‘lardi).
Initsiyalovchi portlovchi moddalar.
Kapsulali detonatorlarni xamda elektr-detonatorlarni tayyorlashda birlamchi va ikkilamchi initsiyalovchi portlovchi moddalar kullaniladi. Birlamchi initsiyalovchi portlovchi moddalarga shaqildoq simob (gremuchaya rtut), kurgoshin azidi va kurgoshin trinitrorezorsinatlari (TNRS) kiradi. Ikkilamchi initsiyalovchi portlovchi moddalarga tetril, geksogen va TEN kiradi.
Initsiyalovchi portlovchi moddalar – yukori sezuvchanlikka ega bulgan birikmalar bulib, kukunsimon xolatda juda xam xavfli buladi, engilgina zarbdan xam portlab ketishi, tirnash va siltanishda, olov yoki uchkundan xam portlashi mumkin. SHuning uchun xam birlamchi initsiyalovchi portlovchi moddalarni kukunsimon xolatda bir joydan ikkinchi joyga tashish ta’kiklanadi. Zichlangan xolatda uning xavfliligi birmuncha pasayadi (chunki uning sezgirligi anchagina kamayadi). Birlamchi initsiyalovchi PM lar gigroskopikmas, ammo namni uziga tortish xususiyatiga ega. Birlamchi va ikkilamchi initsiyalovchi PM larning xarakteristiklari 1-jadvalda keltirilgan.
Birlamchi initsiyalovchi PM lar yanayam kuvvatli bo‘lib kapsulali detonatorlarda ikkilamchi portlovchi moddani initsiyalaydi. Kapsulali-detonatorning portlashi –portlovchi modda zaryadining portlashini yoki oralik detonator shashkasining portlashiga yordam beradi (sabab buladi).
SHaqildoq simob – kulrang yoki ok rangli zaxarli kristallangan kukun. Kuruk kukunsimon xolatida uta sezuvchan, salgina mexanik ta’sirga xam sezuvchan. Tarkibida 10% nimligi bulganda detonatsiyalanmay yonadi, tarkibida 30% namligi bulganda u yonmaydi xam. Zichlangan shaqildoq simob-tashki ta’sirga kam sezgir va shuning uchun xam detonatorlarni tayyorlashda shaqildoq simob zichlangan kurinishda kullaniladi.
Kurgoshin azidi- ok rangli mayda kristalli kukun, gidroskopikmas, suvda erimaydi va namlanganda xam detonatsiyalash kobiliyatini yukotmaydi. Kurgoshin azidi – birlamchi portlovchi moddalar ichida eng kuchlilaridan, kam zaxarli (shaqildoq simobga nisbatan) shuning uchun xam detonatorlarni tayyorlashda keng kullaniladi.
Kurgoshin azidi temperaturasi va zichlanish darajasi uning sezuvchanligiga ta’sir etmaydi. Kurgoshin azidining kuyosh nuriga judayam kam sezuvchanligi – uni yanayam sezgirligi yukori bulgan kurgoshin trinitrorezorsinat (TNRS) bilan birga kushib ishlatilishiga olib keladi.
Kurgoshin trinitrorezorsinat (T.N.R.S.) – sarik oltinsimon rangli kristall kukun, sezgirligi buyicha shaqildoq simob bilan kurgoshin azidi oraligida turadi.