1-savol: Bolalar psixologiyasi fanining mustaqil fan sifatida vujudga kelishi Bolalar psixologiyasi o'quv fani sifatida

1-savol: Bolalar psixologiyasi fanining mustaqil fan sifatida vujudga kelishi


Bolalar psixologiyasi o'quv fani sifatida
Bolalar psixologiyasi — psixologiya sohasi, bolalar psixologik rivojlanishining umumiy va aloxida xususiyatlarini, turli yosh bosqichlarida bu jarayon qanday kechishi, uni harakatlantiruvchi kuchlar va qonuniyatlarni tadqiq qiladi. Shu sababli Bolalar psixologiyasini koʻpincha yosh psixologiyasi deb ataydilar.
Bolalar psixologiyasi bolalarda psixik jarayonlar (maʼrifiy, nutqiy, hissiy, irodaviy va h. k.) paydo boʻlishi va rivojlanishini, psixik xususiyatlar qaror topishini, xilma-xil faoliyatning (oʻyinlar, oʻqish, mehnat) rivojlanishini, bolaning shaxs sifatida shakllanishini oʻrganadi. Bolalar psixologiyasi umumiy psixologiyada ishlab chiqilgan tadqiqot usullaridan foydalanadi, biroq uni qoʻllashning oʻziga xos xususiyatlari bor. Bola shaxsi yosh xususiyatlarini oʻrganishda koʻndalang kesma va longityud deb nomlangan tadqiqotlar oʻtkaziladi.
Birinchi holatda birgina psixik jarayonning oʻzi bir vaqtda turli yosh guruhlarigataalluqli boʻlgan bolalarda tadqiq qilinadi. Ikkinchi holat (longityud) da esa maʼlum bir (alohida tanlab olingan) bolalarning psixik xususiyatlari koʻp yillar davomida tadqiq qilinadi. Bu esa oʻz navbatida ular psixikasi rivojlanishining umumiy kechishini kuzatish imkoniyatini beradi.
Har bir odam tevarak-atrofdagi narsalarni sezish va idrok qilish qobiliyatiga ega. Odam osmonning moviyligini, daraxt barglarini yashilligini ko’radi, ko’cha tomondan quloqqa chalinuvchi har xil tovushlarni eshitadi, ba’zi narsalarning sovuqligini, ba’zilarini issiqligini sezadi. Odam o’ylaydi va gapiradi, ya’ni tafakkur va nutqqa egadir.
Biz ilgari bo’lib o’tgan narsa va hodisalarni xotira va xayol tufayli esda saqlaymiz va kelajak haqida orzu qilamiz. Bizning sezgilarimiz, idrokimiz, xotiramiz, tafakkurimiz, nutqimiz, xayolimiz psixik jarayonlardeb ataladi.
Ko’pgina voqealar odamni to’lqinlantiradi, quvontiradi yoki uning g’azabini qo’zg’atadi, ya’ni odamda ma’lum his-tuyg’ular uyg’otadi.Odam nimagadir intiladi, o’z oldigaqo’ygan maqsadlariga erishish yo’lida sabot-matonat ko’rsatadi, irodasini ishga soladi. Psixik holat deb, psixik jarayonlar murakkab va barqaror ko’rinishga ega bo’lishi, ularning aktivligi kuchaygan yoki susygan ko’rinishga ega bo’lishiga aytiladi.Har bir odam boshqalardan o’zining ayrim shaxsiy, barqaror xususiyatlari, ma’lum darajada psixik sifatlari bilan ajralib turadi. Ba’zi odamlarda qiziqishlar kuchli bo’lsa, boshqa odam ulkan qobiliyatlari bilan undan farq qiladi. Ba’zi odam qiziqqonroq bo’ladi, bunday odam jo’shqin temperamentli odam deyiladi, boshqa odam haqida og’ir, vazmin, yaxshi xarakterli odam deb o’ylaymiz. Demak, bir insondan ikkinchi bir insonni ajratib turuvchi, qaytarilmas fazilatlar birikmasi psixik xususiyatlar deb ataladi. Psixik jarayonlar, psixik holatlar va psixik xususiyatlar bir-biri bilan o’zaro bog’liq bo’lib, ularning barchasi psixika deb hisoblanadi. Odamning psixikasini, odam psixik faoliyatining qonuniyatlarini, uning kelib chiqish mexanizmlarini o’rganuvchi fan psixologiya deb ataladi.

Psixik hayot turli-tuman hodisalarda namoyon bo’ladi. Psixik hayot hodisalariga psixik jarayonlar, psixik holatlar va psixik xususiyatlar kiradi.

Sezgi – muayyan paytda sezgi organlarimizga: ko’rish, eshitish, tuyish, hid bilish va boshqa shu kabi organlarimizga ta’sir etib turgan narsalardagi ayrim xossalarning aks etishidir. Masalan, qizil, shirin, achchiq, og’ir, yengilni sezamiz
Bolalar psixologiyasi - psixologiya fanining alohida tarmog’i bo’lib, u turli yosh davrlari bola psixik taraqqiyotining qonuniyatlarini, shuningdek, bir yosh bosqichidan boshqasiga o'tish qonuniyatlarini o'rganadi. Bolalar psixologiyasi fanining asosiy e’tibori tug'ilgandan yetuklik davrigacha inson psixikasi va ongning qanday rivojlanishiga qaratilgan. D.B.Elkonin ta'
kidlaganidek, bola jamiyat a’zosi va shaxs sifatida shakllanib borar ekan, uning psixikasi
rivojlanib, olamni aks ettirish qobiliyati go’daklikdan yetuklik davrigacha muiakkablashib va takomillashib boradi. Ushbu jarayonning o’ziga xos xususiyatlari, uning qonuniyatlarini bolalar psixologiyasi tadqiq etadi.
Bolalar psixologiyasi fanining asosiy kategoriyalari, ya’ni tushunchalari qatoriga quyidagilar kiradi: “ yosh “, “bolalik”, “taraqqiyot”, “o'sish”, “determinizm”, “geteroxronlik’, “tizimlilik”.
Albatta, fanning kategoriyalari faqat bu tushunchalar bilan cheklanmaydi. Asosiy
kategoriyalar jumlasiga bulardan tashqari, “taraqqiyotning ijtimoiy vaziyati, “yetakchi faoliyat tipi’, va boshqa bir qator tushuncha lami kiritish mumkin. Bu tushunchalar psixologiya sohasidagi ilg’or tadqiqotlar natijasida shakllangan va fanga olib kirilgan.
Bolalar psixologiyasi fanini o'rganish ma’lum ma’noda ushbu fanning kategoriyalarini o’zlashtirishdan iborat. Quyida biz bolalar psixologiyasi fanining ayrim asosiy kategoriyalari xususida alohida to'xtalib o'tamiz:Bolalik — ontogenezning dastlabki davrlarini belgilash uchun (tug’ilgandan o'smirlikkacha bo'lgan davrni belgilash uchun) qo'llanadigan tushuncha. Yosh davrlarining an’anaviy tasnifiga ko'ra bolalik — go'daklik (tug'ilgandan lyoshgacha), ilk bolalik (1 yoshdan3 yoshgacha), maktabgacha yosh (3 yoshdan 6-7 yoshgacha) va ichik maktab yoshi (6-2 yoshdan 10-11 yoshgacha) davrlami o'z ichiga oladi. Bolalik jadal psixik taraqqiyot davridir.Taraqqiyot — narsa yoki hodisalaming vaqt o'tishi bilan miqdor va sifat jihatdan o'zgarishi natijasida yuqoriroq darajaga ko'tarilishi.
Bola rivojlanishining turli tomonlarini har xil fanlar — anatomiya, fiziologiya, oliy nerv faoliyati fiziologiyasi, gigiena, etnografiya vaboshqalar o’rganadi. Tug’ilgandan etuklik davrigacha bola psixiktaraqqiyotini o’rganish esa psixologik bilimlaming maxsus sohasi - bolalar psixologiyasining zimmasidadir. Chunki bolalar psixologiyasibola psixik taraqqiyoti qonuniyatlari, rivojlanishning turli bosqichlaridabola psixikasiga xos xususiyatlar haqidagi fandir. L.F. Obuxova ta’kidlaganidek, bolalar psixologiyasi fanining predmetitarixan o’zgarib boigan. Bugungi kunda bolalar pixolpgiyasi faniningpredmeti ontogenezdagi psixik taraqqiyotning umumiy qonuniyatlari,yosh daviiari, bir yosh davridan boshqasiga o’tish sabablarini aniqlashdaniborat. Agar pediatr bolalaming jismoniy salomatligi bilan shug’ullansbolalar psixologi bola psixikasining qanchalik to’g ’ri rivojlanayotgani vaaoliyat k rsatayotganini, bordi-yu bu sohada kamchilik bo’lsa, uninimaning hisobiga kompensatsiyalash mumkinligini o’iganadi.Hozirgi kunda bolalar psixologiyasi fani predmetining kengayibborishi kuzatilmoqda. Bu hodisa bolaning homila davridagirivojlanishini tobora chuqurroq o’rganish natijasida ro’ y bermoqda.
Bolalarning yoshiga qarab rivojlanish xususiyatlari. Maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh xususiyatlari. Oilada ushbu muhim bosqichda bolaga yordam berish
Chaqaloq maktabgacha yosh Xususiyatlari bilan u ilgari mavjud bo'lmagan yangi o'quv tsiklini boshlashga qodir. U biron bir dasturda ushbu mashg'ulotni o'tashga qodir, lekin shu bilan birga u dasturni o'zining tabiati, qiziqishlari va fikrlash darajasi bo'yicha o'z dasturiga moslashtira oladi.L.C. Vygotskiy
Jismoniy va aqliy rivojlanish yosh bilan chambarchas bog'liqligi qadimgi davrlarda ham tushunilgan edi. Bu haqiqat maxsus dalillarni talab qilmadi: odam ko'proq dunyoda yashadi - u balandroq va baquvvat bo'lib, yanada tiniqroq bo'lib, tajriba orttirdi va bilimini oshirdi. Har bir yosh o'z jismoniy, aqliy va ijtimoiy rivojlanish darajasiga ega. Albatta, bu yozishmalar haqiqatan ham haqiqatdir, ma'lum bir odamning rivojlanishi bir yo'nalishda yoki boshqa yo'nalishda og'ishi mumkin.
Rivojlanish jarayonini boshqarish uchun o'qituvchilar uzoq vaqt davomida inson hayotining muhim ma'lumotlarini o'z ichiga olgan davrlarni tasniflashga urinishgan. Rivojlanishni davrlashtirishda bir qator jiddiy o'zgarishlar mavjud (Komenius, Levitov, Elkonin, Shvantsara va boshqalar). Keling, ko'p o'qituvchilar tomonidan tan olingan tahlilga to'xtalib o'tamiz.
Periodizatsiya yoshga bog'liq xususiyatlarni - hayotning ma'lum bir davriga xos bo'lgan anatomik, fiziologik va ruhiy fazilatlarni aniqlashga asoslangan. O'sish, vazn ortishi, sut tishlarining paydo bo'lishi, ularning o'zgarishi, jinsiy etuklik va boshqa biologik jarayonlar ma'lum bir yosh davrlarida biroz og'ish bilan sodir bo'ladi. Insonning biologik va ruhiy rivojlanishi o'zaro bog'liq bo'lganligi sababli, aqliy sohada yoshga bog'liq o'zgarishlar ham sodir bo'ladi. Biologik, ijtimoiy etuklik kabi qat'iy tartibda bo'lmasada, shaxsning ruhiy rivojlanishining yoshga bog'liq dinamikasi namoyon bo'ladi. Bu inson taraqqiyotining izchil bosqichlarini va yosh davriga tayyorgarlik jarayonini yoritishda tabiiy asos bo'lib xizmat qiladi.
Rivojlanishning to'liq davriyligi butun insoniyat hayotini eng xarakterli bosqichlarni, to'liq bo'lmagan (qisman) - uning ma'lum bir ilmiy sohani qiziqtirgan qismini qamrab oladi.
Maktabgacha va boshlang'ich maktab yoshidagi bolaning hayoti va rivojlanishini qamrab oluvchi davrlashtirish pedagogika uchun eng muhim narsalardan biri hisoblanadi. Bu tug'ilishdan 10-11 yoshgacha. Psixologiyada bolalarning aqliy rivojlanish davrlari mavjud. Ammo bu davrlashtirish hamma narsada pedagogik bilan bir xil emas: axir ruhiyatning rivojlanishi bachadonda boshlanadi va bola tug'ilgandan boshlab tarbiyalanadi. Bolaning rivojlanish xususiyatlarini yaxshiroq tushunish uchun ushbu davriylashtirish turlarini ko'rib chiqing.
Ta'kidlash mumkinki, pedagogik davrlashtirishning asosi, bir tomondan, jismoniy va aqliy rivojlanish bosqichlari, ikkinchi tomondan, ta'limning rivojlanishi sharoitlari. Yosh va rivojlanish o'rtasidagi bog'liqlik.
Agar organizm, uning asab tizimi va organlarining biologik kamolotining ob'ektiv bosqichlari, shuningdek, u bilan bog'liq kognitiv kuchlarning rivojlanishi bo'lsa, unda oqilona tashkil etilgan ta'lim jarayoni yoshga bog'liq xususiyatlarga moslashishi va ularga asoslangan bo'lishi kerak.
Pedagogikada yoshning rivojlanish bosqichlarini inobatga olishga urinishlar qilingan. Hatto metodologiyani tanlash to'g'ri ekanligini ta'kidlaydigan nazariyalar mavjud edi va hatto 3-4 yoshli bola ham yuqori matematikani va boshqa mavhum tushunchalarni o'zlashtirishi, har qanday ijtimoiy tajriba, bilim, amaliy ko'nikmalarni o'rganishi mumkin edi. Aslida, bunday emas. Agar bola hatto juda murakkab so'zlarni talaffuz qilishni o'rgansa, bu ularni tushunganligini anglatmaydi. Yoshga qarab belgilanadigan cheklovlar zamonaviy bolalar tezroq rivojlanib borishi, keng ufqlari, boy so'z boyligi va kontseptual zaxiralari borligi bilan chalkashmaslik kerak. Bu ijtimoiy rivojlanish sur'atlarining tezlashishi, turli xil ma'lumot manbalaridan keng foydalanish va xabardorlik darajasi oshishi bilan bog'liq. Rivojlanishni jadallashtirish imkoniyatlari biroz ortadi, ammo cheksiz darajada. Yosh o'z irodasini qat'iyan talab qiladi. Ushbu sohadagi amaldagi qonunlar insonning imkoniyatlarini jiddiy ravishda cheklaydi.
Ya.A. Komenius tarbiyaviy ishda bolalarning yosh xususiyatlariga jiddiy e'tibor berishni talab qildi. Eslatib o'tamiz, u tabiatning muvofiqligi printsipini ilgari surgan va asoslagan, unga ko'ra ta'lim va ta'lim rivojlanishning yosh bosqichlariga mos kelishi kerak. Tabiatda hamma narsa o'z vaqtida sodir bo'ladi, shuning uchun tarbiyada hamma narsa o'z vaqtida va izchil ravishda o'tishi kerak. Shundagina inson tabiiy ravishda axloqiy fazilatlarga ega bo'lib, haqiqatni anglash uchun uning aqli kamolotiga yetgan haqiqatni to'liq o'zlashtirib olishi mumkin. "Assimilyatsiya qilinishi kerak bo'lgan barcha narsalar yoshga qarab taqsimlanishi kerak, shunda o'rganish uchun har bir yoshda idrok qilish mumkin bo'lgan narsalar taklif qilinadi", deb yozgan Y.A. Komenius.
Yoshga bog'liq xususiyatlarni hisobga olish asosiy pedagogik printsiplardan biridir. Buning asosida o'qituvchilar o'quv yukini tartibga soladilar, turli xil mehnat turlari bo'yicha o'rtacha ish hajmini belgilaydilar va rivojlanish uchun eng maqbul kunlik, mehnat va dam olish jadvalini aniqlaydilar. Yosh xususiyatlari o'quv fanlari va ularning har biridagi materiallarni tanlash va tartibga solish masalalarini to'g'ri hal qilishga majburdir. Shuningdek, ular o'quv faoliyatining shakllari va usullarini tanlashni aniqlaydilar.
Tanlangan davrlarning odatiyligi va ma'lum bo'lgan harakatchanligini ta'kidlab, ba'zi yosh guruhlari orasidagi chegaralarni qayta ko'rib chiqishga olib kelgan yangi hodisaga e'tibor qarataylik. Biz butun dunyo bo'ylab keng tarqalib ketgan tezlashuv haqida gapirayapmiz. Tezlashtirish - bu bolalik va o'smirlik davrida jadal jismoniy va qisman aqliy rivojlanish.
Biologlar tezlashishni tananing fiziologik kamolotiga, psixologlarning aqliy funktsiyalarning rivojlanishi bilan, o'qituvchilarga shaxsning ruhiy rivojlanishi va ijtimoiylashishi bilan bog'lashadi. O'qituvchilar uchun tezlashuv jismoniy rivojlanishning jadal sur'ati bilan emas, balki tananing fiziologik etukligi va shaxsning ijtimoiylashishi bilan mos keladi.
Akseleratsiya paydo bo'lishidan oldin va o'tgan asrning 60-70-yillarida buni sezishni boshlaganida, bolalar va o'smirlarning jismoniy va ma'naviy rivojlanishi muvozanatlashgan edi. Tezlashuv natijasida tananing fiziologik etukligi aqliy, aqliy va ijtimoiy rivojlanish sur'atlaridan ustun turadi.
Muvofiqlik yuzaga keladi, uni quyidagicha ifodalash mumkin: aqliy, ijtimoiy, axloqiy fazilatlarning asosi bo'lgan psixik funktsiyalarga qaraganda tana tezroq o'sadi. Qizlar uchun 13-15 yoshga va mamlakatimizning o'rta mintaqalarida yashaydigan o'g'il bolalar uchun 14- 16 yoshga kelib fiziologik rivojlanish deyarli yakunlandi va deyarli katta yoshdagilar darajasiga etdi, bu ma'naviy jihat to'g'risida gapirish mumkin emas. Kamolotga etgan organizm barcha "kattalar" fiziologik ehtiyojlarini, shu jumladan jinsiy, ijtimoiy rivojlanishni qondirishni talab qiladi va tez rivojlanayotgan fiziologiya bilan to'qnashadi. Kuchli ruhiy yuklashga olib keladigan zo'riqish mavjud, o'spirin uni yo'q qilish usullarini izlaydi va o'zining nozik fikrini keltirib chiqaradigan narsalarni tanlaydi. Bu tezlashuvning asosiy qarama- qarshiligi bo'lib, ular o'spirinlarning o'zlarida sodir bo'layotgan o'zgarishlarga dosh berolmaydiganlar va ota-onalar, o'qituvchilar va tarbiyachilar uchun juda ko'p qiyinchiliklar tug'dirdi. Agar tezlashtirishning aniq texnik muammolari bo'lsa - maktablarni yangi mebel, o'quvchilarni kiyim-kechak va boshqalar bilan ta'minlash Shunday qilib, tezlashuvning axloqiy oqibatlari sohasida, birinchi navbatda, voyaga etmaganlar o'rtasida jinsiy aloqada bo'lgan barcha salbiy oqibatlar bilan bog'liq muammolar paydo bo'ldi.
“Psixodiagnostika” atamasi psixologik tashxis qo’yish degan ma'noni anglatib, shaxsning ruhiy holati, to’liq biror-bir alohida xususiyati haqida xulosa chiqarishdir, bunda «tashxis» shaxsning taraqqiyot ko’rsatkichi va tavsifnomalarni birgalikda tahlil qilish asosida sinaluvchining holat va xususiyatlari haqidagi xulosalardan iborat. «Psixodiagnostika» atamasi ilk bor Rorshaxning «Psixodiagnostika» asari chop etilishidan so’ng psixiatriyada qo’llanilgan bo’lib, u tez orada tibbiyotdan tashqarida ham keng miqyosda ommalasha boshladi. «Diagnoz», ya'ni «tashxis» esa shaxs rivojlanishidagi har qanday og’ishlarni, hattoki uning holat va xususiyatlarining konkret taraqqiyot darajasini aniqlash demakdir.
Psixodiagnostika – bu maxsus bilimlar sohasi bo’lib, individ guruhning psixologik taraqqiyot ko’rsatkichlarini, holat va xususiyatlarini baholash uchun metodikalar majmuini ishlab chiqish bilan bog’liqdir. Psixologiya fani o’rganayotgan har qanday jarayon psixodiagnostikaning baholash ob'ekti bo’lishi mumkin. Masalan: o’zaro hamkorlik qilayotgan shaxslarning xatti- harakatlari va muloqotida Yuzaga keladigan, alohida bir odam sezgisidan boshlab, murakkab ijtimoiy-psixologik jarayongacha.