1. Shaxstin qaliplesiwinde tarbiya ham jamiyetlik turmis sharayatlarinin roli
Download 39.77 Kb.
|
1. Shaxstin qal-WPS Office
|
1. Shaxstin qaliplesiwinde tarbiya ham jamiyetlik turmis sharayatlarinin roli. 2. Ortaliq ham biogenetik faktorlardin roli 3. Balanin ruwhiy rawajlaniwinda tarbiya ham talimnin roli. 4. Balanin har tarepleme rawajlaniwinda iskerliklerdin roli. Rawajlaniw insandagi fizikaliq, ruwhiy ham jamiyetlik protsess bolip, ol barliq tuwma ham iyelegen sipat ozgerislerin oz ishine aladi. Fizikaliq rawajlaniw boyinin osiwi, dene ham muchkul kushinin artiwi, sezgi agzalarinin bekkemleniwi, hareketlerin duris basqara biliwi ham usigan uqsasliqlar menen baylanisli.Ruwhiy rawajlaniw bolsa insan shaxsindagi psixikaliq sipat ham belgilerinin qaliplesiwi,emotsional erklilik, biliw protsessinde zarur ozgerisler juz beredi. Balanin jamiyetlik rawajlaniwi ol jamiyetlik turmista qatnasa baslaganda, onin minez-qulqinda, dogerek-atirapga bolgan qatnasinda, ayniqsa jamaat islerinde qatnasiwinda payda boladi. Insannin rawajlaniwi bul insan organizmi ham ruwhiyatinda dogerek-atiraptagi turmis tasirinde juzege keliwshi sipat ozgerisler. Sirtqi tasir ishki protsess penen qarama-qarsiliqti juzege keltiredi, maselen, balanin jana talabi menen imkaniyati ortasinda juzege kelgen qarama-qarsiliq yamasa saykeskelmewshilik onin rawajlaniwin hareketke keltiriwshi kush esaplanadi. Baladagi mine usinday fizikaliq ham ruwhiy ozgerislerdin juz beriwinde, balanin rawajlaniwi, yagniy shaxstin qnaliplesiwinde biologiyaliq ham jamiyetlik faktor jetekshi rol oynaydi. Tabiiy ham jamiyetlik faktordin oz-ara tasiri shaxstin tariyxi ham ontogenetik rawajlaniwi protsessinde juzege keledi. Insan jamiyetlik iskerlik protsessinde ozindegi biologik, tabiiy ozgesheliklerdi joq etpeydi, al ozlestiredi. Har bir isan iskerliktin bir turine basqa turlerge qaraganda kobirek qabiletli boladi.Insan qabilet ham qizigiwlarin amelge asiriw ushin dogerek-atrapdagi tabiyat ham insanlar menen oz-ara tasir etiwge kirisedi. Onin dogerek-atraptagi barliqqa aktiv qatnasi onin zatlar menen bolatugin iskerligi arqali amelge asiriladi.Insan ozinin talabin qandiriw ushin dogerek-atiraptagi turmis ham insanlar menen oz-ara aktiv tasirge kirisedi. Insannin dunyaga aktiv qatnasi onin zatlar menen bolatugin iskerliginde payda boladi.Islep shigariw usili, islep shigariw qatnaslari ham olar tiykarinda juzege keliwshi jamiyetlik ortaliq, nsannin aktiv ruwhiy turmisi onin shaxsi mazmunin belgileydi.Pedagogika shaxs tariyxiy protsessinin obekti ham subekti sipatinda rawajlanadi. Iskerlik ham tarbiya tasirinde, jamiyet tarepinen jaratilgan ideyalar, nizam ham normalardi ozlestiriw natiyjesinde insannin shaxsga say bolgan ozgeshelik ham sipatlari qaliplesedi, miynetke, adamlarga, ozine qatnasi sistemasi qaliplesedi. Insan shaxsi onin jamiyette tutqan ornina, maqsetine, turmisdagi roline, nege tiykarlanip hareket qiliwina qarap belgilenedi. 2. Shaxs degende insannin jamiyetlik negizi tusiniledi. Shshaxs tusinigi oz ishine har qiyli tasirler ham jamiyetlik ortaliq tasirinde qaliplesken ozgeshelikler, sipatlar jiyindisi. Pedagogika pani insan shaxsinin qaliplesiwinde insanlar menen qatnasta boliwdin ahmiyeti ulken ekenligin korsetedi.Ortaliqtin tasiri haqqinda gap bolganda, daslep jamiyetlik ortaliq itibarga alinadi, sebebi jamiyetlik ortaliq tusinigine shaxs jasaytugin jamiyettegi materialliq sharayat, onin ekonomikasi, jamiyetlik ham mamleket duzimi, islep shigariw qatnaslarnin sistemasi ham insanlardin solar menen belgilengen turmisi kiredi.Insan jamiyetlik ortaliqtin maxsuli. Bul ortaliq ozgeriwi menen insanda ham ozgerisler juz beredi. Insan shaxsinda onin ozi jasap turgan jamiyetlik ortaliq, yagniy onin turmis sharayati, qaysi klassqa tiyisligi h.b. sawlelenedi. Jamiyetlik sharayat tupten ozgerse, insannin ruwhiyati ham o`zgeredi. Insannin jamiyetlesiwi, jamiyetke kirip keliwi shanaraqtan baslanadi. Insan shaxsinin qaliplesiwinde shanaraqtin roli ulken. Shanaraq insanda daslepki jamiyetlik ham adep-ikramliq tusiniklerin, xarakterinin qaliplesiwi ushin shart-sharayat jaratadi, sezimnin rawajlaniwina tasir etedi. Balanin shanaraqta tutqan orni usi shanaraqta neshe bala tarbiyalaniwina ham baylanisli. Balani qorshap turgan ulkenler onin turmisin saqlaw, den sawligin bekkemlew, dogerek-atiraptagilar menen qatansta boliwi haqqinda gamhorliq qiladi.Bala mektepke bariwi menen onin jamiyetlik qatnasi tezlesedi. Mektepte bala klasindagi doslari, balalar ham jaslar sholkemleri, oqitiwshilar jamaati ham tarbiyashilar menen qatnasqa kirisedi. Sonin menen bir waqitta balanin mektepten tisqari qatnaslari ham keneyedi. Bul waqitta endi teatr, muzey, kinoteatr, kitapxanalar siyaqli madeniy oraylar balanin ruwhiy dunyasinin qaliplesiwine unali tasir korsetedi ham onin shaxsiy qizigiwlarin oyatadi. Bala mektepke bargannan keyin ham shanaraq tasiri bala shaxsinin qaliplesiwinde zarur orindi iyeleydi. Bala dunya karasinin qaliplesiwinde shanaraqtagi uliwma adep-ikramli ortaliq- ata-analardin jamiyetlik aktivligi, miynetke qatnasi ulken tasir korsetedi. Eger shanaraqta duris emes tarbiya berilse, mektepte berilgen talim menen shanaraq ortasinda balanin dunya karasinda karsiliq juzege keledi. Bul waqitta mektep shanaraqqa, balanin sanasina tasir etiwde jetekshi rol oynawi,onin turmis jolin tanlap aliwinda ogan jardem beriwi lazim. Isan shaxsi onin putun omiri dawaminda qaliplesip baradi, biraq garezsiz miynet iskerligine otken waqitta onin xarakterindegi tiykargi ozgeshelikler payda bolgan boladi. Miynet jamaatinde bir neshe jil islegennen keyin ol islep shigariwda jas kadrlarga basshiliq qiliwi mumkin, shanaraq kurgannan keyin dunyaga koz qarasi ham ozgeriwi juz beredi. Endi ol toplangan ham qabil etilgen turmis tajiriybesin jas awladqa uyrete baslaydi. Deiek, insan shaxs sipatinda tabiyat inam etken hamde tarbiya ham jamiyetlik qaliplesiw sharayatlarina qarab belgili tarizde rawajlangan talant hamde onin putun omiri dawaminda atiraptagi waqiyalar menen oz-ara qatnasi kuralinda payda bolgan ozgeshelik ham sezimlerdin bekkem jiyindisinan ibarat. Natiyjede har bir insannin shaxsinda ogan belgili jamiyettin wakiline, onin jamiyetlik toparina say jamiyetlik ozgeshelikler hamde shaxs sipatinda ogan tiyisli bolgan ozine say psixologiyaliq ozgeshelikler boliwi mumkin. Bul ozgeshelikler bolsa barliq sirtqi faktorlardin shaxsga tasiri natiyjesinde juzege keledi ham onin ozine say minez-qulqinda payda boladi. 3. Shaxstin qaliplesiwi insan jamiyeti tarepinen jaratilgan jamiyetlik-tariyxiy tajiriybeni ozlestiriw, talim ham tarbiya beriw arqali amelge asiriladi. Bul har qiyli iskerliklerde juzege keledi. Talim-tarbiya natiyjesinde bala ozi jasap turgan jamiyettegi siyasiy sistema menen qatnasqa kirisedi yaki qatnasta bola baslaydi. Balanin jamiyetlik tajiriybeni ozlestirip aliwi uzaq dawam etetugin bekkem protsess. Bunin bekkemligi sonda, bala bir tarepten, mazmuni ham kolemi tarepinen bekkem bolgan insaniyat tajiriybesin, ekinshi tarepten, usi tajiriybeni iyelew usillarin ozlestiriw protsessinde qaliplesip baradi. Balalar iyelewi lazim bolgan mazmundi tanlaw, onin iyelep aliwina basshiliq etiw ulkenler tarepinen talim ham tarbiya protsessinde amelge asiriladi. Bunda balanin ruwhiy-fiziologiyaliq ozgeshelikleri ham rawajlaniw dinamikasi itibarga alinadi. Sonin ushin tarbiya ham talimnin mazmuni, formasi ozgerip, bekkemlesip baradi, ogan tasir etiw usillari ham o`zgerip turadi.
Insan shaxsi qaliplesiw dawirinde bir qansha basqishlardi basip otedi. Har bir jana basqish aldingi basqish tiykarinda juzege kelip, joqariraq basqishqa shigiwga umtiladi. Erte jasta baslangan rawajlaniw har dayim adam ushin zarur ahmiyetke iye. Talim-tarbiya beriwdegi mazmun, metod, oni sholkemlestiriw formalari ortasinda baylanistin barligi tarbiya beriwdegi zarur ozgeshelik. Har tarepleme rawajlaniw imkaniyatlarinan ayirilgan balalar shaxsin qaliplestiriwde jamiyetlik tarbiya mekemelerinde tarbiyanin sheshiwshi roli payda boladi. Bunday balalar ushin islep shigilgan tarbiyaliq tasir korsetiw sistemasi olardi omirge, miynet iskerligine tayarlaydi. Biraq tarbiyani balanin imkaniyatina qarap kusheytiriw qadagan etiledi. Sonin ushin mektepke shekemgi tarbiya pedagogikasinda mektepke shekemgi tarbiya jasindagi balalar shaxsin har tarepleme baylanisli rawajlandiriwdin maqseti onin osiwin bayitiwdan ibarat ekenligi aldinga suriledi. Bala shaxstin qaliplesiwinde tarbiya ham talim, bul isti amelge asiriwshi pedagog jetekshi rol oynaydi. Bul bolsa har bir bala shaxsinin qaliplesiwinde olardin juwapkerligin asiradi. 4. Jamiyetlik-tariyxiy tajiriybeni ozlestiriw aktiv is protsessinde juz beredi. Aktivlik balaga say ozgeshelik. Tarbiya protsessinde aktivlik tiykarinda iskerliktin har qiyli turleri qaliplesedi. Olardan tiykargilari qatnasta boliw iskerligi, biliw, zatlar menen bolatugin iskerlik, oyin, apiwayi miynet ham oqiw iskerligi. Iskerlik turlerinin ozi jamiyetlik-tariyxiy tajiriybenin bolegi. Ol yaki bul iskerlikti ozlestirip atirgan bala iskerlik korsetedi, sonin menen bir waqitta usi iskerlik penen baylanisli bolgan bilim, uqipliliq, konlikpelerdi iyelep aladi. Bunin tiykarinda balada har qiyli shaxsiy qabilet ham ozgeshelikler qaliplesip baradi. Balanin iskerlikte aktiv jol tutiwi oni tarbiyanin obekti yamasa subektine aylantiradi. Balanin rawajlaniwinda iskerliktin jetekshi rol oynawi usi menen belgilenedi. Bala rawajlaniwinin har qiyli dawirlerinde iskerliktin har qiyli turleri amelge asiriladi, biraq balanin rawajlaniwi ham tarbiyasinda iskerliklerdin turleri har qiyli bolmaydi, rawajlaniwdin har bir basqishinda jetekshi iskerlik boladi, rawajlaniwda erisilgen tiykargi korsetkishler usi arqali aniqlanadi. Talim ham tarbiya arqali amelge asirilatugin iskerliklerdi balalar birden ozlestirip almaydi., olardi balalar tarbiyashi basshiliginda asten iyelep baradi. Balalar har qiyli iskerliklerdi jetiskenlikli iyelep aliwlari tiykarinan shanarakta, balalar baqshasinda talim-tarbiya isinin qay darejede sholkemlestiriwine baylanisli. Insan omirinin birinshi jilinda iskerliktin apiwayi en apiwayi trleri ondagi jeke qabiletler, ozgeshelikler, dogerek-atirapqa belgili bir qatnastin qaliplesiwinde tiykar bolip xizmet qiladi. Maselen, ulkenlerdin bala menen bolatugin sezgi, sezgi-predmetli qatnaslarda balada dastlepki jamiyetlik talapti payda qiladi, daslepki hareket ham oy-pikirler qaliplese baslaydi. Hareket usillarin iyelep bariw arqali balada aktivlik rawajlaandi. Biraq aktivliktin qay darejede rawjlanip bariwi nasige hamde eliklewshilik qabiletine baylanisli. Bala omirinin daslepki jillarinda ulkenler menen bolatugin qatnasi ham zatlar menen orinlagan hareketi tiykargi iskerlik turi esaplanadi. Bala menen qatnasta boliw arqali ulkenler olardi asten zatlar alemine alip kiredi.
Balanin narse ham zatlar menen bolatugin iskerlikti sholkemlestiriw balaga daslepki jasinan baslap shanarak ham mektepke shekemgi tarbiya mekemelerinde tarbiya ham talim beriwdin tiykargi waziypalarinin bir esaplanadi. Bunday iskerlikte balalar tarbiyashi basshiliginda narse ham buimlardin ozgeshelikler haqqindagi daslepki bilimlerdi, olar menen bolatugin hareketler, analiz, sintez, uliwmalastiriw, abstraktsiyalaw siyaqli en apiwayi protsesslerdi iyelep aladi. 2,5 jastan keyin zatlar menen bolatugin iskerlikte balalar ansha joqari korsetkishlerge erisedi ham olardin oyin hamde suwretlew iskerligine otiwleri ushin tiykar jaratadi. Ulkenler tarepinen sholkemlestirilgen qatnaslarda, iskerliklerde oz-ozin anlap aliwdin daslepki formalari qaliplesedi. Bala jamaatte ozin shaxs sipatinda anlay baslaydi. Bala rawajlaniwdin usi basqishinda olar ulkenlerdin korsetpesisiz, oz betinshe hareket qiliwdi qaleydi. Balada minez-quliq sebebinin payda boliwi ham oni oz qalewine boysindira aliwi onda sananin qaliplesiwinen derek beredi. Eger baladagi iskerlik ham oz betinshelik ulkenler tasirinde oyatilgan bolsa, onda 4-6 jasli balalar ansha oz betinshe bolip qaladi ham harqiyli iskerliklerge tez kirisip kete aladi. Bunda balalar sanaliginin roli artadi, ol hatteki doretiwshilik ozgeshelik boladi. Mektepke shekemgi dawir ushin say bolgan oyin iskerligi balalardagi jamiyetlik biliw iskerliginin qanday rawajlanip bariwi ilimiy izertlew juwmaqlari korsetip beredi. Oyinda balalar tarbiyashinin basshiliginda har qiyli hareket usillarin, zat ham buimlar haqqindagi bilimlerdi, olardin sipat ham ozgesheliklerin bilip aladi. Balalar, sonday aq waqit qatnasiqlari, uxsasliq, tenlik siyaqli tusiniklerdi ham iyelep baradi. Birgelikte orinlangan hareketli oyinlar arqali balalar insanlar omirindegi, olar ortasindagi qatnaslardi, kelisip hareket qiliwdi bilip aladi, olardin dogerek-atirap haqqindagi tusinikler keneyedi. Ulken topar balalardin oyin iskerligi har qiyli bolip qaladi ham har tarepleme rawajlaniw imkaniyatlari ham keneyedi. Oyin balalardin qiyalin ham rawajlandiradi, dogerek-atiraptagi barliq, insanlar miyneti haqqindagi bilimlerin keneytiredi, shaxsda jamaatshilik sipatlarin qaliplestiredi. Bul jastagi balalarda oyin iskerligi menen bir qatarda iskerliktin ameliy formalari ham rawajlana baslaydi. Suwret jabistiriw, zatlar jasaw h.t.b. Bular balalarda qiyaldi, ameliy oylawda, adebiy qabiletti, doretiwshilikti rawajlandiriwda derek bolip xizmet qiladi. Barhama berip barilatugin miynet tapsirmalari balalar iskerligin jamiyetlik maplerge boysindiriwga, jamiyetlik paydali miynet iskerlik penen shugillaniwga, miynetten kelgen uliwma natiyjeden kuwaniw siyaqli sipatlardi tarbiyalawga alip keledi. Shinigiwlardagi oqiw iskerligi arqali balalar dogrek-atiraptagi tabiyat haqqindagi, jamiyetlik omir, insan haqqindagi bilimlerdi ozlestirip aladi, sonday-aq olardin aqliy ham ameliy bilimleri keneyip baradi. Eger talim protsessinde 3-4 jasli diqqati tabiyat, insanlar haqqindagi konkret faktge qaratilsa, 5-6 jasli balalarga talim beriwde tiykargi itibar zarur baylanislar ham qatnaslarga, olardi uliwmalastiriwga, olardagi apiwayi tusiniklerin qaliplestiriwge qaratiladi ham bular arqali balalarda tusinikli oylaw rawajlanadi. Balalar iyelegen bilimlerinen, aqliy qabiletlerinen ozlerinin turli iskerliklerinde paydalanadi. Bulardin hammesi bala shaxsinin qaliplesiwine tasir etedi, olarda jana mazmundagi iskerlikke qizigiw oyanadi. Mektepke shekemgi tarbiya jasi dawirinde bala shaxsin qaliplestiriwge qaratilgan tarbiyaliq tasirler sonday darejege koteriledi, bul onin mektep talimine otiwin ta`miyinleydi. Kishi mektep jasinda balalar ushin oqiw tiykargi iskerlik bolip qaladi ham bul iskerlik balalar jamiyetlik ahmiyetli iskerlik dep anlay baslaydi. Bala ozinin mektep oqiwshisi ekenligin tusine baslaydi. Ulkenlerdin bala xulqina, iskerligine qoyatugin ham bekkemlesip baratugin talaplardi aktivlik penen doretiwshi orinlay baslaydi. Osmirlik dawirinde bala omirinde oqiw iskerligi menen bir qatarda miynet ham jamiyetlik iskerlik zarur orindi iyeley baslaydi. Bunday iskerlikti jetiskenli orinlaw natiyjesinde balalar asten ulkenler ham qatarlari menen qatnasiq qagiydalarin iyelep baradi, sonday-aq olarda adep-ikramliq ham ruwhiy dasturlerge sanali qatnasta boliw qaliplese baslaydi, olar balanin talabinda, xulqinda, dogerek-atirapqa bolgan qarim-qatnasinda sawlelenedi. Demek, balani tarbiyalawda, onin rawajlaniwinda iskerlik jetekshi rol oynaydi. Sonin ushin talim-tarbiya mekemelerinde ham shanarakta balanin omirin ol turli iskerlik penen shugillana alatugin qilip sholkemlestiriw kerek. Bugan, albette, balalar iskerliginin mazmunin bayitip bariw, jana bilim, uqipliliqlardi sindiriw, ozbetinshelikti rawajlandiriw ham usi siyaqli menen erisiledi.
2. Ortaliq ham biogenetik faktorlardin roli 3. Balanin ruwhiy rawajlaniwinda tarbiya ham talimnin roli. 4. Balanin har tarepleme rawajlaniwinda iskerliklerdin roli. 1. Rawajlaniw insandagi fizikaliq, ruwhiy ham jamiyetlik protsess bolip, ol barliq tuwma ham iyelegen sipat ozgerislerin oz ishine aladi. Fizikaliq rawajlaniw boyinin osiwi, dene ham muchkul kushinin artiwi, sezgi agzalarinin bekkemleniwi, hareketlerin duris basqara biliwi ham usigan uqsasliqlar menen baylanisli. Ruwhiy rawajlaniw bolsa insan shaxsindagi psixikaliq sipat ham belgilerinin qaliplesiwi,emotsional erklilik, biliw protsessinde zarur ozgerisler juz beredi. Balanin jamiyetlik rawajlaniwi ol jamiyetlik turmista qatnasa baslaganda, onin minez-qulqinda, dogerek-atirapga bolgan qatnasinda, ayniqsa jamaat islerinde qatnasiwinda payda boladi. Insannin rawajlaniwi bul insan organizmi ham ruwhiyatinda dogerek-atiraptagi turmis tasirinde juzege keliwshi sipat ozgerisler. Sirtqi tasir ishki protsess penen qarama-qarsiliqti juzege keltiredi, maselen, balanin jana talabi menen imkaniyati ortasinda juzege kelgen qarama-qarsiliq yamasa saykeskelmewshilik onin rawajlaniwin hareketke keltiriwshi kush esaplanadi. Baladagi mine usinday fizikaliq ham ruwhiy ozgerislerdin juz beriwinde, balanin rawajlaniwi, yagniy shaxstin qnaliplesiwinde biologiyaliq ham jamiyetlik faktor jetekshi rol oynaydi. Tabiiy ham jamiyetlik faktordin oz-ara tasiri shaxstin tariyxi ham ontogenetik rawajlaniwi protsessinde juzege keledi. Insan jamiyetlik iskerlik protsessinde ozindegi biologik, tabiiy ozgesheliklerdi joq etpeydi, al ozlestiredi. Har bir isan iskerliktin bir turine basqa turlerge qaraganda kobirek qabiletli boladi. Insan qabilet ham qizigiwlarin amelge asiriw ushin dogerek-atrapdagi tabiyat ham insanlar menen oz-ara tasir etiwge kirisedi. Onin dogerek-atraptagi barliqqa aktiv qatnasi onin zatlar menen bolatugin iskerligi arqali amelge asiriladi. Insan ozinin talabin qandiriw ushin dogerek-atiraptagi turmis ham insanlar menen oz-ara aktiv tasirge kirisedi. Insannin dunyaga aktiv qatnasi onin zatlar menen bolatugin iskerliginde payda boladi. Islep shigariw usili, islep shigariw qatnaslari ham olar tiykarinda juzege keliwshi jamiyetlik ortaliq, nsannin aktiv ruwhiy turmisi onin shaxsi mazmunin belgileydi. Pedagogika shaxs tariyxiy protsessinin obekti ham subekti sipatinda rawajlanadi. Iskerlik ham tarbiya tasirinde, jamiyet tarepinen jaratilgan ideyalar, nizam ham normalardi ozlestiriw natiyjesinde insannin shaxsga say bolgan ozgeshelik ham sipatlari qaliplesedi, miynetke, adamlarga, ozine qatnasi sistemasi qaliplesedi. Insan shaxsi onin jamiyette tutqan ornina, maqsetine, turmisdagi roline, nege tiykarlanip hareket qiliwina qarap belgilenedi. 2. Shaxs degende insannin jamiyetlik negizi tusiniledi. Shshaxs tusinigi oz ishine har qiyli tasirler ham jamiyetlik ortaliq tasirinde qaliplesken ozgeshelikler, sipatlar jiyindisi. Pedagogika pani insan shaxsinin qaliplesiwinde insanlar menen qatnasta boliwdin ahmiyeti ulken ekenligin korsetedi. Ortaliqtin tasiri haqqinda gap bolganda, daslep jamiyetlik ortaliq itibarga alinadi, sebebi jamiyetlik ortaliq tusinigine shaxs jasaytugin jamiyettegi materialliq sharayat, onin ekonomikasi, jamiyetlik ham mamleket duzimi, islep shigariw qatnaslarnin sistemasi ham insanlardin solar menen belgilengen turmisi kiredi. Insan jamiyetlik ortaliqtin maxsuli. Bul ortaliq ozgeriwi menen insanda ham ozgerisler juz beredi. Insan shaxsinda onin ozi jasap turgan jamiyetlik ortaliq, yagniy onin turmis sharayati, qaysi klassqa tiyisligi h.b. sawlelenedi. Jamiyetlik sharayat tupten ozgerse, insannin ruwhiyati ham o`zgeredi. Махида Бакхадировна, [18.11.2021 6:42] Insannin jamiyetlesiwi, jamiyetke kirip keliwi shanaraqtan baslanadi. Insan shaxsinin qaliplesiwinde shanaraqtin roli ulken. Shanaraq insanda daslepki jamiyetlik ham adep-ikramliq tusiniklerin, xarakterinin qaliplesiwi ushin shart-sharayat jaratadi, sezimnin rawajlaniwina tasir etedi. Balanin shanaraqta tutqan orni usi shanaraqta neshe bala tarbiyalaniwina ham baylanisli. Balani qorshap turgan ulkenler onin turmisin saqlaw, den sawligin bekkemlew, dogerek-atiraptagilar menen qatansta boliwi haqqinda gamhorliq qiladi.Bala mektepke bariwi menen onin jamiyetlik qatnasi tezlesedi. Mektepte bala klasindagi doslari, balalar ham jaslar sholkemleri, oqitiwshilar jamaati ham tarbiyashilar menen qatnasqa kirisedi. Sonin menen bir waqitta balanin mektepten tisqari qatnaslari ham keneyedi. Bul waqitta endi teatr, muzey, kinoteatr, kitapxanalar siyaqli madeniy oraylar balanin ruwhiy dunyasinin qaliplesiwine unali tasir korsetedi ham onin shaxsiy qizigiwlarin oyatadi.Bala mektepke bargannan keyin ham shanaraq tasiri bala shaxsinin qaliplesiwinde zarur orindi iyeleydi. Bala dunya karasinin qaliplesiwinde shanaraqtagi uliwma adep-ikramli ortaliq- ata-analardin jamiyetlik aktivligi, miynetke qatnasi ulken tasir korsetedi. Eger shanaraqta duris emes tarbiya berilse, mektepte berilgen talim menen shanaraq ortasinda balanin dunya karasinda karsiliq juzege keledi. Bul waqitta mektep shanaraqqa, balanin sanasina tasir etiwde jetekshi rol oynawi,onin turmis jolin tanlap aliwinda ogan jardem beriwi lazim.Isan shaxsi onin putun omiri dawaminda qaliplesip baradi, biraq garezsiz miynet iskerligine otken waqitta onin xarakterindegi tiykargi ozgeshelikler payda bolgan boladi. Miynet jamaatinde bir neshe jil islegennen keyin ol islep shigariwda jas kadrlarga basshiliq qiliwi mumkin, shanaraq kurgannan keyin dunyaga koz qarasi ham ozgeriwi juz beredi. Endi ol toplangan ham qabil etilgen turmis tajiriybesin jas awladqa uyrete baslaydi.Deiek, insan shaxs sipatinda tabiyat inam etken hamde tarbiya ham jamiyetlik qaliplesiw sharayatlarina qarab belgili tarizde rawajlangan talant hamde onin putun omiri dawaminda atiraptagi waqiyalar menen oz-ara qatnasi kuralinda payda bolgan ozgeshelik ham sezimlerdin bekkem jiyindisinan ibarat. Natiyjede har bir insannin shaxsinda ogan belgili jamiyettin wakiline, onin jamiyetlik toparina say jamiyetlik ozgeshelikler hamde shaxs sipatinda ogan tiyisli bolgan ozine say psixologiyaliq ozgeshelikler boliwi mumkin. Bul ozgeshelikler bolsa barliq sirtqi faktorlardin shaxsga tasiri natiyjesinde juzege keledi ham onin ozine say minez-qulqinda payda boladi. 3. Shaxstin qaliplesiwi insan jamiyeti tarepinen jaratilgan jamiyetlik-tariyxiy tajiriybeni ozlestiriw, talim ham tarbiya beriw arqali amelge asiriladi. Bul har qiyli iskerliklerde juzege keledi. Talim-tarbiya natiyjesinde bala ozi jasap turgan jamiyettegi siyasiy sistema menen qatnasqa kirisedi yaki qatnasta bola baslaydi.Balanin jamiyetlik tajiriybeni ozlestirip aliwi uzaq dawam etetugin bekkem protsess. Bunin bekkemligi sonda, bala bir tarepten, mazmuni ham kolemi tarepinen bekkem bolgan insaniyat tajiriybesin, ekinshi tarepten, usi tajiriybeni iyelew usillarin ozlestiriw protsessinde qaliplesip baradi.Balalar iyelewi lazim bolgan mazmundi tanlaw, onin iyelep aliwina basshiliq etiw ulkenler tarepinen talim ham tarbiya protsessinde amelge asiriladi.Bunda balanin ruwhiy-fiziologiyaliq ozgeshelikleri ham rawajlaniw dinamikasi itibarga alinadi. Sonin ushin tarbiya ham talimnin mazmuni, formasi ozgerip, bekkemlesip baradi, ogan tasir etiw usillari ham o`zgerip turadi. Махида Бакхадировна, [18.11.2021 6:42 Tarbiya balanin Grawajlaniw aldi zonasinaG qarap ozgeredi, yagniy balada bekkemrek mazmundagi bilimlerdi ozlestirip aliw imkaniyati payda boliwina qarap belgilenedi (maselen, bobek embeklewdi ozlestirip algannan keyin juriwge otedi, ayrim buwinlardi aytiwdi uyrengennen keyin aktiv tilge otiwi, zatlar menen hareketlerdi ozlestirip algannan keyin oyin, miynet iskerliginin payda boliwi h.t.b.).Talim ham tarbiya Grawajlaniw aldi zonasinaG tiykarlanip, balanin rawajlaniwi bugungi darejesinen aldinga qarap jetekleydi.Insan shaxsi qaliplesiw dawirinde bir qansha basqishlardi basip otedi. Har bir jana basqish aldingi basqish tiykarinda juzege kelip, joqariraq basqishqa shigiwga umtiladi. Erte jasta baslangan rawajlaniw har dayim adam ushin zarur ahmiyetke iye. Talim-tarbiya beriwdegi mazmun, metod, oni sholkemlestiriw formalari ortasinda baylanistin barligi tarbiya beriwdegi zarur ozgeshelik.Har tarepleme rawajlaniw imkaniyatlarinan ayirilgan balalar shaxsin qaliplestiriwde jamiyetlik tarbiya mekemelerinde tarbiyanin sheshiwshi roli payda boladi. Bunday balalar ushin islep shigilgan tarbiyaliq tasir korsetiw sistemasi olardi omirge, miynet iskerligine tayarlaydi.Biraq tarbiyani balanin imkaniyatina qarap kusheytiriw qadagan etiledi. Sonin ushin mektepke shekemgi tarbiya pedagogikasinda mektepke shekemgi tarbiya jasindagi balalar shaxsin har tarepleme baylanisli rawajlandiriwdin maqseti onin osiwin bayitiwdan ibarat ekenligi aldinga suriledi.Bala shaxstin qaliplesiwinde tarbiya ham talim, bul isti amelge asiriwshi pedagog jetekshi rol oynaydi. Bul bolsa har bir bala shaxsinin qaliplesiwinde olardin juwapkerligin asiradi. 4. Jamiyetlik-tariyxiy tajiriybeni ozlestiriw aktiv is protsessinde juz beredi. Aktivlik balaga say ozgeshelik. Tarbiya protsessinde aktivlik tiykarinda iskerliktin har qiyli turleri qaliplesedi. Olardan tiykargilari qatnasta boliw iskerligi, biliw, zatlar menen bolatugin iskerlik, oyin, apiwayi miynet ham oqiw iskerligi.Iskerlik turlerinin ozi jamiyetlik-tariyxiy tajiriybenin bolegi. Ol yaki bul iskerlikti ozlestirip atirgan bala iskerlik korsetedi, sonin menen bir waqitta usi iskerlik penen baylanisli bolgan bilim, uqipliliq, konlikpelerdi iyelep aladi. Bunin tiykarinda balada har qiyli shaxsiy qabilet ham ozgeshelikler qaliplesip baradi. Balanin iskerlikte aktiv jol tutiwi oni tarbiyanin obekti yamasa subektine aylantiradi. Balanin rawajlaniwinda iskerliktin jetekshi rol oynawi usi menen belgilenedi. Bala rawajlaniwinin har qiyli dawirlerinde iskerliktin har qiyli turleri amelge asiriladi, biraq balanin rawajlaniwi ham tarbiyasinda iskerliklerdin turleri har qiyli bolmaydi, rawajlaniwdin har bir basqishinda jetekshi iskerlik boladi, rawajlaniwda erisilgen tiykargi korsetkishler usi arqali aniqlanadi.Talim ham tarbiya arqali amelge asirilatugin iskerliklerdi balalar birden ozlestirip almaydi., olardi balalar tarbiyashi basshiliginda asten iyelep baradi.Balalar har qiyli iskerliklerdi jetiskenlikli iyelep aliwlari tiykarinan shanarakta, balalar baqshasinda talim-tarbiya isinin qay darejede sholkemlestiriwine baylanisli.Insan omirinin birinshi jilinda iskerliktin apiwayi en apiwayi trleri ondagi jeke qabiletler, ozgeshelikler, dogerek-atirapqa belgili bir qatnastin qaliplesiwinde tiykar bolip xizmet qiladi. Maselen, ulkenlerdin bala menen bolatugin sezgi, sezgi-predmetli qatnaslarda balada dastlepki jamiyetlik talapti payda qiladi, daslepki hareket ham oy-pikirler qaliplese baslaydi.Hareket usillarin iyelep bariw arqali balada aktivlik rawajlaandi. Biraq aktivliktin qay darejede rawjlanip bariwi nasige hamde eliklewshilik qabiletine baylanisli. Bala omirinin daslepki jillarinda ulkenler menen bolatugin qatnasi ham zatlar menen orinlagan hareketi tiykargi iskerlik turi esaplanadi. Bala menen qatnasta boliw arqali ulkenler olardi asten zatlar alemine alip kiredi.Usi jol menen bala zatlar menen bolatugin iskerliktin ozine say tareplerin iyelep baradi. Bul waqitta qatnastin ozi narse ham zatlar menen bolatugin iskerlikke aylanip qaladi.Balanin narse ham zatlar menen bolatugin iskerlikti sholkemlestiriw balaga daslepki jasinan baslap shanarak ham mektepke shekemgi tarbiya mekemelerinde tarbiya ham talim beriwdin tiykargi waziypalarinin bir esaplanadi. Bunday iskerlikte balalar tarbiyashi basshiliginda narse ham buimlardin ozgeshelikler haqqindagi daslepki bilimlerdi, olar menen bolatugin hareketler, analiz, sintez, uliwmalastiriw, abstraktsiyalaw siyaqli en apiwayi protsesslerdi iyelep aladi.2,5 jastan keyin zatlar menen bolatugin iskerlikte balalar ansha joqari korsetkishlerge erisedi ham olardin oyin hamde suwretlew iskerligine otiwleri ushin tiykar jaratadi. Ulkenler tarepinen sholkemlestirilgen qatnaslarda, iskerliklerde oz-ozin anlap aliwdin daslepki formalari qaliplesedi.Bala jamaatte ozin shaxs sipatinda anlay baslaydi. Bala rawajlaniwdin usi basqishinda olar ulkenlerdin korsetpesisiz, oz betinshe hareket qiliwdi qaleydi. Balada minez-quliq sebebinin payda boliwi ham oni oz qalewine boysindira aliwi onda sananin qaliplesiwinen derek beredi.Eger baladagi iskerlik ham oz betinshelik ulkenler tasirinde oyatilgan bolsa, onda 4-6 jasli balalar ansha oz betinshe bolip qaladi ham harqiyli iskerliklerge tez kirisip kete aladi. Bunda balalar sanaliginin roli artadi, ol hatteki doretiwshilik ozgeshelik boladi.Mektepke shekemgi dawir ushin say bolgan oyin iskerligi balalardagi jamiyetlik biliw iskerliginin qanday rawajlanip bariwi ilimiy izertlew juwmaqlari korsetip beredi.Oyinda balalar tarbiyashinin basshiliginda har qiyli hareket usillarin, zat ham buimlar haqqindagi bilimlerdi, olardin sipat ham ozgesheliklerin bilip aladi. Balalar, sonday aq waqit qatnasiqlari, uxsasliq, tenlik siyaqli tusiniklerdi ham iyelep baradi.Birgelikte orinlangan hareketli oyinlar arqali balalar insanlar omirindegi, olar ortasindagi qatnaslardi, kelisip hareket qiliwdi bilip aladi, olardin dogerek-atirap haqqindagi tusinikler keneyedi.Ulken topar balalardin oyin iskerligi har qiyli bolip qaladi ham har tarepleme rawajlaniw imkaniyatlari ham keneyedi. Oyin balalardin qiyalin ham rawajlandiradi, dogerek-atiraptagi barliq, insanlar miyneti haqqindagi bilimlerin keneytiredi, shaxsda jamaatshilik sipatlarin qaliplestiredi.Bul jastagi balalarda oyin iskerligi menen bir qatarda iskerliktin ameliy formalari ham rawajlana baslaydi. Suwret jabistiriw, zatlar jasaw h.t.b. Bular balalarda qiyaldi, ameliy oylawda, adebiy qabiletti, doretiwshilikti rawajlandiriwda derek bolip xizmet qiladi.Barhama berip barilatugin miynet tapsirmalari balalar iskerligin jamiyetlik maplerge boysindiriwga, jamiyetlik paydali miynet iskerlik penen shugillaniwga, miynetten kelgen uliwma natiyjeden kuwaniw siyaqli sipatlardi tarbiyalawga alip keledi. Shinigiwlardagi oqiw iskerligi arqali balalar dogrek-atiraptagi tabiyat haqqindagi, jamiyetlik omir, insan haqqindagi bilimlerdi ozlestirip aladi, sonday-aq olardin aqliy ham ameliy bilimleri keneyip baradi.Eger talim protsessinde 3-4 jasli diqqati tabiyat, insanlar haqqindagi konkret faktge qaratilsa, 5-6 jasli balalarga talim beriwde tiykargi itibar zarur baylanislar ham qatnaslarga, olardi uliwmalastiriwga, olardagi apiwayi tusiniklerin qaliplestiriwge qaratiladi ham bular arqali balalarda tusinikli oylaw rawajlanadi.Balalar iyelegen bilimlerinen, aqliy qabiletlerinen ozlerinin turli iskerliklerinde paydalanadi. Bulardin hammesi bala shaxsinin qaliplesiwine tasir etedi, olarda jana mazmundagi iskerlikke qizigiw oyanadi.Mektepke shekemgi tarbiya jasi dawirinde bala shaxsin qaliplestiriwge qaratilgan tarbiyaliq tasirler sonday darejege koteriledi, bul onin mektep talimine otiwin ta`miyinleydi. Махида Бакхадировна, [18.11.2021 6:42] Kishi mektep jasinda balalar ushin oqiw tiykargi iskerlik bolip qaladi ham bul iskerlik balalar jamiyetlik ahmiyetli iskerlik dep anlay baslaydi. Bala ozinin mektep oqiwshisi ekenligin tusine baslaydi. Ulkenlerdin bala xulqina, iskerligine qoyatugin ham bekkemlesip baratugin talaplardi aktivlik penen doretiwshi orinlay baslaydi.Osmirlik dawirinde bala omirinde oqiw iskerligi menen bir qatarda miynet ham jamiyetlik iskerlik zarur orindi iyeley baslaydi. Bunday iskerlikti jetiskenli orinlaw natiyjesinde balalar asten ulkenler ham qatarlari menen qatnasiq qagiydalarin iyelep baradi, sonday-aq olarda adep-ikramliq ham ruwhiy dasturlerge sanali qatnasta boliw qaliplese baslaydi, olar balanin talabinda, xulqinda, dogerek-atirapqa bolgan qarim-qatnasinda sawlelenedi.Demek, balani tarbiyalawda, onin rawajlaniwinda iskerlik jetekshi rol oynaydi. Sonin ushin talim-tarbiya mekemelerinde ham shanarakta balanin omirin ol turli iskerlik penen shugillana alatugin qilip sholkemlestiriw kerek. Bugan, albette, balalar iskerliginin mazmunin bayitip bariw, jana bilim, uqipliliqlardi sindiriw, ozbetinshelikti rawajlandiriw ham usi siyaqli menen erisiledi. Tayanish tusinikler: Tarbiya, ortaliq, nasillik, oyin, miynet, oqiw, dastur, balalar baqshasi, fizikaliq, ruhiy, jamiyetlik rawajlaniw. Sorawlar. 1. Rawajlaniw tusinigine aniqlama berin 2. Bala rawajlaniwina qanday faktorlar tasir etedi 3. Shaxs tusinigine aniqlama berin 4. Balanin rawajlaniwinda iskerliklerdin ornin aytip berin Paydalanilgan adebiyatlar: 1. Uzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi T.Uzbekiston 2003 y. 2. Karimov I.A. Tinchlik va xavfsizlik uz kuch-qudratimiz, xamjixatligimiz va qatiy irodamizga boglik. 1-2 jild .T. Uzbekiston 2004. 3. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T. 2005. 4. GTalim tugrisidagiG Qonun. T.- 1997. 5. GKadrlar tayyorlash milliy dasturi G T.- 1997. 6.I.Karimov. Barkamol avlod orzusi.-T. 1998. 7. P.Yusupova Maktabgacha tarbiya pedagogikasi.- T. 1993. 8. Uquvchi manaviyatini shakllantirish T. 1999. 9. S.A.Kozlova,T.A.Kulikova Doshkolnaya pedagogika -M. 2000. 10. B.Ziyamuxammedov va boshq Pedagogika .- T. 2000. Tema. Bobeklik dawirindegi balalardin rawajlaniwi ham tarbiyasi. Joba.
2. Bobek balalardin dene tarbiyasi, kun rejimi, awqatlaniwi. 3. Balanin bobeklik dawirindegi madeniy gigienaliq konlikpelerdi tarbiyalaw. 1. Nareste tuwilganinan baslap 3 jasqa shekemgi dawir bobeklik dawir dep ataladi. Omirinin daslepki jillarinda bala organizminin rawajlaniw ozgerisleri bayqaladi. Duris bolgan kutilgen jagdayda gana ol tez osip rawajlanadi. Daslepki yarim jilliqta 600-700 gramm salmaq qosilip, boyi 2-3 sm osedi. Jildin aqirinda salmagi 10-10,5 kg, boyi 74-75 sm ge jetedi. 7-8ayliginda sut tisleri shiga baslaydi. Organlarinin funktsiyasi kuramalasip arta baslaydi.Bala omirinin daslepki bir ayinda oyaw waqti 20-30 minut boladi, jildin aqirinda 3,5 saatqa jetedi. Osip kiyatirgan balani jaqsi tarbiyalaw ushin omirinin daslepki jili bir-birinen ajiralatugin bir neshe etaplarga bolinedi.Tuwilganinan 2,5-3 ayliqqa shekemgi etap.Omirinin daslepki 3 ayliginda balanin osip rawajlaniwin korsetetugin narse koriw, esitiw ham emotsionalliq reaktsiyalari bolip tabiladi. Bul balanin sensorliq rawajlaniwina tiykar salip, atirapindagilarga bagdarlaw orisin keneytedi, kol hareketin, son uliwma hareketinin rawajlaniwina jardemlesedi.Bobeklik etaptin en ahmiyetli protsessi koriw ham esitiw aalizatorlarinin rawajlaniwi bolip tabiladi. Biraq zatqa uzaq karap tura almaydi. Tek shitirlawiq emes, al ashiq boyawli oyinshiqlardi korsetiwge boladi. Duris tarbiyalawdin natiyjesinde bul etaptin aqirina kelip belgili bir zatqa kozin qadaw, nazerin awdariw, dawisqa kulagin turiw uqipliligi rawajlanadi.2-3 ayliqtan 5-6 ayliqqa shekemgi etap. Махида Бакхадировна, [18.11.2021 6:42] Bul ayliqtagi balalardin koriw, esitiw ham dawis reaktsiyalari jetiledi, koli menen narseni uslaw, enbeklewge tayarliq hareketleri payda bolip rawajlanadi. Psixikaliq jaqtan yagniy dawisti, zatlardin renin, formasin ajirata biliw uqipliligi jetiledi. Ush ayliginda oz anasin tanip, alti ayliginda tanis adamlardi korgende kuwanadi, basqa adamlardi korse jatirqap, teris qarap hatte jilap jiberiwi mumkin. Ulken adamnin soz irgagin ajrata aladi. Endi har turli rende, formada turlishe shitirlaytugin oyinshiqlardi paydalana otirip, onin sensorliq rawajlaniwina tiykar saliwga boladi.Koriw, esitiw analizatorlarinin elede rawajlaniwi zatlar menen hareketlerin, ulkenler menen qarim-qatnas jasaw protsessi amelge asadi. Kokirek kletkasi menen bas aynalasi rawajlaniwin dawam etedi. Usi dawirde balanin kozinde jas payda boladi.Sebebi jas ajratip shigaratugin bezlerdin aktivligi artadi. Beriletugin awqatlarda kuramalasip baradi.Bes ayliginin aqirina elip koplegen balalar arkasinan dus tomeninen aylana aladi, basin joqari koterip,kollari arqasinda gimnastika ham massaj sabaqlarin alip bariwdi dawam ettiriw kerek. Dawis shigariw iskerligi yamasa buwinlardi ayta aladi. Ayaq, kol hareketleri rawajlaandi. Aldinda turgan oyinshiqti aliwga umtiladi.Alti ayliqqa kelip til shigiwdin aldin ala jagdaylari qaliplese baslaganliqtan oyinshiqlardi awzina sala beredi.5-6 ayliqtan 9-10 ayliqqa shekemgi etap.Bul etap ushin enbeklep jure baslaw, soylewdin jetiliwi, atirapindagi adamlardin tilin tusiniwdin rawajlaniwi tan. Balanin aktiv kozgalisi enbeklewge, otirgan jerinen turgelip turiwga, tas basip juriwge jardemlesedi. Daslepki sozleri payda boladi. Enbeklew bala ushin juda paydali, sebebi ol balanin suyek bulshik et sistemasin rawajlandirip, bekemleydi, atirapindagini agdarlaw orisin keneytedi. Enbeklewdi qiziqli oyinshiq arqali uyretiwge boladi. Enbeklewdi uyrengen son ozi otira baslaydi. Balani 8-9 ayliginan burin otiriwga uyretiw ziyan, sebebi ol omirtqasinin qiysayiwina alip keliwi mumkin.Buwinlardi jiyi aytatugin boladi. Sonliqtan tilin qaliplestiriw maqsetinde daslep ozi aytip jurgen tanis, son jana basqa soz buwinlarin ayttirip uyretiw kerek. Bala menen aniq soylesiw kerek.9-10 ayliqtan 1 jasqa shekemgi etap.Bul etapta bala oz betinshe jurp oyinshiqlar menen shugillanadi, ulken adamlar is hareketi menen sozine elikleydi. Kol menen hareketleri jetilisedi. Bul onin hareketlerin kuriwga tiykar saladi. Balalardi is hareketke uyretiwde bir neshe metodlar boladi. 1. Passiv hareketler metodinda tarbiyashi balanin qolinan uslap onin menen birge uyrenetugin hareketlerdi jasaydi. 2. Oz betinshe hareket jasaw - ol hareketti korsetip orinlawga tiykarlangan. 3. Aytiw boyinsha hareket jasaw. Bir jasli balanin sozlik sostavinda 20-30 soz boladi. Bala boladi, bolmaydi degen sozlerdin manisin tusine baslaydi.Bala tuwilganda ol shartsiz refleksler menen birge tuwiladi. Bul onin sirtqi ortaliqqa iykemlesiwine jardem beredi. Narestin bobeklik dawirinde ayirim organ ham omirtqalardin duzilisi ham xizmetinde ahmiyetli ozgerisler juz beredi. Skeletinin shemirshek boleginde suyek tkani payda boladi. Omirtqasinin iyiliwi kozge taslanadi. Bulshiq etleri halsiz boladi. Sonliqtan aste osedi. Biraq olardin qisqariw qasiyetleri jaqsi boladi. Bala jureginin salmagi artip sogiwi tezlesedi. Bul jagday zat almasiw protsessin jaqsilaydi.Bobeklik dawirindegi en ahmiyetli ozgeris bul nerv sistemasinin rawajlaniwi bolip tabiladi. Nerv talalarinin mielinizatsiyasi analizatorlardin rawajlaniwi, miydin tez osiwi ,miydin turli bolimleri ortasinda baylanislar ornatiliwi, nervlerdin rawajlaniwi juz beredi. Sol tartipte balanin motorikasin, den-sawligin rawajlandiriw ushin qolayli boladi. Bobektin duris rawajlaniwinda semya ortaligi ata-ananin tarbiyaliq tasiri sheshiwshi rol atkaradi. Bobek balalar menen islesiw, onin gigienaliq kutimine ko`p waqit ketedi.Mine, usi waqittan tarbiyaliq islerge kobirek paydalaniw kerek. Balanin den sawligin, salamatligin bekkemlew ushin taza hawada alip juriw kerek. 2. Har bir jas dawirdegi balalrdin dene tarbiyasinda aniq anatomiyaliq, fiziologiyaliq, psixikaliq jagdaylari esapqa aliniwi kerek. Bir jasqa shekemgi balalar tarbiyasi ushin tomendegi waziypalar birinshi darejeli ahmiyetke iye. A) Organizmdi bekemlew barliq bulshiq etlerdi rawajlandiriwi. V) Taza kiyiniwdin en ahmiyetli konlikpelerin tarbiyalaw. S) Statik ham lokomotor hareketlerdi tarbiyalaw. D) Buyimlar menen hareketlerde kollardin bulshiq etlerin rawajlandiriw. Bir yarim eki ayliginda kollar, ayaqlar, karin, jelkesi siypalap ukalanadi. Ush - alti ayga shekemgi bala menen otkiziletugin shinigiwlarga qattiraq silaw, kol ayaqlardi sozip jazdiriw, arkasina aste-aste uriw, omirtqasin iyiw, kollarinan uslap balani otirgizip, turgiziw ham basqa shinigiwlar kiredi. Bala omirinin daslepki jilinda bir yarim, eki ayliqtan baslap uqalaw ham gimnastika jeke tartipte alip bariladi. Balalardin rawajlaniwina saykes turde shinigiwlar mazmuni ozgerip baradi.Alti aydan togiz ayga uqalawdan barliq usillari kollaniladi. Jatqargan halda aktiv shinigiwlar otkeriledi. Shinigiwlardin bir bolegi soylew tiykarinda kuriliwi mumkin. 9-12 ayliqtan deneni tik uslaw, deneni bugiw, otirgiziw, bir narse ustinen otkeriw, jurgiziw siyaqli shinigiwlar otkiziledi. Balanin juriwdi ozlestiriw natiyjesinde hareket aktivligi artadi. Har qiyli hareketlerdi iyeley baslaydi. Sonin ushin balanin salamatligin bekkemlew, oz waqtinda dene tarbiyasina itibar beriw, shiniqtiriw islerin alip bariw kerek.Bobeklik dawirindegi rejim balanin duris rawajlaniwi ham tarbiyalaniwi ushin tiykar boladi. Balanin rawajlaniwina karap rejimde ozgerip baradi. Bir jas rejimin baskasi menen aste aqirin, balani har tarepleme uyrengennen keyin almastiriladi. Sebebi rejimdegi muddetinen daslepki otkizilgen ozgerisler yaki nawbettegi rejimge otkiziwde keshigip kaliw zarer keltiriwi mumkin.Jana rejimin oz waqtinda belgilew bir qansha korsetkishlerdi, jane uyqilaw erte oyaniw h.t.b. belgilerdin payda boliwin esapqa aliw kerek. Barliq rejim protsessleri belgili bir waqitta bir qiyli tartipte otkiziledi. Bir rejimnen ekinshisine otkende balani aldin-ala xabarlandiriw, korsete beriw kerek, bolmasa balada jana rejimge keskin tasirleniw payda boliwi mumkin. Bobek balalar ushin tomendegi rejimlerge itibar beriw kerek. 1. Balani uyqidan keminde bir saattan son awqatlandiriw, 2. Keshki awqatti uyqidan bir saat burin beriw, 3. Bala 1,5 jasqa kelgende eki ret uyqilawdan bir ret uyqilawga otkiziledi, 4. Qisqi, guzgi dawirde kunige bir ret son kunige eki ret seyilge shigariw, 5. Balalarda bekkemlikti rawajlandiriw en apiwayi konlikpelerdi qaliplestiriw,rejimge kirgizilgen en ahmiyetli waziypalar bolip tabiladi. Uyqilatiwga jatqizganda, qosiq aytiw, terbetiw, jelkesine uriw kerek emes. Sebebi qosimsha tasirlerge shartli refleks payda bolip, bala tez oyanatugin bolip kaladi.Balani tarbiyalaw barisinda kundelikli rejimdi qatan tartipke saliniwi kerek. Balani shartli turde uyqidan turgannan son awqatlandiriw kerek . Eger awqatqa toygannan keyin uyqilap qalsa, kan aylaniw, dem aliw sistemalarinin rawajlaniwi keri tasir etedi. Balani tuwilgannan keyingi daslepki aylarinda kokirek suti menen awqatlandiriladi. Ana sutinen keselliklerge qarsi immunitet payda etetugin zatlar, vitaminler, osip rawajlaniwi ushin zarurli produktler kop boladi. Tort ayliginan baslap balanin awqatlaniw ratsionina qosimsha awqatlar kirgiziledi. Maselen, paliz miywe qaynatpalari, baliq mayi, irimshik, sut h.t.b.Bala har ush, ush yarim saattan gigienaliq sharayatta belgilengen waqitta awqatlandiriladi. Eki jastan otken balalardi kasiqti duris uslawga, keseni tuwri tutiwga awqatti jaqsi shaynawga uyreniw kerek. Ush jasqa qadem qoygan balalardi awqatti erkin ham tartipli ishteyli jewge adetlendiriw zarur.Tarbiyashi balani awqatlandirganda xosh mamile, jumsak dawis penen qatnas islewi kerek. 3. Bobeklik dawirindegi madeniy-gigienaliq konlikpeler juda erte baslanadi. Zarurli is alip barganda 3-4 ayliqtan-aq azadaliqtin daslepki konlikpeleri payda boliwi mumkin. Balada kiyiniwge, juwiniwga, awqatlaniwga uqipliliqti qaliplestiriw, oz-ozine xizmet etiw konlikpelerin erkin hareketlerdi qaliplestiriwge tayarliq bolip xizmet etedi. Barliq islerdin izbe-izligi gigienaliq konlikpelerdin qaliplestiriwdin zarurli sharti bolip esaplanadi.Bir yarim eki jasli bala derlik hamme kiyimlerin ozi sheshe aladi, taqlap qoyadi, ozi juwinadi, artinadi. Bulardin bari madeniy-gigienaliq konlikpelerdi duris qaliplestiriwge baylanisli boladi.Eki jasqa qadem qoygan balaga shartli rawishte madeniy minez-quliq konlikpelerin sindiriw zarur, misali dasturxanda tinish otiriw, uyqilawga jatqarganda aste soylew, korsetilgen jardesge minnetdarshiliq bildiriw h.t.b.Ush jasqa qadem qoygan bobek bir qansha erkin rawishte kiyinip sheshine aladi. Sonday-aq, har qiyli hareketlerdin tartibin olardin orinlaw usilin biledi. Balanin dastlepki hareketleri ushin ayriqsha buyimlardi stol atirapindagi ham basqalardi esinde saqlap qaliwga juda ulken ahmiyetke iye boladi. Bul bala uyinen balalar baqshasinda kelgende ulken ahmiyetli. Ulken jastagi adamlar jana hareketlerdi qandaay orinlaw kerekligin bir neshe ret korsetip, tiykargi hareketlerdin ahmiyetli tareplerin, ayirim islerdin izbe-izligin ajiratip korsetiw ushin hareketlerdi tusindiriw kerek. Balalar eki jasqa qadem qoygannan baslap sol maqsette olar menen arnawli didaktikaliq oyinlar otkiziledi. Oyin usillarinan paydalinadi. Madeniy-gigienaliq konlikpelerdi tabisli qaliplestiriw ushin mektepke shekemgi balalar mekemesi tarbiyashilari menen ata-analar ortasinda bekkem qatnas ham talaplar birligi boliwi zarur.Bala tarbiyasinda daslep onin tazaligina, den sawligina, rejimine, madeniy-gigienaliq konlikpelerine ayriqsha itibar menen qaraw kerek. Sonda gana bala duris tarbiyalanip rawajlanadi.Tayanish tusinikder. Jas dawir, iskerlik, tarbiya, rawajlaniw, balalar, shaxs, oyin, shinigiwlar, fizikaliq tarbiya, ozgeshelik, kun tartibi, analizatorlar. 1. Tarbiyashi ham onin jamiyette tutqan orni. 2. Tarbiyashi shaxsti qaliplestiriw. 3. Mektepke shekemgi tarbiya kadrlarnin tayarlaw sistemasi. 1. Tarbiyashi jas awladti xalqimizdin munasib perzenti qilib tarbiyalawday zarur ham sonin menen birge juwapkershilikli waziypani orinlaydi.Tarbiyashinin siyasiy jetiskenligi balalardi tarbiyalaw sipati ushin xaliq ham jamiyet aldindagi oz juwapkershiligin anlaw, talim-tarbiya waziypalarin sheshiwge doretiwshilik penen jantasiw, oz sheberligin hamme uaqit jetilistirip bariw ham jumistagi joldaslarinin osiwinde komeklesiwge jardem beredi. Tarbiyashi ozi jasap turgan ulke turmisin biliwi, tabiyat ham jamiyettin rawajlaniw nizamliliqlarin tusiniw, jamiyetlik aktiv boliw, uliwma ham mektepke shekemgi tarbiya pedagogikasi, bolalar ruwhiyati ham fiziollgiyasin iyelew kerek. Onin pedagogikaliq qubilislardi analizlewde ilimiy koz-qarastan jantasiw balani har tarepleme rawajlandiriwdi jetiskenlikli turde amelge asiriwga jardem beredi.Respublikamiz basshisi oqitiwshilar ham tarbiyashilar xizmetin joqari bahalamaqta. Jas awladti barkamal insan qilip tarbiyalawda erisken jetiskenlikleri ushin, oqitiwshiliq, tarbiyashiliq isindegi doretiwshi miynetleri, aldingi tajiriybelerdi uliwmalastiriwda erisken jetiskenlikler ushin oqitiwshi ham tarbiyashilar GMetodist oqitiwshiG, GAga oqitiwshiG, GMetodist-tarbiyashiG ham basqa usigan usagan darejeler menen tagdirlenedi. Olarga respublika kolemindegi darejeler beriledi.Jamiyetimiz turmisinda amelge asirilip atirgan reformalar bugungi kunde bagshada, mektepte, orta arnawli ham joqari oqiw orinlarinda qaliplesip atirgan jas awlad unamli minez-quliq normalari ham qagiydalarin, ilimiy bilim tiykarlari, kasip, oner, ukipliliq ham konlikpelerdi har tarepleme puxta iyelep bariwlarin talap etedi. Bunin ushin uzliksiz talim sistemasinin zarur buwini bolgan uliwma talim mektepleri aldina har bir ul ham qizdi zarur darejedegi ilimiy bilimler menen qurallandiriw, jahan madeniyati, milliy madeniyatimiz menen tanistiriw, olardi fizikaliq ham ruwhiy jaqtan shiniqtiriw waziypasi qoyildi.Mamleket ahmiyetine muwapiq bolgan bul zarur waziypani amelge asiriwda uliwma talim mektepleri menen birqatarda xaliq taliminin baslawish buwini bolgan balalar bagshalari zarur rol oynaydi. Istin jetiskenligi kop tarepten tarbiyashiga baylanisli.Tarbiya pan bolip qalmay, al korkem oner ham, oni iyelew uzaq waqit dawam etedi. Ozi oqiytugin, barhama bilimin asirip baratugin insan oqitiwshi degen qagiyda tarbiyashiga ham tiyisli. Hamme waqit ozin tarbiyalaw menen, tarbiya ilimin ham sanatin iyelew menen shugillanatugin tarbiyashi haqiyqiy tarbiyashi bola aladi. Bul haqqinda alimlardin biri GBalani tarbiyalaw tarbiyashinin oz-ozin jetilistiriwden basqa narse emesG, degen edi. Biz soni esten shigarmawimiz kerek tarbiya obekti bolgan bala uzliksiz osedi, jildan-jilga tarbiya sharayatlari ozgeredi, bulardin hammesi tarbiya isinde bekkem waqiyalar jaratadi, bul bolsa tarbiyashidan doretiwshi jantasiwdi talap etedi.Tarbiyashinin ozinde talapshanliqti, ozinin har bir hareketin baqlap bara aliwi mamleketimiz mektepke shekemgi tarbiya mekemeleri aldina qoygan talaplardi jetiskenlikli turde amelge asiriwdin girewi. Bugan tomendegiler kiredi -balanin den sawligin saqlaw ham bekkemlew, -aqiliy qabiletlerin ostiriw, -jamiyetimizdin, milliy madeniyatimizdin ideyaliq-adep-ikramli printsiplerine say keliwshi karaslarin jetilistiriw, -ana watandga muhabbat, jamiyetlik aktivlikti qaliplestiriw, juwapkershilik, dosliq sezimi, halalliq, miynetsuyiwshilikti tarbiyalaw.Albette, joqarida keltirilgen sipatlardi rawajlandiriw osip kiyatirgan jas awladti tarbiyalaw waziypasinin hamme tereplerin qamrap alalmaydi, biraq tarbiyashi bularga tiykarlanip balalardi keleshekte garezsiz turmisqa, miynetke tayyarlaw isin belgili maqset penen natiyjeli amelge asiriwi mumkin.Oqitiwshilar, mektepke shekemgi tarbiya mekemeleri kadrlarin qayta tayyarlawshi ilimiy-metodikaliq oraylar keneytirilmekte, olardin siyasiy tayyarligina talap kusheytirilmekte, har 4-5 jilda qayta tayyarlawdan otiwleri ushin sharayat jaratilmaqta. Balalardin ilimli, adepli qilip ostiriw ata-ananin burshi. Mugallimler ham bul waziypadan shette emes. Eger mugallim bolsagiz, shakirtlerinizdin har bir hareketin koz aldanizda tutin, olardi adepli boliwga uyretin, jamiyettin paydali agzalari boliwga uyretip, ozi bolsa ozin toxtata almaytugin, ballardi dosliqqa uyretip, ozi bolsa olar menen dos sipatinda emes,al ulken basshi sipatinda katnasta bolatugin tarbiyashi jaman tarbiyashi.Insan shaxsinin dastlepki tiykarlari payda bolatigin mektepke shekemgi tarbiya jasinda ulkenlerdin balaga tasiri ayniqsa ulken boladi. Bala aqiliy ham adep-ikramli jaqtan tek ulkenlerdin tuwridin-tuwri tasirinde tarbiyalanadi, kamalga jetedi. Hesh qanday ustav hamde shinigiwlar insan shaxsinin tasirin jasalma turde almastiriw mumkin emes. Bala shaxstin qaliplesiwinde tarbiyashinin jetekshi rol oynawi onin har bir balanin shaxs sipatinda qaliplesiwinde juwapker ekenligin korsetedi. Tarbiyashi balanin kundelikli turmisinda, oyinlarda, shinigiwlarda, birgeliktegi miynet xizmetinde har olar menen bolatugin katnasta tasir korsetedi. Ol har bir balani diqqat penen uyreniwi, onin jeke ozgesheliklerin, qabiletlerin biliwi, pedagogikaliq sheberligin korsetiwi, balalardin minez-kulqin, is natiyjelerin haqiyqiy bahalaw kerek, olarga oz waqtinda jardem korsete aliwi, shanaraqtagi awhali menen qizigiwi zarur. 2. Tarbiyashinin pedagogikaliq sheberligi kop tarepleme. Sheberlik kasiplik tayyarliqtan, teoriyaliq bilim ham is tajiriybesin hamme waqit asirip bariwdan, balalarga bolgan katnasinan payda boladi.Tarbiyashi mektepke shekemgi tarbiya jasindagi balalarga tabiyat, jamiyet kublislarin, ulkenlerdin miyneti haqqinda baslawish bilim ham tusinikler beredi, olarga madeniy adep-ikram, oz tenlesleri ham ulkenler menen madeniyatli katnasta boliw adetlerin sindiredi, jaqsiliq, haqiyqatgoylik, adalat, martlik, kemtarliq, ulkenlerge hurmet penen karaw, tabiyatga qizigiw, bahlawshiliq, osimlik ham haywanlarga gamhorliq penen qaraw, miynetsuyiwshilik, ulkenler miyneti natiyjelerin asrap-abaylaw siyaqli adep-ikram sipatlarin tarbiyalaydi. Xaliq sanatti biliw, sanatqa muhabbat tarbiyashini madeniyatli qiladi, balalar menen alip barilatugin iste jardem beredi. Pedagog kerekli bilim, uqipliliq ham konlikpelerdi belgili bir izshillik penen iyelep barsa gana balalardi tarbiyalaw ham olarga talim beriw isinde jaqsi natiyjelerge erisedi. Tarbiyashi oz kasibinin sheber ustasi boliwi ushin arnawli tayarliq koriwi kerek. Ol tomendegi shartlerge amel kiliwi lazim. 1. Pedagog jas awladti tarbiyalaw ushin joqari magliwmatli, kerekli adebiyatlardi tanlay alatugin, ilimiy adebiyatlar menen isley alatugin, aldingi tajiriybeli pedagoglardin tajiriybesin uyrenib, oz ustinde isley alatugin insan boliwi kerek. 2. Pedagog balalardi bahlay alatugin, olardin minezi, hareketleri sebeplerin duris analizlep, ogan unamli tasir etiwshi kurallar taba alatugin boliwi kerek. 3. Jas awladti kerekli bilim, uqipliliq, konlikpelerden xabardar qiliwi ushin pedagogtin sozi aniq, logikaliq ixsham boliwi lazim. Talim beriwde texnikaliq kurallardan natiyjeli paydalana aliwi kerek. Balalar bilim, uqipliliq, konlikpelerdi jaqsi ozlestirib aliwlari ushin aktivlestiiwshi sorawlardan paydalaniwi lazim. 4. Tarbiyashi ozinejuklengen waziypani orinlawi ushin balalarda usi xizmetke qizigiw oyata aliwi, olardin diqqatin karatip, aktivligin asiriw, balalardin minezi, is-hareketlerin haqiqiy bahalay aliwi kerek. 5. Har bir xizmet ushin kerekli materialdi aldinnan tayarlap qoyiwi, jana bilimdi iyelegen bilimleri menen duris baylanistiriwi ham balalar iyelewi lazim bolgan bilim, uqipliliq, konlikpeler olardin jas imkaniyatlarina say boliwi ham olardi asten quramalastiripbariw kerek. 6. Kun tartibin duris sholkemlestirip biliwi, balalar jamaati ondagi har bir agzani itibarga algan halda basshiliq qila biliwi, olardin xizmetinin mazmunli boliwi ushin kerekli materiallar menen tamiyinlewi zarur. 7. Balalardin ruwhiy ham fizikaliq halatin aniqlay biliwi ham buni balalar menen amelge asiratugin talim-tarbiyaliq islerde itibarga aliwi lazim. 8. Kun dawaminda alip bargan talim-tarbiya isin analizlep biliw ham oni janede jaqsilaw jollarin taba aliwi kerek. 9. Tarbiyashi ata-analar menen barhama gurrinlesiw, ushirasiwlar otkiziw, olardi balalarga talim-tarbiya beriw boyinsha amelge asiratugin istin mazmuni, metodlari menen tanistirip bariwi, shanaraq tarbiyasindagi unamli ulgilerden ozinin talim-tarbiyaliq isinde paydalaniwi lazim. 10. Pedagog balalarga gamxor boliwi, har bir bala ushin qolay ruwhiy sharayat jaratiwi, qapa bolsa jubatiw, asirese kishi topar balalarga mulayim, itibarli, sabar-shidamli, jumsaq, hazilkesh, balanin kush hai imkaniyatlarina isenim menen qaraytugin boliwi kerek. Tarbiyashi balaga mexr menen karim-qatnasta bolsa, balalar menen onin ortasinda mexribanliq, gamhorliq karim-katnaslari juzege keledi. Balalar tarbiyashinin shaxsiy sipatlari, bilim, uqipligin, balalarga katnasin, talapshanligin tomendegishe belgileydi, kishi topar balalari tarbiyashinin olarga bolgan mexr-muhabbatina qarap (Ol meni GqoyanshamG dep shaqiradi, uyqilawga jatqanimda suyip qoyadi), 4-5 jasli balalar tarbiyashinin balalar turmisin jaqsi sholkemlestire aliwina qaray (Lola apamiz bizge gurrinler oqip beredi, bizler menen birge oynaydi, sonin ushin men olardi jaqsi) ulken topar balalari tarbiyashinin hamme balalarga haqiyqatliq penen jaqsi katnasta boliwi, jaqsi islewine qarap baha beredi (Ol kop narseni biledi, shinigiwlarda uyrenedi).En zarurligi tarbiyashi balaqa isengim menen karawi olardin miynetsuyiwshiligi, garezsizligi, sholkemlestiriwshilig duris tagdirlew ham garezsiz xizmet qiliwlari ushin imkaniyat jaratiwi kerek. Buni balalar joqari bahalaydi. 3. Mektepke shekemgi tarbiya mekemelerin uqipli kadrlar menen tamiyinlew ushin bizde pedagogika joqari orinlari tarawlari sholkemlestirilgen. Pedagogika oqiw orinlarinda amelge asirilatugin talim-tarbiya isleri bolajak pedagoglarda jamiyet talaplarina juwap bere alatugin jeke sipatlardi qaliplestiriwge qaratilgan. Pedagogika oqiw orinlarinda beriletugin talimnin mazmuni oqiwshilarqa teoriyaliq, ameliy tarepten, sonday-aq jamiyetlik paydali miynetke tayarlawdi oz ishine aladi.1. Mektepke shekemgi tarbiya kadrlarin teoriyaliq bilimler menen qurallandiriwdan kozlengen maqset mektepke shekemgi tarbiya jasindagi balalrdi mektepte bilim tiykarlarin iyelewge tayarlaw ushin olardi har tarepleme rawajlandiriw. 2. Pedagogikaliq praktika bolajak pedagogti oz qasibinin sheber ustasi qilib tayarlawda zarur kural. Tarbiyashiliq sanatin iyelew har qanday oqiw panin ozlestiriwden ham quramali. Bul pedagogikaliq kasibinin kop qirligi menen belgilenedi. Sonin ushin bolajaq pedagoglar praktika waqtinda sonday waziyyatqa tusedi, bul olardi tarbiyashiliq kasibinin har qiyli tarepleriniyelep aliwga undeydi. Natiyjede praktika waqtinda pedagogga say bolgan sipatlar, yagniy har bir balanin shaxsina xurmet penen qaraw, shidamliliq, qattiliq, talapshanliq pedagogikaliq bahlawshiliq, oqitiwshiliq adebi siyaqli shaxsiy sipatlar qa`liplese baslaydi. 3. Mektepke shekemgi tarbiya mekemelerin ukipli kadrlar menen tamiyinlew ushin pedagogika joqari oqiw orinlari tarmaqlari sholkemlestirilgen. Har jili pedagogika bilim jurtlarin pitkergen minlab jas qaniyge kadrlar xaliq talimi isshilerin keneytip baradi. Pedagogika joqari orinlarinda amelge asirilatugin talim-tarbiya isleri bolajak pedagoglarda jamiyet talaplarina juwap bere alatugin jekee sipatlarin qaliplestiriwge qaratilgan. Pedagogika oqiw orinlarinda beriletugin talimnin mazmuni oqiwshilarda teoriya, ameliy tarepten, sonday aq jamiyetlik paydali miynetke tayarlawdi oz ishine aladi. I. Mektepke shekemgi tarbiya isshilerin teoriyaliq bilimler menen qarallandiriwdan kozlengen maqset mektepke shekemgi tarbiya jasindagi balalardi mektepte bilim tiykarlarin yieleuge tayarlaw ushin olardi har tarepleme rawajlandiriw. II. Pedagogikaliq ameliyat bolajak pedagogti oz kasibinin sheber ustasi qilib tayarlawda zarur kural. Tarbiyashiliq sanatin iyelew har qanday oqiw panin ozlestiriwden ham kuramali. Bul pedagogikaliq kasiptin kop tareplemeligi menen belgilenedi. Sonin ushin bolajak pedagoglar ameliyat waqtinda sonday waziyatka tusedi, bul olardi tarbiyashiliq kasibinin har qiyli tareplerin iyelep aliwga undeydi. Natiyjede ameliyat waqtinda pedagogqa say bolgan sipatlar, yagniy har bir balanin shaxsina hurmet penen qaraw, shidamliliq, talapshanliq, pedagogikaliq baqlawshanliq, oqitiwshiliq adebi siyaqli jeke sipatlar qaliplese baslaydi. III. Oqiw dawirindegi jamiyetlik isler aktiv puqarani, onin ideyaliq bagdarlarin ham pedagogikaliq sheberligin qaliplestiriwge jardem beredi.Bolajak pedagoglar ozi oqip atirgan oqiw orinlarinin jamiyetlik-siyasiy turmisinda, oz-ozin basqariwda, sholkemlestiriwshilik islerinde hamde ataliq islerin alip bariwda aktiv qatnasadi. Jas pedagoglardin pedagogikaliq sheberligin qaliplestiriw keyin olar islep atirgan jamaatte dawam etedi.Pedagogikaliq sheberlik tarbiyashinin talim, tarbiya islerin amelge asiriwda joqari natiyjelerge erisiw ushin ozine say kurallar sistemasin kollawdi talap etedi. Bunday sheberlikke erisiw ayrim pedagoglarga gana tyisli bolip kalmastan, har qanday pedagog ham oni iyelep aliwga umtiliwi kerek.Jas pedagogka ol is baslagan jamaat agzali talapshan katnasta boliwi, oni oz kasipleslerinen pedagogikaliq sheberlikti aktivlik penen uyrenib aliwga, kerekli adebiyatlardi oqiwga, pedagogikaliq tajiriybeni uyreniwge undewi kerek. Is protsessinde jas pedagog balalar menen alip barilitugin istin mazmunin jaqsi bilmesligin sezedi ham oz bilim, uqipliligin tinbay asirip bariw kerekligine zarurlik sezedi ham izshillik penen kasip sheberligin iyelep baradi.Pedagoglar jamaati jas pedagogta jane tomendegi sipatlardi qaliplestiriw kerek, pedagogikaliq sheberligin iyelewge bar kushi menen umtiliw, oz is natiyjeleri ushin juwapkershilikti seziw, oz isine saiqliq, doretiwshi izleniwge garezsiz umtiliw, menmenlik, ozbiliwshilikti joq etiw, oz tenleslerine qoldan kelgen isi menen jardem beriw, qala, rayon koleminde metodikaliq islerde aktiv qatnasiw. Sonday qilip, uliwma maqset penen birlesken pedagoglar jamaati jas qaniygede pedagogikaliq sheberlikti qaliplestiredi.Zamanagoy pedagog ken tarawli qaniyge esaplanadi. Ol mektepke shekemgi tarbiya mekemelerinin metodikaliq islerinde aktiv qatnasadi, pedagogikaliq iskerligin qaliplestiriedi, aldingi pedagogikaliq tajiriybeni uyrenedi, xaliq ortasinda pedagogikaliq bilimler tarqatadi. Sonn ushin zamanagoy tarbiyashi joqari oqiw orinlarinda panler boyinsha iyelegen bilimleri menen shegaralanip qalmay, har dayim oz bilimin bayitip bariwi kerek.Balalar baqshalari tarbiyashilarin tayarlaw arnawli oqiw orinlarinda amelge asiriladi. Pedagogika joqari oqiw orinlarinin mektepke shekemgi tarbiya fakultetinde yamasa pedagogika ham psixologiya fakultetlerinde mektepke shekemgi tarbiya mekemeleri ushin kadrlar tayyarlanadi.Bul fakultetlerde, sonday aq mektepke shekemgi tarbiya pedagogika bilim jurtlarinda arnawli panlerden sabaq beriwshi oqitiwshilar ham tayarlanadi. Arnawli oqiw orinlarin pitkergen tarbiyashilar qala, walayat kurslarinda har bes jilda biliin jetilistirip baradi. Bul kurslar mektepke shekemgi talim-tarbiya isin jaqsilaw boyinsha arnawli sholkemlestirilgen seminarlarda tarbiyashilardi pedagogika teoriyasi ham ameliyatindagi jnaliqlar menen tanistirip baradi.Bunnan tisqari, mektepke shekemgi tarbiya mekemeleri isshilerin oz qaniygeligi boyinsha jana metodikaliq adebiyatlardi, mektepke shekemgi mekemelerinin aldingi tajiriybelerin uyrenip bariwlari, xaliq bilimlendiriw bolimleri qasinda sholkemlestirilgen metodikaliq birlespelerde qatnasip turiwlari kerek. Mektepke shekemgi tarbiya tarawindagi ilimiy kadrlardi tayyarlaw pedagogika joqari oqiw orinlarinda amelge asiriladi. 1. Jas awlad tarbiyasi uliwma xaliqliq is. Respublikamizda tarbiya isi menen shugillanip atirgan mekemeler (mektepke shekemgi tarbiya mekemeleri, mektepler, mektepten tisqari tarbiya mekemeleri, kasip-oner bilim orinlari,orta arnawli ham joqari oqiw orinlari ham usi siyaqli) den tisqari, turli kasip iyeleri ham bul zarurli iste qatnasadi. Sonday eken, insan tarbiyasi, onin nizamliliqlari haqqindagi pan-pedagogikani uyreniw ogan baylanisli bolgan insanlardin zarur waziypasi. Insaniyliq jamiyeti payda boliwi menen adamlarda miynet iskerligi protsessinde islep shigariw tajiriybeleri, miynet qiliw uqipliliqlari ham miynet qurallarin islete biliw konlikpeleri payda boldi, bul kurallardi qaliplestiriw natiyjesinde til ham oylaw osip, rawajlana basladi. Kekse awlad miynet qiliw protsessinde artirgan tajiriybesi tiykarinda jas awladti ham miynet qiliwga uyretedi, oni miynet protsessine tarbiyalaydi.Sonday qilip, insaniyligq jamiyeti payda boliwi menen tarbiya ham payda boldi, ol menen irge rawajlandi, jamiyettin ozgeriwi menen ol ham ozgerip bardi.Tarbiyanin jamiyetilik waziypasi insanlardin bilim bilim, ukipliliq, konlikpelerde payda bolgan miynet, bilim tajiriybelerin awladtan-awladqa jetkeriw. Tarbiyani amelge asiriw protsessin anlaw ham bul tarawdagi tajiriybelerin uyreniwge bolgan talaptin tuwiliwi pedagogika panin juzege keltirdi.Klasslardin payda boliwi menen tarbiya jamiyet waziypasina aylandi, mamleket tarepinen belgili maqsetke bagdarlap, baqlap barildi. Tarbiya hamiyshe islep shigariw kushlerinin rawajlaniw darejesine hamde belgili jamiyetlik-tariyxiy formatsiyaga say bolgan jamiyetlik katnaslar tipine muwapiq boladi. Mamleket tarbiya arqali oz siyasatin amelge asiradi., yagniy oz ideologiyasi, adep-ikramliligi ham siyasatqa juwap beretugin shaxsti qaliplestirip, ozine kerekli kadrlardi tayarlaydi.Tarbiyani jamiyet talaplari payda qiladi hamde miynet qurallari rawajlanip, qaliplesip bargan sayin, miynet iskerliginin, miynet onimlerin bolistiriwdin jana turler ham formalari payda bolgan sayin, miynette qatnasiwshilar ortasindagi katnasiqlar ozgergen sayin tarbiya ham ozgerip baradi. Usi sebepli tarbiya tariyxiy ozgeshelikke iye bolip, belgili jamiyetlik-ekonomikaliq formatsiyanin ozine say ozgesheliklerin sawlelendiredi.Maselen, ayyemgi jamiyette tarbiya omir, miynet iskerligi protsessinin ozinde ulkenlerge eliklew tiykarinda amelge asiriladi. Ul balalar aw qiliw, baliq awlaw, is kurallarni tayarlaw hamde olardan paydalaniw, qizlarga bolsa jewge bolatugin miwelerdi terip keliw, kiyim tayarlaw, uy umislarin orinlawga uyretiler edi, hamme balalar ulkenlerdi hurmet qiliw ruwhinda tarbiyalanar edi.Ayyemgi jamiyet tuzimi rawajlaniwinin songi dawirinde qabile basliqlari, aksaqallar haqimiyati kusheyip, tarbiya ozgerip, bazi balalar miyras ham urp-adetlerdi basqariw isleri menen baylanisli ayriqsha waziypalardi orinlawga tayarlay basladi.Kul iyelewshilik jamiyette tarbiya jamiyettin waziypasi bolip kalaberdi ham mamleket tarepinen bagdarlannip turildi. Bunda arnawli mektepler ashilip, bul jerde balalarga oqiw, jaziw, matematika ham diniy miyraslardin tiykarlari uyretilgen. Mirzalar mekteplerinde bolsa sawat ham esapqa, mamleketti basqariwga, kullardi baqlaw menen baylanisli bolgan islerge uyretildi.Kul iyelewshilerdin balalari askeriy sport oyinlarina uyretiler, aqliy ham estetikaliq tarbiyaga ulken itibar berilip, olarga pan ham sanatti uyretip, olardan sheber ham erkli hakim ham sarakardalar tayarlap, fizikaliq miynetke jek koriw sezimin sindirgen edi. Feodalizm dawirinde bolsa jamiyet dvoryanlar ham ruhaniylerge, kambagallarga ajralip, jamiyettin ayriqsha qatlamlarina xizmet etiwshi oqiw-tarbiya mekemeleri janede rawajlandi. Rossiyada ham ayriqsha qatlam balalari ushin molsherlengen ayriqsha oqiw orinlari sholkemlestirildi. Burjuaziya miynetkeshler balalari talimnin joqariraq basqishlarina koteriliwler jolinda talay tosiqlardi payda qilip, tek gana bay ata-analardin balalari ushin kirip oqiw mumkin bolgan mekteplerdin bir qansha tiplerin jaratdi. Kambagallardin balalari ushin molsherlengen xaliq mektepleri talim mazmuni sheklengen edi, olarga mashinalar menen tamiyinlengen islep shigariw sharayatinda islew ushin zarur bolgan bilimler minimumi berilgen. Ekspluatatsiya qiliniwshi jana klass-proletariat payda bolip, oz huqiqlari, oz balalarinin talim aliw huqiqi ushin gureskenligin tarbiya tarawindagi barliq karama-karsiliqlardi janede keskinlestirdi. 1917 jildaga Oktyabr revolyutsiyasi jana jamiyetlik formatsiyani- sotsialistlik jamiyetti payda qildi. Bul dawirde islep shigariw ham islep shigariw katnaslarinin rawajlaniwindagi jana ozgeshelik islewshilerdin jana tipine talapti keltirip shigardi. Olardi tayarlaw ushin talim-tarbiya mekemelerinin basqa sistemasi, tarbiyanin jana mazmuni ham metodlarin islep shigariw talap qilindi. Jamiyettin barliq agzalarina uliwma, son bolsa kasiplik yaki arnawla magliwmat aliw ushin imkaniyatti tamiyinleytug`in xaliq bilimlendiriy sistemasi payda bolip basladi.
Tarbiya tajiriybelerin uliwmalastiriw hatteki ayyemgi jamiyette ham juz bergen, usi paytda dastlep urp-adetler menen baylanisli belgili minez-quliq formalari, ulkenler menen kishkeneler ortasindagi oz-ara qatnaslar rawajlana baslagan edi. Pedagogika ilimiy pan sipatinda kul iyelewshilik jamiyetinde qaliplese basladi. Tarbiya tarawinda toplangan tajiriybeni uliwmalastiriwdi sawlelendiriwshi bul bilim ham konlikpeler nelerden ibarat boliwi kerek edi, Tarbiyashi insan shaxsin qaliplestiriw, oni omirge tayarlaw tarawindagi isinde qanday jol tutiyi lazim edi, Jas awladqa bir maqsetti kozleb tarbiyaliq tasir korsetiw ushin qanday mekemeler kerek – degen sorawlarga pedagogika pani juwap beriwi lazim edi. Teoriyaliq pedagogika pikir derekleri filosofiya iliminen qidiriw kerek. Filosofiya ayyemgi zamannan beri omirdi qabil etiw, insannin jasawdan maqseti, onin jamiyettegi roli ham orni haqqindagi sorawlarga juwap izlewshi pan sipatinda belgili edi. Kul iyelewshilik dawirinde Sokrat, Ploton, Aristotel, Demokrit filosofiyaliq sistemalardi jaratdi, olardin sistemalarinda tarbiyaga zarur orin ajratilgan, oni qaliplestiriw haqqinda miraatler alga surilgen edi. Pedagogikaliq pikir tariyxina ulli chex pedagogi Yan Amos Kamenskiy, frantsuz agartiwshisi Jan-Jak-Russo, shveytsariyaliq pedagog Iogann Genrix Pestalotstsi ham basqalar oz ulesin qosqan. Rossiyanin aldingi danishpanlari pedagogika teoriyasin rawajlandiriwga belgili tasir korsetti. V.G.Belinskiy, A.I,Gertsen, N.G.Chernishevskiy, N.A.Dobrolyubovlar xaliq agartiwshiliq islerin ozgertiwge qaratilgan proektlerin alga surdi. Miynetkeshlerdin balalarina talim aliwda ten huqiqlar beriwlerin talap qildi. Olardin ideyalarin ameldarlar qolap quwatlamadi ham bul miratlar amelge aspay qaldi, biraq bul aldingi pikirlerdi amelge asiriw waziypalari jamiyetti ozgertiriw ushin gures zarurligi menen baylanisa baslandi. Ataqli rus xirurgi ham jamiyet arbabi N.I.Pirogov rus mektebi ham pedagogikani rawajlandiriw ushin kop isler qildi. Ol tarbiyaga uliwma jantasiwda tupkilikli ozgerisler qirgiziwdi jaqladi, bala shaxsina hurmet penen qarawdi usinis qildi. Pedagogikaliq pikirdi rawajlandiriwda ulli rus pedagogi K.D.Ushinskiy ulken rol oynadi. Onin teoriyaliq qaraslari GInsan tarbiya predmeti sipatindaG degen shigarmasinda bayan qilip berilgen. Bul qaraslar pedagog jaratqan bir qatar oqiw kitaplarinda metodikaoiq tarepten sawlelengen. Bular arasinda GAna tiliG, GBalalar dunyasiG kitaplari hammege jaqsi belgili bolip, balalardin bir neshe awladi usi kitaplardan talim algan. Ulli pedagog balalarda watansuwiwshilik, ana tilge muhabbat sezimlerin tarbiyalawga, adep-ikramliq paziyletlerin qaliplestiriwge, miynetke hurmet ruhinda tarbiyalawga zarur ahmiyet berdi. Ol Germek pedagogikaGsina qarsi shiqti ham oqiwdi kop kush-jiger ham ulken erk talap qilatugin miynet dep esapladi. Sonday aq ol didaktika sistemasin islep shiqti, sabaq tuzilisin uyrendi. Talim beriwdin bir qatar metodikaliq usillari ham qagiydalarin alga surdi, sonin menen birge oqiwga uyretiwdin awazli analitik-sintetik metodin islep shiqti. Ol baslawish talim mazmuni ham metodikasin qaliplestiriw hamde oqitiwshi kadrlar tayarlaw ushin kop isledi. Ataqli rus jaziwshisi L.N.Tolstoy pedagogik-teoriya hamde ameliy talim-tarbiya beriw, oni sholkemlestiriw maseleleri menen kop shugillandi. Ol diyxanlardin balalari ushin mektepler ashti. GJana alippeG ham GarifmetikaG sabaqlarin jazdi. Jaziwshi balalardin doretiwshilik qabiletlerin rawajlandiriwga, olar shaxsin hurmet qiliwg`a shaqirdi.
Mahmudxwja Behbudiy mektepler ushin juda kop sabaqliq ham kollanbalar GQisqasha uliwma geografiyaG, Gislamnin qisqasha tariyxiG, GAmalieti islomG, GRossiyanin qisqashi geografiyasiG, GKitobatul aftolG jaratdi. Sol dawirde jana mektepler ushin duzilgen alippeler ishinde Saidrasul Aziziy tarepinen tuzilgen GUstozi avvalG sabaqligi birinshi orinda turadi. Sabaqliqta sabaq otiw metodikasi, alippeni uyreniw ham hariplerdi uyreniwge say temalar jazilgan. Abdulla Avloniy mektep isin jaqsilawda ulken pidayiliq korsetti. Onin GBirinshi mugallimG, GEkinshi mugallimG, GMektep geografiyasiG Gesap maseleleriG, GTurkiy guliston exud axloqG siyaqli shigarmalari basilip shiqti. Talim-tarbiya islerinde halqimizdin en aldingi, omirde ozin aqlagin ideyalari bala tarbiyasinda, insandi kamal taptiriwda ken qollaw teoriyaliq ham ameliy tarepten janasha ahmiyet iye. 2. Pedagogika oz rawajlaniw protsessinde otmishteni barliq aldingi pedagogikaliq ideyalardi sindirip aldi, watan ham shet el pedagogikasi tajiriybesindegi hamme jana tareplerden paydalandi. Pedagogika- insanga har tarepleme tarbiya beriw nizimliliqlari, har bir shaxsti hamme jas basqishlarinda rawajlandiriw nizamliliqlari haqqindagi pan. Sonday qilip, pedagogika tek gana jas awladti tarbiyalaw nizamliliqlarin uyrenip qalmay, sonin menen birge jamiyet agzalarin tarbiyalaw nizamliliqlarin ham uyrenedi. Pedagogika insandi har tarepleme tarbiyalaw haqqindagi pan. Pedagogika tarbiya tarawinda jamiyet talabin amelge asiradi. Pedagogika tarbiya ham talimdi sholkemlestiriw formalari, metod, kural, mazmuni, oqitiwshi-tarbiyashinin shaxsina qoyilatugin talap, sonday-aq talim-tarbiya mekemeleri sistemasin islep shigiwda jamiyettin insan shaxsina qoyatugin talabin, har qiyli jas basqishlarda shaxstin rawajlaniw nizamliliqlarin esapqa aladi. Ol aldingi pedagogikaliq tajiriybeni uyrenip, insanlardi tarbiyalaw boyinsha jaqsi nitiyje beretugin ilimiy tiykarlangan usinislardi islep shigip, ameliyatqa engizedi. Sonin menen birge jamaatte unamli katnaslardi tarbiyalawga, insanlarga basshiliq qiliwda, olardi jaqsiraq tusinip aliwga, olar menen birge islew usillarin qaliplestiriwge jardem beredi. Sonday qilip, pedagogika pani har tarepleme rawajlangan barkamal insandi tarbiyalaw teoriyasin islep shigip qalmay, oni amelge asiriw jollari ham islep shigiladi. Mektepke shekemgi tarbiya pedagogikasi bolsa tuwilganinan jeti jasqa shekemgi balalarga har tarepleme tarbiya beriw nizamliliqlarin uyrenedi ham baqsha sharayatinda talim-tarbiya isin sholkemlestiriwdin mazmuni, metodi ham formalarin islep shigadi. Ol mektepke shekemgi tarbiya jasindagi balalar mekemeleri, shanaraq ham mektep isindegi izchillikti tamiyinleydi hamde balalardi mektep talimine tayarlaydi. Bala omirindegi bobeklik jas en zarur dawir bolip, usi dawirde balanin fizikaliq, adep-ikramliq, aqliy, miynet, estetikaliq rawajlaniwga tiykar salinadi. Mektepke shekemgi tarbiya pedagogikasi bobeklik jas ham mektepke shekemgi jastagi balalardin ozine say ozgesheliklerin itibarga algan halda uliwma pedagogika printsiplerine tiykarlanip is ko`redi. Bul pedagogika ozinin insangershiligi, balanin kush ham imkaniyatlarina, onin har tarepleme rawajlaniwina, keleshegi parlaq boliwi menen ajralip turadi. Mektepke shekemgi tarbiya pedagogikasi mektepke shekemgshi tarbiya jasindagi balalardin jas ham ozine say ozgesheliklerin itibarga algan halda olardin har tarepleme rawajlaniwin tamiyinlewge qaratilgan shart-sharayatlardi islep shigadi. Mektepke shekemgi tarbiya pedagogikasi pedagogika paninin uliwma sistemasinda onin ajralmas bolimi bolip qaliplesti. Mektepke shekemgi tarbiya pedagogikasinin teoriyasi ham ameliyati mektepke shekemgi tarbiya jasindagi balalarga har tarepleme tarbiya beriwdin maqseti, balanin jas imkaniyatlari ham oni erte jastan baslap tarbiyalawdin roli, mektepke shekemgi tarbiyani omir menen baylanisli alip bariwdin zarurligi, bala shaxsinin qaliplesiwinde jamiyetlik ortaliqtin sheshiwshi ahmiyetine tiykarlanadi. Mektepke shekemgi tarbiya pedagogikasi jamiyetimizde balani tarbiyalaw nizamliliqlari haqqindagi pan bolip, erte jasli ham baqsha jasindagi balalardin fizikaliq, aqliy tarbiyasi ham olarga talim beriw maselelerin islep shigadi. Mektepke shekemgi tarbiya pedagogikasi jamiyetlik tarbiya tajiriybesin terenirek uyrenedi. Bul bolsa mektepke shekemgi tarbiya mekemeleri islerin har waqitta qaliplestirip bariwga jardem beredi. Pedagogika pani tarbiyani pedagogikaliq qubilis sipatinda uyrenedi ham bir qatar tusiniklerdi oz ishine aladi. Pedagogikada tarbiya, talim, magliwmat tiykargi tusinikler esaplanadi. Tarbiya pedagogikaliq qubilis bolip, jas awladqa ilimiy bilimler sistemasi, uqipliliq ham konlikpelerdi arnawla metod ham kurallar arqali rejeli turde sindirip bariw ham bunin natiyjesinde har tarepleme qaliplesken insandi tarbiyalaw maqset qilip qoyadi. Magliwmat- tiykargi pedagogikaliq tusinik bolip, ol jamiyetlik omir waqiyalarin obektiv sawlelendiredi. Bul protsess insan tarepinen tabiyat, jamiyet ham insan oylawi haqqindagi uliwmalastirilgan jamiyetlik zarur bilim, uqipliliq, konlikpeler sistemasinin iyelep aliniwi natiyjesi. Magliwmat insandi biliwge bolgan talabin tamiyinlep, ondagi qabiletlerdi belgili darejede koteredi ham ameliy iskerlikke tayarlaydi. Maaliwmat talimnin natiyjesi bolip, ol insan tarepinen bilim, uqipliliq, konlikpelerdi oz betinshe iyelew, oz bilim darejesin qaliplestiriw. Talim- jamiyetlik zarur bilimler, belgili konlikpe ham uqipliliqlardi oqiwshilarga sindiriw, olardin sanasina ham minez -qulqina tasir etiw, dunya qarasin ham biliw iskerligin rawajlandiriw. Ol insandi miynetke, omirge tayarlawdin tiykargi kurali esaplanadi. Talim beriw protsessinde tarbiya ham magliwmattin maqseti amelge asiriladi. Talim eki tarepleme protsess-oqitiw ham oqiwdi oz ishine aladi. Oqitiw - pedagogikaliq iskerlik bolip, ol bilim, uqipliliq, konlikpelerdi balalarga sindiriw, olardin biliw ham ameliy xizmetine basshiliq qiliw. Bala shaxsti rawajlandiriw shaxsti insaniyat tarepinen toplangan hamme bayliqlarin hazirgi zamandagi pan-texnika rawajlaniwi ham madeniyat darejesinde iyelep aliwi, har tarepleme rawajlangan barkamal shaxstitin insaniy sipatlarin tarbiyalawdi nazerde tutadi. Tarbiya pedagogtin iskerligi protsessinde ham balalardin bir-birlerine tasir etiwlerinde amelge asadi. Jamiyette har bir insan ozinin erkin rawajlaniwi ushin hamme imkaniyatlardan paydalanip oz-ozin rawajlandirip bariwi zarur. Oz-ozin tarbiyalaw- bul shaxmtin ozin, shaxs sipatlarin qaliplestiriw, zaman talabina juwap beretugin darejege sanali turde umtiliw. Oz-ozin tarbiyalaw jaqsi tarbiya natiyjesinde juzege kelib, shaxstin oz-ozin kamalga jetkiziwge alip keledi. Pedagogikada GduzetiwG degen tusinik ham bar. Bul bazi bir unamsiz sipatlardan azat boliw. Ol adette oz-ozin tarbiyalaw protsessine kiredi. Qayta tarbiyalaw-insandagi unamsiz sipatlardi joq etip, tarbiya natiyjesinde unamli sipatlardi qaliplestiriw.
Estetika insannin waqiyaga, sanatqa estetikaliq katnaslari rawajlaniwinin uliwma nizimliliqlarin uyrenedi,estetik tarbiyanin ilimiy tiykari bolip xizmet qiladi. Pedagogika basqa panlerden biologiya, psixologiya, jas psixologiyasi menen har qiyli katnaslar ornatadi. Pedagogika insandi biologiyaliq evolyutsiya predmeti sipatinda uyreniwshi fiziologiya menen tigiz baylanisli. Fiziologiya pedagogikanin tabiiy-ilimiy bazasi bolip, ol birinshi nawbette insan joqari nerv iskerliginin rawajlaniwi, nerv sistemasinin tipologiyaliq ozgeshelikleri, sezgi organlari, tayansh hareket apparati, jurek-tamir ham dem aliw sistemalari, ishkisekretsiya bezleri h.t.b. rawajlaniwi haqqinda magliwmatlarga tayanadi. Pedagogika usi magliwmatlar negizinde talim-tarbiya protsessinin natiyjeliligin asiriw maselelerin jetiskenlik penen sheshe aladi, psixikaliq waqiyalar ham protsesslerdin ayirim nizamliliqlarin terenirek uyreniw imkaniyatina iye boladi. Hazirgi zaman fiziologiyasi en zarur pedagogikaliq problemmalardi duris sheshiwde balanin rawajlaniwina, onin qabiletlerinin qaliplesiwine ortaliq, nasillik ham tarbiyanin tasiri ham usi siyaqlilardi belgilewde pedagogikaga jardem beredi. Osip baratirgan organizm duzilisinin ham hareket qiliw nizamliliqlarinin tiykargi printsiplerin aship beriwshi jas fiziologiya talim ham tarbiya beriw maselelerin islep shigiw ushin ayniqsa ulken ahmiyetke iye. Bul ozgesheliklerdi bilmey turip, tarbiyalaniwshilardin jasina say tarbiya kurallarin ham metodlarin, ol yamasa bul shinigiwlardi yamasi tarbiyaliq tadbirlerdi otkiziwdin sholkemlestiriwshilik formalarin duris belgilep bolmaydi. Fiziologiyanin joqari nerv iskerligi, nerv sistemasinin tipologik ozgeshelikleri haqqindagi juwmaqlarga pedagogikaga oqiw-tarbiya protsessi metodikasin islep shigiwda, balalar iskerligi ushin jaqsirak shart-sharayat jaratiwga jardem beredi. Uliwma psixologiyani insannin rawajlaniwi, tarbiyalaniwi ham dogerek-atirap penen oz-ara qatnaslari protsessinde qaliplesetugin sezimlerdi uyrenedi. Ol pedagogikani osip baratirgan insan shazsin turli sezim ham ozgeshelikleri qaliplesiwinin ishki protsessleri qanday keshiwi shart-sharayatlari ham mexanizmlerin uyreniw menen kurallantiradi. Pedagogika olardan paydalanip, tarbiyanin mazmuni ham metodlarin islep shigadi. Jas psixologiya pedagogikaga turli jastagi balalardin biliw imkaniyatlari,ol yamasa bul tarbiyaliq tasirdi olar qanday qabil qiliwin aiqlawda jardem beredi. Pedagogika fizikaliq rawajlaniw maselesin, bala organizminin is qabiletlerin asiriw, onin iskerligin normallastiriw maselelerin uyreniwde uliwma ham sotsial gigiena, miynet gigienasi, mektep gigienasi, pediatriya ham basqa panlerdin erisken jetiskenlikleri juwmaqlarinan paydalanadi.
Sonday qilip, basqa panlerdin juwmaqlari pedagogikaliq teoriya ham usinislardi islep shigiw ushin zarur. 4. Ilimiy izertlew isi talim-tarbiya isinin natiyjeligin asiriw menen baylanisli halda juzege kelgen waziypalardi, haliq bilimlendiriwinin hamme buwinlarindagi oqiw-tarbiya islerin keleshekte janede jaqsilaw jollarin tabiw ushin amelge asiriladi. Ilimiy izertlew jumislarinda alimlar, pedagogika ham psixologiya paninin wakilleri, mektep oqitiwshilari, balalar baqshalarinin tarbiyashilari ham sonday aq tarbiya beriwdin ameliyati menen baylanisli bolgan insanlar qatnasadi. Pedagogikaliq waqiyalardi nizamliliqlarin aship beriw har qiyli jollar menen amelge amelge asiriliwi mumkin. Izertlewdin empirik darejesinde har qiyli faktik materiallar jiynaladi, olar toliq jazip bariladi, waqiyalar ortasindagi toliq obektiv baylanislar aniqlanadi, izertlenip atrigan waqiya har tarepleme uyreniledi. Ilimiy izertlew isinin empirik darejede alip bariliwi toliq manistegi ilimiy izleniw bolip, ol pedagogikanin tiykargi mazmunin sholkemlestiredi. Izertlewdin teoriyaliq darejesi uyrenilip atrigan waqiyanin negizin aniqlawda bagdarlangan arnawli sistemalastiriw ham analizlew usili. Pedagogika ilimiy izleniwdin teoriyaliq darejesine koterilgende tarbiya, talim ham bilimlendiriwdin printsipial jana maselelerin sheshiw imkaniyatina iye boladi. Ilimiy izertlewdin har bir darejesi ozine muwapiq keletugin metod, kural, sharayatlardi talap etedi. Har qanday darejedegi izertlewdi qollawda oni duris planlastira aliw ham sholkemlestirip biliw zarur orin iyeleydi. Pedagogikaliq izertlew bir qansha basqishlardan sholkemlestiriledi. I basqish. Izertlenetugin maseleni, ondan kutken maqsetti aniqlap aliw ham usi tiykarda maselenin tariyxi ham teoriyasin uyreniw. Pedagogikaliq tajiriybeni uyreniw arqali gipoteza - ilimiy gipoteza duziledi ham izertlewdin waziypasi belgilenip alinadi. Gipoteza - bul ilimiy boljah yuolip, har bir basqishta istin ilimiy izleniwge bagdarlanganligin aniqlawga jardem beredi. Ol ilimiy izleniw protsessinde ham odan kutilgen juwmaqlardi aldindan kore biliw. ilimIy izleniwden alingan natiyjeler kozlengen maqsetlerge, juwmaqlarga saykesligi ilimiy darejenin jaqsiligidan derek beredi. II basqish. Ilimiy Metod- tartipke keltirilgen iskerlikke, maqsetke erisiw usili. Ilimiy izertlew metodin talim metodinan parq qila biliw kerek. Ilimiy izertlew jumisin alip bariwda qollanilatugin, pedagogika paninin rawajlaniwin tamiyinleytugin ilimiy izertlew metodlarina tomendegiler kiredi. Har qandaa pedagogikaliq problemani izertlew adebiyatlardi uyreniwden baslanadi. Adebiyatlardi uyreniwde uliwma ilimiy metodlardan – bibliografiya duziw, annotatsiya, referat jaziw, konspekt aliw, tsitata ham senelerdi jazip aliw usillarinan paydalaniladi. Adebiyatlardan paydalaniw isinin maqsetine baylanisli bazi bir kitaplar diqqat penen uyreniledi, bazila oqip shigiladi, ushinshileri qarap shigiladi. Pedagogikaniqn juda kop problemalarin sheshiwde oqiw-tarbiyaliq protsess uyreniledi, teoriyaliq tarepten analizlenedi ham islep atirgan isshilerdin unamli pikirleri qaytadan islep shigiladi, yagniy aldingi tajiriybeler uliwmalastiriladi ham tarqatiladi. Bunin ushin tomendegi metodlardan paydalaniladi, baqlaw, gurrinlesiw, anketa joli menen soraw, mektepke shekemgi tarbiya jasindagi ballardin` islerin, pedagogikaliq xujjetlerin uyreniw h.t.b. Baqlaw metodi - belgili bir pedagogikaliq kubilisti bir maqsetti kozlep barliq waqit uyreniw, talim-tarbiya protsessinin turli sharayatlarda onin rawajlaniwi ham ozgerisin baqlap bariw. Baqlawdan kozlengen maqset faktlerdi toplaw, onin zarur tareplerin ajratip bariw. Izertlewshi baqlawga aldandan puxta tayarlaniwi, baqlawdan kozde tutilgan maqsetti aniqlaw, baqlaw jobasin duzip shigiw, natiyjelerdi jazip bariw ham rasmiylestiriw kurallarin (protokol, kundelik jazip ariw, suwretke aliw h.t.b.) oylap qoyiw kerek. Gurrinlesiw metodi. Gurrinlesiw aniqlaniwi kerek bolgan maselelerdi aydinlastirip aliw maqsetinde,aldinnan duzilgen joba boyinsha otkiziledi. Gurin jeke tartipte hamde jamaat formasinda boliwi mumkin. Gurrinlesiw balalar turmisinin ol yamasa bul waqiyalar haqqindagi qizigiwshiliqlarin, pikirlerin ham dodalawlarin aniqlap aliwga jardem beredi. Gurrinlesiw balalar menen ham, ulken jastagi insanlar menen ham otkiziledi. Gurinlesiwden metod sipatinda paydalaniwda onin maqset ham jobasin aniq belgilep aliw kerek. Gurrinlesiwdin bariwi toliq jazip alinadi. Bunin ushin gurrin izertlenip atrigan insanga bildirmey, magnit lentasina jazip aliniwi lazim. Anketa joli menen soraw metodinin basqa metodlardan abzalligi sonda, qisqa waqit ishinde anketa arqali kop insanlarga sorawlar berip, olardan jazba juwaplar aliwi mumkin. Alingan juwaplar keyin islep shigiladi ha`m analizlenedi. Download 39.77 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|