1. Social pedagogikanıń mazmunı, maqset hám wazıypaları Social pedagogikanıń quramlıq bólekleri Social pedagogikanıń tiykarǵı túsinikleri

Social pedagogikanıń ilimiy-izertlew metodları
Social pedagogika óziniń maqset hám wazıypaların ámelge asırıwda tómendegi izertlew metodlarınan keń kólemde paydalanadı:
- ulıwma logikalıq metodlar (analiz, sintez, ulıwmalastırıw, salıstırıw, modellestiriw, proektlew);
- ulıwma pedagogikalıq metodlar (baqlaw, sáwbet, tájiriybe, dereklerdi úyreniw, qayta islew, ulıwmalastırıw);
- jeke pedagogikalıq-psixologiyalıq metodlar (individual hám toparlıq úyreniw, húrmetlew, túsindiriw, unamlı pazıyletlerge súyeniw, social pikirlerdi esapqa alıw, diagnozlaw, ekspert nátiyjelerin esapqa alıw);
- tariyxıy metodlar (tariyxıy salıstırıw, genetika, strukturalıq tariyxıy dereklerdi úyreniw);
- sociologiyalıq metodlar (anketa, sorawnama, intervyu alıw, sociometriyalıq, biografiyalıq, monitoring, test tapsırmaları);
- matematikalıq-statistikalıq (analiz, nátiyjelerdi dizimge alıw, tekseriw).
Social pedagogikanıń rawajlanıw basqıshları
Social pedagogika qáliplesiwi hám rawajlanıwı uzaq tariyxqa iye. Onıń tariyxıy rawajlanıwın bir neshe basqıshlarǵa bólip úyreniw múmkin.
Birinshi basqısh – qádimgi dáwirlerden XVII ásirge deyingi bolǵan dáwirdi óz ishine aladı. Social pedagogikanıń bul rawajlanıw basqıshı tárbiyanı social hádiyse sıpatında tán alınıwı menen xarakterlenedi. Bul dáwirde túrli tárbiya teoriyaları payda bolǵan.
Bunnan kórinedi, insaniyat tariyxınıń dáslepki basqıshlarında da sociallastırıw mashqalası bar bolǵan. Dáslep tárbiya ulıwma iskerlik túri sıpatında júzege kelgen bolsa, keyinshelli bolsa ózine say iskerlik túrine aylanǵan. Bul iskerlik penen shuǵıllanıwshı tárbiyashılar payda bolǵan. Waqıt ótkenii sayın tárbiya processi de quramalasıp barǵan, jas, jıns, mazmunına kóre parqlanıp barǵan, onıń ádep-ikramlılıq táreplerine itibar berile baslaǵan. Jup shańaraqlardıń shańaraqlıq tárbiyası da ǵalabalasıp baslaǵan. Eski topar dúziminde jasaǵan barlıq elatlarda miynettiń jıns hám jasqa qarap ajıralıw dástúri bolǵan. Bar bolǵan jaslardı turaqlı túrde túrli kásip-ónerlerge úyretilgen. Bulardıń barlıǵı eski toparda social pedagogikalıq tájiriybeniń dáslepki kórinisleri bar bolǵanlıǵı haqqında kóz aldımızǵa keltiriwge imkan beredi.
Eger eski dáwir social pedagogikalıq ámeliyattıń júzege keliwine shárayat jaratqan bolsa, qádimgi dúnyanıń dáslepki civilizaciyalarınıń payda bolıwı, social pedagogikalıq pikirdiń qáliplesiwine kúshli tásir kórsetken. Bul juwmaqtı bizge deyin jetip kelgen pedagogikalıq ideyalardıń jazba derekleri tastıyıqlaydı.
Shıǵısta social pedagogikalıq ideyalar ádette muqaddes kitaplar formasında pútkil xalıq múlkine aylanǵan (Qıtayda-Shukit, Hindstanda-Vedalar, Mısrda-Tot qudayı kitapları, Orta Aziyada-Avesto hám basqa).
Tek ǵana eramızdan aldınǵı birinshi mıń jıllıqtıń ortaları hám ekinshi yarımında social pedagogikalıq ideyalardı jaratıwshılardıń atları belgili bola baslaydı. Social pedagogikalıq oylardıń rawajlanıwına antik dáwir (grek hám rim) filosofları úlken úles qosqan.
Feodalizm dáwiri tárbiyasınıń ózine say qásiyetleri asketizm, dúnya dinleri qaǵıydalarına qattı ámel etiw bolǵan. Sol dáwirdiń (VI-XII ásirler) social pedagogikalıq ideyanıń jaratıwshıları ósip kiyatırǵan áwladqa sińdirmekshi bolǵan ádep-ikramlılıq qádiriyatlar arasında jaqınlarǵa járdem, ásirese keseller hám kambaǵallarǵa járdem sıyaqlılar da óz kórinisin tapqan.
XV-XVI ásirde aldın Italiyada, keyin Evropanıń basqa mámleketlerinde social pikirler rawajlana baslaǵan. Bular arasında shaxs, jámiyetti insanıylastırıw, individuallastırıw ayrıqsha orındı iyeleydi. Solay etip, social pedagogikalıq ideya bolǵan gumanizm túsinigi maydanǵa kelgen.
Social pedagogika rawajlanıwınıń ekinshi dáwiri – XVII-XIX ásirler social pedagogika eń rawajlanǵan ideyalar hám ilimiy konsepciyalar menen bayıtılǵan dáwir bolǵan dep aytıw múmkin. XVIII-XIX ásirler mámleket hám jámáát institutları menen birge social pedagogikalıq mashqalalardı sheshiw ideyalarınıń payda bolıw dáwiri esaplanadı. Tárbiya máselelerine jámiyet reformaları, insan huqıqları teńligi menen baylanısa baslanǵan. Áne usı dáwirde social pedagogikanıń tiykarǵı baǵdarlarınıń anıq is-hárekette ámelge asıwı júz beredi.
XIX ásir sol menen xarakterlenedi, bul dáwir dawamında social pedagogikanıń pedagogikadan ajıralıp shıǵıw processi júz bergen bolsa, ekinshiden psixologiya, isociologiya, medicina, filosofiya sıyaqlı pánlerdiń jaqınlasıwı júz bergen.
XIX ásir social pedagogikanıń tiykarǵı jónelisleri bolsa tómendegilerden ibarat bolǵan:
- social pedagogikanıń teoriyalıq tiykarların islep shıǵıw;
- tálim tarawındaǵı social pedagogikalıq iskerlik;
- qayırqomlıq hám oqıw-tárbiya orınlarınıń dúzilisi boyınsha social pedagogikalıq iskerlik;
- social pedagogikanıń háreket sheńberiniń keńeyiwi.
Social pedagogika rawajlanıwınıń barlıq baǵdarlarınıń tiykarǵı wazıypası bolǵan balalardıń huqıqların qorǵaw birlestiredi. Anıǵı, social pedagogika ideyası, teoriyası hám ámeliyatında birinshi orınǵa ulıwma insaniy qádiriyatlar shıǵadı. Social pedagogikanı rawajlandırıwdıń bul basqıshında tárbiya hám tálimniń úzliksiz baylanıslıǵı máselesi ilgeri súrilgen.
XIX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap pedagogika hám ǵalabalıq tárbiya sistemasına buyırtpalar berile baslanǵan. Buyırtpalarda jaslardı tárbiyalaw, sonday-aq, social minez-xulq normaların buzıwshı shaxslardı qayta tárbiyalaw boyınsha kórsetpeler islep shıǵıw óz kórinisin tapqan. Buyırtpanıń artıwın keltirip shıǵarǵan sebep Evropa hám Amerika kontinentleriniń social mádeniy processleri menen de baylanıslı. Awıl xalqınıń qalaǵa kóship ótiwi, ózgeshe minez-xulq, jınayatshılıq, gezip júriwshiliktiń kóbeyiwine alıp kelgen.
Sol menen birge Evropada milliy mámleketshiliktiń qáliplesiwi hám Amerikada millettiń júzege keliwi barlıq social qatlamlarda belgili ideya hám qádiriyatlardıń mádeniylesiwin talap etetuǵın edi. Bul bolsa máseleni sheshiw quralların tabıwdı kórsetedi. XIX ásir aqırında ǵárezsiz pánge aylanǵan social pedagogika rawajlanıwına áne sol faktor qural boldı. Nemis pedagogı Fridrix Disterveg tárepinen XX ásirde social pedagogika termini pánge kiritildi.
Solay etip, sol dáwirden baslap social pedagogikanıń ǵárezsiz pán sıpatında rawajlanıwınıń úshinshi basqıshı baslanadı. XX ásir insan civilizaciya tariyxına ilimiy-texnikalıq reformalar ásiri sıpatında at qaldırǵanlıǵı tariyxtan belgili. Pán islep shıǵarıw obiektinen ekonomikalıq hám mádeniy tarawdıń jetekshi faktorına aylanǵan. Ilimiy reformalar óz náwbetinde social pedagogikanıń da keyingi rawajına tásirin kórsetedi. Onıń basqa pánler – psixologiya, fiziologiya, anatomiya, tariyx, sociologiya hám basqalar menen jaqınlasıwı júz berdi. Eń baslısı – XX ásirde insannıń mashqalaları, onıń tárbiyası hám tálimi ushın social shárayatlardı jaratıw zamannıń eń global mashqalasına aylandı.
Házirgi waqıtqa deyin túrli mámleket alımları ortasında social pedagogikanıń basqa pedagogikalıq pánleri arasındaǵı ornı haqqında – bul ǵárezsiz pán bola aladı ma yaki tek ǵana jas toparlardı úyreniw menen sheklenetuǵın pedagogikanıń ǵárezsiz bir tarawı bolıp qala beredi me, degen máselede tartıslar dawam etpekte.
Social pedagogikanıń áhmiyetin nemis alımı Paul Natori (XX ásirdiń 20-jılları) ulıwma basqasha táriyplegen. Ol social pedagog jámiyettiń tárbiyalıq kúshleriniń jaqınlastırıw mashqalasın xalqtıń mádeniy hám ádep-ikramlılıq dárejesin kóteriw maqsetinde engizedi dep esaplaǵan. XX ásirdiń 60-jıllarında social pedagogika huqıqbuzarlıq payda etken balalarǵa járdem beriw, balalar úyinde tárbiya jumısların ótkeriw maqsetindegi social tárbiya tiykarı sıpatında kórine basladı. Pedagogikanıń rawajlanıwı menen birge shet ellerde social pedagogika tarawındaǵı qániygelerdiń kásipke baylanıslı iskerligi de rawajlandı. Máselen, XX ásirdiń 70-jıllarında Germaniyada joqarı maǵlıwmatlı pedagoglar tayarlana baslandı.
XX ásirdiń 50-jıllarına kelip social pedagogika mashqalalarınıń global dáreje jetkenine BMSh Bas Assambleyası tárepinen 1959-jıl hám 1989-jılda “Bala huqıqları deklaraciyası”nıń qabıl etilgenligi gúwalıq beredi. Onda ayrıqsha itibar jetimlerdiń huqıqıy qorǵawına, kóp balalı shańaraqlar, kem támiyinlengen shańaraqlar balalarına social járdem kórsetiwge qaratılǵan.
Biziń respublikamızda social pedagogika dástúr hám principlerdi tiklew hám onı rawajlandırıw máselesine ayrıqsha áhmiyet berilmekte. Bunı ruwxıy-aǵartıwshılıq isler boyınsha social oraylardıń shólkemlestirilgeninen de ayqın kóriwimiz múmkin.