1. Son so‘z turkumi deb nimaga aytiladi? Sonning ma`no turlari

8-Amaliy
1. Son so‘z turkumi deb nimaga aytiladi?
2. Sonning ma`no turlari
3. Sonlarning otlashishi
4. Sonlarning tuzilishiga ko‘ra turlari
5.Olmosh so‘z turkumi deb nimaga aytiladi?
6.Olmoshning ma`no turlari
7.Olmoshlarning sintaktik xususiyati
8.Olmoshlarning tuzilishiga ko‘ra turlari
7-mashq. Sonlarni topib, ularning imlosini, morfologik va sintaktik xususiyatlarini tushuntiring. Sonlarni o‘zi bog‘langan so‘z bilan birga ko‘chiring.
1. Ikkisining orasidag‘i sham’ yel bilan o‘ynashibg‘ina nur separ, ikkisi ham so‘z qo‘yishqandek sham’ga ko‘z tikib qanday o‘yg‘adir berilgandek ko‘rinar edi. 2. Nozik oyoqlar toldilar shekillik, sadaf kabi oq tishlarini bir-ikki qaytalab chaydi. 3. Kumushbibi endi o‘n yettini qo‘yib o‘n sakkizga qadam bosqanliqdan bo‘yi ham onasig‘a yetayozg‘an, ammo jussasi onasig‘a ko‘ra to‘laroq edi. 4. 1264-inchi hijriy, dalv oyining o‘n yettinchisi, qishki kunlarning biri, quyosh botqan, tevarakdan shom azoni eshitiladir... 5. Uchchavi yuragini to‘xtatib olish uchun anchagacha jim qoldilar. 6. Qutidor bir tomondan dahshatka tushsa, ikkinchi jihatdan Otabekning dov yuragiga hayron qolar edi. 7.Musulmonqul voqi’asidan yigirma kunlar chamasi keyin edi. 8. Xat sakkiz buklanib, qizil ipak bilan bir-ikki yeridan chatilg‘an va Otabekka atalg‘an edi. (A.Qodiriy)
8-mashq. Gaplarni yozing. Sonlarni topib ma’no turini aniqlang. Otlashgan sonlarning gapdagi vazifasini belgilang.
1. Biz g‘ofil bandalarmiz-da. Birimiz bu dunyoni sevib yashaymiz. Birimiz jirkanib yashaymiz. 2. Hazrat Ali (r.a.) der ekanlar, dunyo hayoti bilan oxirat hayoti bir erkakning ayni bir vaqtda nikohida bo‘lgan ikki xotini kabidur, biri mamnun bo‘lsa, ikkinchisi kuyaveradi. 3. Ajalni unutishda bir-birimizni ortda qoldirib ketganmiz. 4. Bu shoxga ikkita odam osildi. Sen uchinchisi bo‘lasan. 5. Yigirma sakkizinchida kelganmisan? – deb so‘radi Hamdam. 6.Kavkazliklarning ikkinchisi ham qariyb shunday javob berdi. 7. Keyin yana uch-to‘rttasi paydo bo‘lishdi. Bittasi g‘ilay, juda beayov ekan. 8. Gavdali baquvvat odammi? Yoshi o‘ttiz besh-qirqlarda, a? 9. Ularning qishloqlarida beshta hovuz bo‘lardi. Uchtasidan odamlar suv ichardi, biri molhovuz, biri ot hovuz edi. 10. Savollar sel oqimiday bostirib keladi. Qani edi, loaqal bittasiga javob topsa... (T.Malik).

6-mashq. Gaplarni o‘qing. Olmoshlarni topib, ularning qaysi so‘z turkumi o‘rnida qo‘llanganligini va gapdagi vazifasini ayting.

1. Avtobus shahardan chiqar mahalda Zelixon yigitaliga qarab ajablandi. Shuncha paytdan beri uning birga ekaniga ahamiyat bermagan ekan (T.Malik). 2. Shaharda bitta kutubxona bor. Bu kutubxona ham qarovsizlikdan to‘kilib qolgan (Gazetadan). 3. Uning uchun bu eshik hovli bilan ko‘chani bog‘laydigan bir vosita emas, balki umid qopqasi edi (T.Malik). 4. Dunyoda faqat bir sobit suxan bor: U o‘z farzandingga o‘zing qo‘ygan nom (A.Oripov). 5. Kimdir eski kursi keltirib gulxan yoniga qo‘ydi (O‘.Hoshimov). 6. Balki qovurma chuchvaradan umid qilib tavanxonaga kirgandir? Mo‘ralab qarasam, u yerdayam yo‘q (O‘.Hoshimov). 7. O‘sha kuni ham odatdagidek yarim kechada uyga qaytdim (O‘.Hoshimov). 8. Hammamiz duoyi-jonimizni qilib yuribmiz, siz mashq qilib bo‘lguncha urush ham bitib qolarmish degin (O‘.Hoshimov).
7-mashq. Gapdagi olmoshlarni topib, qaysi so‘z bilan bog‘langanligini ayting. Ulardagi qo‘shimchalarning qo‘shilishini izohlang.
1. O‘zi pasmondaning ko‘zi osmonda (Maqol). 2. Har qanday chuqur yerdan ham osmonga ko‘tarilish mumkin (Seneka). 3. Palag‘da tuxumga murch sepib bergan bilan uni yeb bo‘lmaydi (A.Qahhor). 4. Mening oltita sadoqatli xizmatkorim bor. Hamma narsani ulardan o‘rganaman. Ismlari: nima?, qachon?, qanday?, qaerda?, kim?, nimaga? (D.Karnegi). 5.Taqdirotning muqarrar qonuniga ko‘ra, har bir xalq o‘z turmushi bilan jami insoniyat hayotining qaysidir bir qirrasini ifodalashi lozim, aks holda, bu xalq hayot kechirmaydi, balki behuda tirikchilik qiladi va uning mavjudligidan hech qanaqa naf yo‘q (V.Belinskiy). 6. Biryoqlamalik har qanday odamga zararli, jumladan, butun insoniyatga ham. Butun dunyo Rimga aylanganida, hamma xalqlar rimcha fikrlab, rimcha his qila boshlaganida, inson tafakkurining harakati ham to‘xtaydi (V.Belinskiy). 7. Har kimning o‘z eli - o‘ziga shirin (Maqol). 8. Birovning bergani – ko‘rgulik, mehnatning bergani to‘ygulik (Maqol). 9. O‘zining butunini qo‘yib, birovning yarmiga osilar (Maqol).
8-mashq. Gaplardagi kishilik va ko‘rsatish olmoshlarining ma’no va grammatik xususiyatlarini aniqlang.
1. Mana biz, taqsir, shu keyingi ishda ko‘rilmasa ham faqat shirin xayollardagina yurgan oliy firqag‘a o‘zimizda tarafdorlik his etamiz. 2. —Biz bu daqiqada sizning fikringizcha go‘yo bir ig‘vogar, go‘yo bir isyonchi bo‘lib tanilib turibmiz, - dedi bek, - chindan ham shundog‘ kishilarmizmi, yo‘qmi, buni albatta sizning tekshirishlaringiz, haqiqatlaringiz ko‘rsatar. 3. Ana, ana, hov aka! O‘sha qipchoqqa o‘q tegib o‘lib o‘lalmay, yurib yuralmay ingrab yotqan ekan. 4. Ul bizni aniq toshkandlik bo‘lg‘onimizga ishonsa darbozaga solingan nortuyaning boshidek qulfni ming mashaqqat bilan ochib, zanjirini tushuradir. 5. -O‘shal kungi manim so‘zlag‘anlarim, otam bilan manim ichki sirlarimiz edi, - dedi bek, - albatta bunga guvoh va isbot topish qiyindir. Adolatingizdan talabimiz shul! – dedi va qo‘rboshig‘a qaradi. 7. Uning yuzida qo‘rqish va iztirob alomatlari ko‘rdi. 8. Mundan so‘ng xalqning o‘ziga ishonib turolmay Toshkandni ololmay qaytqan Normuhammad qushbegiga yordamga yetib kelish uchun chopar yugurtiradi. 9. -Bu kungacha kelinsiz ham yashab keldingiz, bundan keyin ham shusiz turib bo‘lardi-ku, - dedi. 10. Biz sani Marg‘ilon andisiga bunchalik mukkadan ketishingni o‘ylamag‘an edik, adabsiz... O‘zingga qolsa shu marg‘ilonliqni xoting‘a hisoblab yuraberar ekansan-da, uyatsiz... (A.Qodiriy).
Olmoshlarni tahlil qilish tartibi:
1. Ma’no turi.
2. Qo‘shimchalari tartibi.
3. Tuzilishiga ko‘ra turi.
4. Qaysi so‘z bilan bog‘lanishi.
5. Qaysi so‘z o‘rnida qo‘llangani.
6. Gapdagi vazifasi.
Namuna: O‘sha kitobni olib bering.
1. o‘sha -- ko‘rsatish olmoshi
2. qo‘shimchasiz qo‘llangan
3. Sodda
4. O‘sha kitobni: olmosh + ot
5. Sifat xarakterida. 6.Aniqlovchi.