1. Spektral usullar qaysi fizikaviy hodisaga asoslangan va unga qaysilar kiradi. Spektroskopik tadqiqot usullari yordamida qaysi fizikaviy kattaliklar orasidagi bog’lanish o’rganiladi

37. ¹³C YaMR spektrlarining umumiy xarakteristikasi (¹³C izotop, konsentrasiya, spin, chiziq intensivlik, shkala, kenglik, kimyoviy siljish, etalon, spin-spin ta’sir). Uglerod-13 (¹³C) yadrosi YaMR spektroskopiyasi ham, proton spektroskopiyasining asosida yotgan qoidalarga asoslanadi. Ularning farqi shundaki, ¹³C yadrosi uchun kimyoviy siljishlarning o’zgarish oralig’i va spin-spin ta’sirning doimiysi protonlarnikiga qaraganda nihoyatda katta. Uglerod-13 bilan ishlagan vaqtda, etalon modda sifatida TMS ni olib kimyoviy siljishlarni unga nisbatan  - shkalada m.b. larda o’lchash qulay. Bu holda ham, xuddi proton spektroskopiyasidagidek TMS ning signali ixtiyoriy ravishda nol deb qabul qilingan. Bu shkalada ¹³C uchun, kimyoviy siljishlar 0 dan to 250 m.b. oraliqda joylashadi. Xuddi proton spektrlaridagidek yadro uchun, kimyoviy siljishning aniq qiymati atomning o’ziga va u bilan ta’sir qilayotgan boshqa atomlarga bog’liq. Shuning uchun ham, o’rinbosarni ta’sir qilish effektining kattaligi bilan, ularning elektromanfiyligi o’rtasida juda aniq korrelyasiya ya’ni, bog’liqlik mavjud. Ko’rinayotgan rezonans chiziqlarining (alohida) ma’lum atomlarga tegishli ekanligini aniqlash sohasidagi katta muvaffaqiyatlarga (¹³C spektroskopiyasida) bir nechta o’rinbosarning to’liq ta’sirini kattaligini topishda, additiv qo’shish qoidasini ishlatish orqali erishildi. Uglerod-13 spektrlari uchun kimyoviy siljishlarni katta oraliqda o’zgarishi hisobga olinsa, tekshirilayotgan molekulaga kiruvchi har bir yadro uchun, alohida ajralib turadigan rezonans chiziqlarining borligi xarakterlidir. Ular amalda bir-birining ustiga tushmaydi, ya’ni bir-birini qoplamaydi. Tabiiyki bu narsa molekulaning spektri va uning tuzilishi orasidagi bog’lanishni topishni ancha yengillashtiradi. Lekin, ¹³C chiziqlarining integral intensivligi bilan shu chiziqni hosil qiluvchi atomlarning soni orasida oddiy muvofiqlik yo’q . Uglerod-13 spektrlarini oddiy tuzilishga ega bo’lishining yana bir sababi bor. Buning sababi, ¹³C izotopi bilan boyitilmagan namunalarda, ¹³C yadrosi bilan qo’shni ¹³C yadrolari orasidagi spin-spin ta’sirni umuman hisobga olmaslikdir. Bu ta’sirni hisobga olmaslikning sababi esa, bunday ta’sirning yo’qligidan emas, balki tabiiy namunalarda ¹³C izotopning miqdori (konsentrasiyasi) bor yo’g’i bir foizni tashkil etganligidadir. Agar buni hisobga olsak, ikkita shunday yadroning bir-biridan bir necha bog’ uzoqlikda joylashish ehtimoliyati juda kichik ekanligini oson fahmlash mumkin. Namunaning har bir molekulasida 100 ta uglerod yadrosi bo’lsa, har bir molekulaga o’rtacha faqat bitta ¹³C yadrosi to’g’ri keladi. Qo’shni protonlar bilan ¹³C yadrolari o’rtasidagi spin-spin o’zaro ta’sir YaMR spektrlarida aniq ko’rinadi va bu hol spektr chiziqlarini qaysi yadroga tegishli ekanligini topishda ba’zida yordam bersa, ba’zida zarari tegadi. Foydasi shuki, ba’zi rezonans chiziqlarni talqin qilishni, ya’ni qaysi guruhga tegishli ekanligini topishni osonlashtiradi. Protonlarning ta’siri qisman so’ndirib olingan spektrda ¹³C va proton o’rtasidagi kichkina spin-spin ta’sir doimiyliklari (geminal, visinal va uzoq) yo’qoladi. Faqat bevosida bog’langan ¹³C va ¹H o’rtasidagi katta spin-spin doimiyliklar qoladi xolos. Lekin bu spektrlardagi spin-spin ta’sir doimiyliklarining qiymati, spin-spin ta’sir so’ndirilmasdan olingan spektrladagi xuddi shunday ta’sir doimiyliklaridan kichik bo’ladi. Bunday tajribalarda olinadigan ¹³C YaMR spektrlari birinchi tartibli spektrlar kabi ko’rinishga ega bo’ladi va juda oson talqin qilinadi. Birlamchi (CH₃), ikkilamchi (CH₂), uchlamchi (CH) va to’rtlamchi uglerod atomlarining spektrlari mos ravishda kvartet, triplet, dublet va singletdan iborat bo’ladi