1. Ta’biyat, insan, ja’miyet, ma’mleket ha’m mu’nasibetleri. Ta’biyat ha’m insan nizamlari. Ekologiyaliq tu’siniklerinin’ rawajlaniw tariyxi 4

REJE;
1.Ta’biyat, insan , ja’miyet, ma’mleket ha’m mu’nasibetleri. 2.Ta’biyat ha’m insan nizamlari. 3.Ekologiyaliq tu’siniklerinin’ rawajlaniw tariyxi 4.Ekologiyanin’ bo’limleri ha’m pa’nler menen baylanislig’i

Búgingi kúnde ekologiya menen baylanıslı máseleler global kórinis kásip etip, arnawlı bir jaǵdayǵa maslasqan bir pútkil ekotizim joǵalıp ketiwine alıp kiyatırǵanı hám buǵan, birinshi náwbette, antropogen faktorlar sebep bolıp atırǵanı jáhán ahlini uwayımǵa salıp qoyıp atır.

Álbette, insaniyat tamadduninin barlıq basqıshlarında planetamız tábiyǵıy baylıqları, haywanot hám ósimlikler dúńyası álemi insannıń ómiriy iskerligi ushın zárúr mútajlik dáregi bolıp kelgen. Texnika hám texnologiya, sanaat joqarı dárejede rawajlanǵan XXI asirde ekologiya asıraw, tábiyaattı qorǵaw menen baylanıslı máseleler bir region yamasa bir mámlekette g’ana emes, bálki barlıq kontinentlerge óziniń unamsız tásirin kórsetip atır.
Haqıyqattan da, insaniyat aldındaǵı aktual wazıypalardan biri — átirap -ortalıqtı qorǵaw, tábiyatqa aqılǵa say munasábette bolıw, flora hám fauna álemin saqlap -álpeshlew, global ekologiyalıq krizisqa jol qoymaw esaplanadı. Óytkeni ekologlar jaqın 50 jılda planetamızda millionlap jıllar dawamında qáliplesken biologiyalıq túrme-túrlıq derlik 50 procentke azayıwı jáne bul jaman aqıbetlerge alıp keliwi haqqında bizdi biykarǵa eskertpepti. Bunı planetamızda insan tárepinen payda etilgen shıǵındı muǵdarı tábiyiy payda bolatuǵın muǵdarǵa salıstırǵanda 2 mıń ese kópligi, aydalingan jerlerdiń 40 procentten aslamı awıl xojalıǵı eginleri jetistiriw ushın tolıq jaramsız halǵa keltirilgeninen de ańǵarıw múmkin.
Qánigelerdiń atap ótiwishe, tábiyaatda túrlerdiń rawajlanıwı dál shınjır sıyaqlı bir-biri menen bekkem baylanısqan bolıp, olar óz-ara pútin ekotizimni quraydı. Hátte bir giyanıń joǵalıp ketiwi de jasıl álemdiń teń salmaqlılıqı aynıwına alıp keliwi itimaldan jıraq emes.
Tábiyaattıń kem ushraytuǵın flora hám faunasini qáwipsizliklew, bunday aymaqlardı keńeytiw maqsetinde planetamızda 11-yanvar ,,Qorıq jer hám milliy baǵlar’’ kúni retinde bayramlanadı.
Ǵárezsizlik jıllarında mámleketimizde ekologiyalıq qawipsizlikti támiyinlew boyınsha zárúrli huqıqıy, shólkemlestirilgen jáne social-ekonomikalıq ilajlar islep shıǵıldı hám ámelge asırıldı. Átirap -ortalıqtı qorǵaw hám tábiyiy resurslardan aqılǵa say paydalanıw salasındaǵı munasábetlerdi tikkeley tártipke soluvchi 15 ten zıyat nızam, tábiyiy resurslarınıń ayırım túrlerinen paydalanıw mexanizmleri hám shártleri, sonıń menen birge, mámleket ekologiyalıq ekspertizasini ámelge asırıw, túrli taypa daǵı qorǵawlanatuǵın aymaqlardı shólkemlestiriw hám olarda bólek paydalanıw rejimin ornatıw tártip-dástúrleri hám basqa máselelerdi belgilep bergen 30 dan artıq normativlik-huqıqıy hújjet qabıllandı hám ámel qılıp atır.
Íshqı ketkenkor jurtımızda ósimliklerdiń 4 yarım mıńǵa jaqın túri ósedi. Biologiyalıq hám landshaft reń-barangligi da tiykarǵı milliy baylıqlarımızdan esaplanadi. Omırtqalı haywanlardıń faunasi 105 túrdegi sút emizuvchilar, 441 túrdegi qus, 60 túrdegi sudralib juretuǵınlar, úsh túrdegi de suwda, da qurǵaqlıqta jasaytuǵınlıq haywanlar hám 76 túrdegi balıqlarni payda etse, omırtqasızlar faunasi on bes mıń túrge jetedi.
Ayrıqsha tábiyatımız hám odaǵı biologiyaliq har tu’rlilikti tolıq qorǵaw, olardı qayta qayta tiklew hám kóbeytiw jumısları qáwipsizlik etiletuǵın tábiyiy aymaqlarda ámelge asırılıp atır. Respublikamızda 8 mámleket qorıq jeri (Shotqol, Zomin, Nurota, Hisor, Kitap, Surxon, Zarafshon, Qızılqum), 2 milliy tábiyaat baǵı (Ugom-Shotqol milliy tábiyaat baǵı, Zomin milliy tábiyaat baǵı ), 1 mámleket biosfera rezervati (Tómen Amudarya mámleket biosfera rezervati), 13 mámleket buyırtpaxonalari, 7 mámleket tábiyaat esteligi hám haywanlardı kóbeytiwge mólsherlengen 3 tábiyiy pitomnik («Jayran» ekomarkazi hám de Buxara hám Nawayi wálayatlarında jaylasqan 2 jorǵa -tuwalaq kútimlew pitomnigi) iskerlik kórsetip atır. Sonıń menen birge, 83 jergilikli áhmiyetke iye qáwipsizlik etiletuǵın tábiyiy aymaqlar bar. Bul aymaqlarda milliy hám de xalıq aralıq «Qızıl kitap»larga kiritilgen 181 túrdegi haywan, 400 túrdegi ósimlik mámleket qáwipsizligine alınǵan.
Búgingi kúnde qorıq jerler hám milliy tábiyaat baǵları xızmetkerleri tekǵana óz aymaǵındaǵı tábiyǵıy baylıqlardı asıraw, bálki xalıq ortasında qáwipsizlik etiletuǵın tábiyaat baylıqlarınıń insan ushın nechog'li zárúrligini túsindiriw, átirap -ortalıq ıqshamlılıǵı hám biologiyaliq ha’r tu’rlilikti saqlaw menen baylanıslı úgit-násiyat jumısların da alıp atirgani maqsetke muwapiq.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2017 jıl 21 aprelde dag’azalang’an “Ekologiya hám átirap -ortalıqtı qorǵaw salasında mámleket basqarıwı sistemasın jetilistiriw tuwrısında”gi pármanında ekologiya, átirap -ortalıq qáwipsizligi, tábiyiy resurslardan aqılǵa say paydalanıw hám olardı qayta qayta tiklew, shıǵındılar menen baylanıslı jumıslar nátiyjeli ámelge asırılıwın támiyinlew belgilendi. Ózbekstan Respublikası Tábiyaattı qorǵaw mámleket komiteti Ózbekstan Respublikası Ekologiya hám átirap -ortalıqtı qorǵaw mámleket komiteti etip qayta tashkil etildi.
Átirap -ortalıq qáwipsizligine qaratılǵan wazıypalardı orınlawda mámleket shólkemleri menen bir qatarda jámiyetlik birlespeleri hám puqaralıq jámiyeti institutları, siyasiy partiyalar da aktiv qatnas etpekte. Atap aytqanda, respublikamızda ekologiyalıq máseleler hám átirap -ortalıq qáwipsizligindegi kemsalıyqalıqlarǵa toqtatıw beriw, átirap -ortalıq qáwipsizligi hám ekologiyalıq jaǵdaydı salamatlandırıw jumısında jámiyetshilik qatnasıwınıń aktivligin hár tárepleme kúsheytiw, buǵan baylanıslı qabıl etilgen nızamlar hám de qararlar atqarılıwın támiyinlew Ózbekstan Ekologiyalıq háreketiniń bas maqseti bolıp tabıladı.
Sol orında aytıp ótiw kerek, Ózbekstan “Ádalat” sotsial-demokratiyalıq partiyası ekonomikanıń ekologiyalıq tárepten proporcional rawajlanıwı tárepdarı hám ekologiyalıq mashqalalardi sheshiwde óz umtılıw-háreketlerin, birinshi náwbette, bul mashqalalardıń ekonomikalıq táreplerine qaratadı. Barlıq ekologiyalıq mashqalalardi hám ol menen baylanıslı puqaralar salamatlıǵın qorǵaw máselelerin tek mámleket byudjetine júklew tuwrı bolmaydı, dep esaplaydı. Ózbekstan “Ádalat” SDP Saylaw aldi programmasında ekonomikalıq joybarlardıń ekologiyalıq ekspertizasini kúsheytiw, onıń ashıq hám áshkaralıǵın támiyinlew, bul jumısqa , ilimiy jámiyetshilik, deputatlıq korpusların keń qosıw kerekligi de belgilep qoyılǵan.
Qısqa aytqanda, átirap -ortalıqtı qorǵaw, keleshek áwladqa tábiyǵıy baylıqların toliqlay pútkil jetkiziw, ekologiyalıq mashqalalardi saplastırıwǵa úles qosıw aldımızda turǵan zárúrli wazıypalardan biri esaplanadı.
Ekologiya tariyxı ekologiyalıq ıntızamdıń payda bolıwınan tartıp tap házirgi tendentsiyalarına shekem bo lǵan waqıt ishinde basınan keshirgen rawajlanıw hám ózgerislerdi názerde tutadı. Ekologiya so’zi grekshe atamalardıń birlespesinen kelip shıǵadı : Oikos (úy) hám logos (úyreniw). Sol sebepli ekologiya biz jasaytuǵınlıq jaydı úyreniwden ibarat.
Eger ekologiyanıń tariyxıy evolyutsiyası analiz etiletuǵın bolsa, izertlewshi bul biologiyaga baylanısqan halda tuwılǵan jas pán ekenligin túsiniwi múmkin. Ulıwma mániste, onıń tiykarǵı maqseti tábiyaattı jasaytuǵınlıq janzatlardıń hár birin esapqa alǵan halda jasaw ortalıǵın quraytuǵın munasábetler hám sharayatlardı úyreniw bolıp tabıladı.
Keyingi waqıtlarda «ekologiya» termini júdá keń qollanila basladı hám insan menen átirap -ortalıq ortasında bolatuǵın qále tábiyiy, qále óz-ara baylanıslardı hár qanday formasında isletilip atır.
Ekologiya sózi óziniń ilimiy biologiyalıq termin áhmiyeti ornın, zárúrli sotsial, siyasiy termin menen almasdı. Endi ekologiyanı mánisi tábiyaattı qorǵaw hám odan ratsional paydalanıw dep túsinilip baslandı. Akademikalıq D. S. Lixachyov ta'biri menen aytqanda «ekologik mádeniyat» dep da ataw múmkin.
Ekologiya ’’ grekshe “oikos”, jasaw jayı, úy, turar jay “logos”, pan terminin nemis alımı E. Gekkel {1866} pánge kirgizdi. Orıs tilinde ekologiya terminin birinshi ret I. I Mechnikov {1868} Basqa pánler sıyaqlı ekologiya páni de óziniń uzaq tariyxına iye. Ekologiya - sonday eken bul tiri organizmlerdi jasaw ortalıǵı menen hám de óz-ara baylanısların, munasábetlerin úyrenedi. Ortalıq, túrler, populyatsiyalar, biostenozlar hám biosfera sıyaqlı túsinikler ekologlyaniń tiykarǵı obiekti esaplanadı. Sol sebepli de ulıwma ekologiya tórt bólimge bólinedi.
1. Autekologiya { grekshe “aytos” - “ózi” degen mánisti b}. ayırım túrlerdi ózleri jasap turǵan ortalıq menen óz-ara baylanısı, munasábeti.
2. Populyastiyalar ekologiyası { fr. “populyas'on”- “xalıq”. }populyastiyalar dúzilisi hám dinamikasın úyrenedi.
3. Sinekologiya - { grekshe “sin” - birgelikte } Biostenozlar dúzilisi hám ózgeshelikleri, sırtqı ortalıq menen óz-ara munasábetlerin úyrenedi.
4. Biosfera {grekshe “bio”-turmıs, “sfera” - shar degen m. b}Jer qabıǵındaǵı tiri janzatlardı tarqalıwın úyrenedi.
2. Ekologiyada paydalanilatuǵın usıllar.
Ekologiyanı paydalanilatuǵın usılları tiykarlanıp quyidagilardan ibarat.
1. Súwretlew usılı.
2. Salıstırıwlaw usılı.
3. Tájiriybe usılı.
4. Modellestiriw usılı.
Joqarıdaǵı birinshi ush usılları derlik biologiya pánleri paydalanatuǵın usıllar bolıp tabıladı. Ekologiyada tájiriybe hám modellestiriw usıllarınan keń paydalanıladı.
3. Modellestiriw
Tábiyaat bul pútin sistema bolıp tabıladı, sol sebepli de onı úyreniwde sistemalı usıldan paydalanıladı. Sistemalı usıldıń metodologik qasiyeti sonnan ibarat, tábiyaattıń barlıq komponentleri keńislik hám waqıtta bir-birleri menen óz-ara baylanısda hám rawajlanıwda dep qaraladı. Tábiyaattı úyreniwden tiykarǵı maqset onıń haqıyqıy sáwlelendiriwshi modeller sistemasın jaratıwdan ibarat esaplanadi.
Model' álemindegi arnawlı bir hádiyseni abstrakt súwretlewden ibarat bolıp, bul hádiyseni salıstırǵanda aldınan aytıp beriw imkaniyatın beredi. Ádetde model' sóz menen yamasa grafik tárzde ańlatıladı.
Modellestiriw processin ulıwmalastırıw ushın talay qolay múmkinshilik beredi, sonıń menen birge hádiyseni birpara táreplerin anıq maǵlıwmat ushın yamasa jańa teoriyalıq juwmaqlar shıǵarıwǵa járdem beredi.
Model' haqıyqattı tuwrı sáwlelendirse tájiriybe ushın múmkinshilikler ashıp, sistemaǵa jańa faktorlardı kirgiziw hám olardı tásirin anıqlaw múmkin boladı.
Modeller eki gruppaǵa ajratıladı :
1. Konsteptual' model' - málim bir ekosistemasin ilimiy suwretleytuǵın sxemalar kompleksi yamasa sisteması, keste, grafiklar hám basqalardan dúziledi.
M: energetikalıq model' blok - sxemalardan shólkemlesken bolıp, ol jaǵdayda bloklar, hár bir blok daǵı energiya rezervi hám de energiyanıń háreket jónelis sıyaqlılar ańlatıladı.
2. Matematikalıq model' - bir neshe defferenstial teńlemeler yamasa tehgsizliklar jıyındısınan ibarat bolıp, ol yamasa bul faktordıń tásir kúshi ózgeriwin modeldiń ózgeriwine qaray aldınan aytıp beriw múmkin.
Biz populyastiyalardagi quramalı hádiyselerdi matematikalıq modeller járdeminde úyrenemiz. Bunda populyatsiyani muǵdar dinamikası onıń jınıslıq yamasa jas strukturası, sırtqı ortalıq tásiri, evolyutsiyanıń hár túrlı faktorları tásirinde ótetuǵın genetikalıq forma hám adamzat iskerligi nátiyjeleri menen baylanıstırıp uyreniledi. Jansız tábiyaatda dinamikalıq model' júdá kóp ushraydı hám olardı modellestiriw ańsat, tiri organizmler ushın dinamik modeller jaratıw asa qıyın. Sol sebepli dinamikalıq modeller jaratıwdan aldın statikalıq modeller jaratıw menen shuǵıllanılǵan. Ósimlik japıraqların jaylasıw rejimin yamasa mallyuskalar shıǵanaqları dúzilisin spiral' sızıqlar nizamlıqı járdeminde túsindiriwge háreket qılıw statikalıq modellestiriwge mısal boladı.
Dáslepki dinamikalıq modeldi, yaǵnıy shaxstı artıwın suwretleytuǵın modeldi Bel'giyalik alım Adol'f Ketls dúzgen edi.
Matematikalıq modellew biologiyalıq hám ekologiyalıq hádiyselerdi anıq túsindirme beriw hám keleshek izertlewler rejesin dúziwde qúdiretli faktor retinde úlken áhmiyetke iye.
4. Ekologiyanıń qısqasha tariyxı.Tiri organizmler ómiriniń sırtqı ortalıq menen baylanıslılıǵı áyyemginen málim. Áyyemgi dáwirde jasaǵan filosoflardıń dóretpelerinde haywanlardıń túrli instinktlari, balıqlar hám qustıń migratsiyalari, ósimliklerdi sırtqı túsi topıraq hám ıqlım sharayatları menen baylanıslılıǵı haqqında maǵlıwmatlar keltirildi. Oyanıw dáwirindegi jumıslarda ósimlik hám haywanlardıń dúzilisi jasaw sharayatları menen baylanıslı halda úyrenildi.
XVII - XVIII ásirler degi ekologiyalıq maǵlıwmatlar tiri organizmlerdiń ayırım gruppaların úyreniwge qaratılǵan edi. J. Byuffon {1707-1778} haywanlar dúzilisinde sırtqı ortalıq tásirin kórsetdi. J. B. Lomark {1774-1829} evolyutsion táliymattı ortaǵa tastap, haywan hám ósimlikler evolyutsion ózgerislerinde eń zárúrli faktor bolǵan sırtqı ortalıq ekenligin ayttı. Ch. Darvin “Túrlerdiń kelip shıǵıwı”{1859} shıǵarmasında “tábiyaat daǵı jasaw ushın gúres, yaǵnıy tur menen ortalıq ortasındaǵı hár qanday qarama -qarsılıqlardıń kórinisleri tábiyiy tańlanıwǵa alıp keledi hám evolyutsiyanıń háreketlendiriwshi kúshi bolıp tabıladı ” dep qaraydı. XIX ásirdiń ekinshi yarımında A. N. Beketov {1825-1902} ósimlik hám haywan dúzilisi qassiyetleri olardıń geografiyalıq dúzilisi menen baylanıslılıǵı Middindarf A. F. {1870} haywanlar turmısında bunı úyrenedi. K. Myobius {1977} biotsenozlar mánisin ashıp berdi. Ósimlikler jámááti haqqında G. F. Morozov hám Sukachev tiykar salındı. Orıs ilimpazları Keller B. A., Alyoxin B. B., Raminskiy B. G., Shennikov A. P. hám sırt ellik ilimpazlar Klementes F., Raukier, T. Dyu Rie, B raun-Blanke I hám basqalardıń fitotsenologik jumısları biogetsenologiyaniń rawajlanıwına úlken úles qosdı. Ulıwma ekologiya rawajlanıwda Ya. N. Kashkarov “Ortalıq hám jámáát” shıǵarması birinshi sabaqlıq bolıp qaldı. Tensli A {1935}ekosistema, Sukachev {1942}tomonidan biogeotsenoz haqqındaǵı táliymatlardı jaratılıwı 1950 jıllardıń basında G. Odum, Yu. Odum, R. Untekker, R. Margallef hám basqalar biologiyalıq ónimdarliqtiń teoriyalıq tiykarların jarattılar.
Juwmaq etip aytqanda ekologiyanıń social roli artıp barıp atır hám ol tábiyaattı qorǵaw hám odan aqılǵa say paydalanıwdıń teoriyalıq tiregi esaplanadı.
5. Orta Aziya hám Ózbekstanda ekologiyanıń rawajlanıwı. Orta ásirlerde Orta Aziyada jasap dóretiwshilik etken ilimpazlardan Muhammad Muso al-Xorezmiy, Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino hám t .b tábiyiy pánlerin rawajlanıwına úlken úles qosqanlar.
Orta Aziyanı úyrengen ilimpazlardan I. A. Severstov, A. N. Krasnov, D. N. Kashkarov, E. R. Korovin mekteplerin qáliplesiwinde ekologiyalıq jónelis zárúrli áhmiyetke iye boldı. P. A. Baranov, I. A. Raykova, R. I. Abolin, M. v. Kul'taisov, I. I. Garanitovlarning ekologo- fitostenologik qarawları da olar baspadan shıǵartırǵan bir qansha dóretpelerde jaritildi. Kashkarov D. N, Zoxidov T. Z, Meklenburtsov R. N. biostenozlarni ekologiyalıq kóz qarastan súwretlewdi.
Halqimiz áyyemginen ekologiyalıq materiallıq miyraslarǵa iye bolıp kelgen. Sonıń menen birge ótken ullı oqımıslılarimizdıń da tábiyaat, tiri organizmler hám olardıń sırtqı ortalıq menen óz-ara baylanıslarına tiyisli máselelerge toqtalıp ótkenliginiń guwası boldıq. Ózbekstan Respublikası FA Botanika, Zoologiya institutları ilimpazları hám haywanlar ekologiyasına bag'shlangan islerdi alıp barǵanlar hám barıp atırlar. Ózbekstan ósimlikler dúnyasın ekologiyalıq, floragenetik hám fitostenologik jónelislerde M. S. Popoov, E. P. Korovin, K. Z. Zokirov, A. Jeńimpazov, I. I. Granitov, S. S. Saxobiddinov, M. M. Nabiev, A. Butnov hám b. q. r. esaplanadı. Ózbekstanda ekologiyalıq baǵdardaǵı islerdiń tiykarshilari D. N. Kashkarov, hám E. P. Korovin esaplanadı. Olardıń 1930 jıllarda baspadan shıǵarılǵan “Ortalıq hám jámáát”, “Orta Aziya hám Qazaqstan shóliniń túrleri hám olardan xojalıqta paydalanıw keleshekleri”,” Shóldegi turmıs” shıǵarmalarınıń jaratılıwı boldı. Ózbekstanda haywanat álemin úyreniw D. N. Kashkarov iskerligi menen baylanıslı. Ol 1928 jılda AQSh ga bardı jáne bul jerde ekologiya sol waqıtta talay rawajlanǵan edi. Ol 7 ay iri ekologlardıń Adams, Shelvord, Chepman, Grinell, Elli, Teyler, Forxis hám basqalardıń jumısların úyrendi hám 12 universitet, muzey hám qorıq jerler menen tanıstı. Onıń dawamshıları akademikler T. Z. Zoxidov, A. M. Muhammadiev, UzFA sining xabarshı aǵzaları v. v. Yaxontov, M. A. Sultanov, R. O. Alımjonov haywanat áleminiń izertlewde ekologiyalıq jóneliste izertlewler alıp barǵanlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar

Q.X.Muftaydinov,H.M.Qodirov,E.Yu.Yulchiev Ekologiya Toshkent 2020
A.Ergashev ,T.Ergashev Ekologiya tiykarları Tashkent 2008