1-tema. Akademiyalıq jazıw. Jazba hám awızeki stil hám onıǹ ózgeshelikleri. Ólshem túsinigi. Til stilleri Jobası

Til stilleri, olardıń bir-birinen ózgeshelikleri, baylanısı haqqında sóz etilgende barlıq stiller ushın ortaq uluwma til quralların anıqlaw obyektiv túrde birinshi jobaǵa shıǵadı. Sonlıqtan bul másele kópshilik til ilimpazlarınıń ayırıqsha názerin awdarıp kiyatır. Olar bunday uluwmalıq sıpatqa iye bolǵan ortaq til qurallarınıń til stiller sistemasındaǵı ornın ayrıqsha belgilep ótedi.

Haqıyqatında da qaysı tilde bolmasın, onıń fonologiyalıq, leksikalıq hám grammatikalıq qurılısında barlıq stiller ushın ortaq sıpatqa iye uluwma til qurallarınıń bolıwı nızamlı qubılıs. Al stillik til baylıqları bolsa tildiń jámiyetlik xızmetiniń keńeyiwi hám rawajlanıwına baylanıslı sol uluwma ortaq til baylıqlarınıń tiykarında iske asadı. Turmıstıń barlıq tarawları boyınsha da sóylewshiniń qanday kásipte ekenligine, qaysı stilde bayanlawına qaramastan, onıń tiykarǵı leksikalıq quralı sıpatında xızmet etetuǵın sózler toparı bar. Sóylew tili me, kórkem ádebiyat shıǵarması ma, ilimiy ádebiyat pa, rásmiy is qaǵazları ma- olardıń barlıǵı da, mine sol tiykarǵı sózlik baylıqtıǹ tiykarında dóreydi. Bul sózlik topar hesh qanday óris tańlamastan qollanıla beredi, hesh qanday stillik shekleniwshilikke iye emes. Sonlıqtan da olar til leksikasınıń tiykarı retinde xızmet atqarıp kiyatır.
Awızeki sóylew tili ushın da, jazba stiller ushın da ortaq hám tiykarǵı sózlik baylıq retinde qollanılatuǵın sózler uluwma qollanılıwshı leksikanı quraydı. Olar qaraqalpaq tiliniń sózlik quramınıń basım kópshiliginen ibarat. Mısalı: adam, nan, kitap, qaǵaz, ay, kún, tún, suw, taw, tas, jer, quyash, at, jılqı, sıyır, men, ol, sen, biz, siz, erteń, búgin, kebir alıw, islew, oqıw, uyqılaw, júriw, kóriw, otırıw, turıw, bir, eki, úsh, tórt, bes, altı, jeti, segiz, toǵız, on, jigirma, mıń, aq, sarı, jaqsı, jaman, mazalı, úlken, pás, biyik, joqarı, tómen, jarıq, qarańǵı, durıs, bekkem hám t.b.
Bunday sózlerdiń uluwma qollanıwshılıq qásiyeti sonda, birinshiden, olar eń tiykarǵı túsiniklerdiń atamaları retinde qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında belgili ornına iye, ekinshiden, turmısta jiyi qollanıladı, úshinshiden, qaraqalpaq tilinde sóylewshi hár bir adamnıń jeke leksikasınıń tiykarın quraydı, tórtinshiden, barlıq kásip iyeleri ushın birdey túsiniklilikke iye, besinshiden, til stilleriniń qaysısında bolsa da tiykarǵı leksikalıq baylıqtı quraydı hám t.b.

Jazba hám awızeki stil hám onıǹ ózgeshelikleri. Qaraqalpaq xalqınıń búgingi kúnge jetip keliwinde hám usı dárejege erisiwinde onıń mádeniyatı, tili, ásirese, folklorlıq miyraslarınıń áhmiyeti úlken. Qaraqalpaq ádebiyatı awızeki hám jazba túrde rawajlandı.
Qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyliginiń beriliwi oqıtıw sisteması, tálim tárbiya, úgit-násiyat jumıslarınıǹ usı tilde alıp barılıwı ushın jaǵday jarattı. Qaraqalpaq tiline bolǵan qatnas túp tamırınan ózgerdi, onıń barlıq imkaniyatların úyreniw isleri keń kólemde alıp barılmaqta.
Qaraqalpaq ádebiy tili awızeki hám jazba ádebiyattıń tiykarǵı dóretiwshileri bolǵan alımlar, ziyalılar, jazıwshı-shayırlardıǹ ásirler dawamındaǵı mashaqatlı miyneti, tilge kórik beriw, onı úyreniw jolındaǵı xızmetleri nátiyjesinde túrkiy tiller semyasında ózine tán ornına iye boldı. Bul tilde ólmes kórkem shıǵarmalar, ilimiy izertlewler dóretildi. Bul jaǵday qaraqalpaq tiliniń de mádeniy tiller qatarınan orın alǵanlıǵın kórsetti. Búgingi kúnge shekem qaraqalpaq tiliniń barlıq tarawları boyınsha bir qansha ilimiy izertlewler alıp barıldı, qollanbalar jaratıldı, sózlikler dúzildi. Biraq tildiń ayırım birliklerine tán bolǵan barlıq imkaniyatlardı tolıq ashıp beriw, ásirese, sol imkaniyatlardan paydalanıwdaǵı sheberlik dárejesin belgileytuǵın izertlewler júdá az.
Qaraqalpaq xalqınıń milliyligi eń dáslep onıń ádebiyatında kórinedi. Ádebiyat eń dáslep awızeki formada qáliplesken. Xalıq awızdan -awızǵa dóretpelerdi taratıp jetkerip otırǵan. Sonıń arqasında qaraqalpaq xalıq awızeki dóretpeleri búgingi kúnde sanı jaǵınan kóp bolıp esaplanadı.
Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili túrkiy tiller arasındaǵı rawajlanǵan tillerdiń biri esaplanadı. Respublikamızdıń óz ǵárezsizligin qolǵa kirgiziwi, tilimizdiń respublikamız aymaǵında mámleketlik til sıpatında háreket etiwin támiyinlewshi bir qatar nızamlardıń shıǵıwı tilimizdiń rawajlanıwı ushın keń imkaniyatlar ashıp berdi. Házirgi kúnde respublikamızda hám sırtqı rásmiy qatnaslarda qaraqalpaq tiliniń mámleketlik til sıpatında qollanılıwı nızamlı túrde belgilep qoyıldı. Bul mádeniyatımız kórki bolǵan qaraqalpaq tiliniń xızmetin keńeytiw, onıń imkaniyatların jáne de rawajlandırıw, onı dúnya tilleri dárejesine kóteriw zárúrligin keltirip shıǵaradı.
«Stilistika» termini til hám ádebiyattanıw ilimlerinde XIX ásirdiń ortalarınan baslap qollanıla basladı. «Stil» sózi grek tilinen (grekshe “stylos” - taxtaǵa jazıw ushın súyir etip shıǵarılǵan tayaqshanı ańlatqan) alınǵan. Filologiya iliminde stilistika eki mánide túsiniledi: 1) til hám sóylew stilistikası; 2) kórkem ádebiyat stilistikası.
Til hám sóylew stilistikası házirgi ádebiy til hám ádebiy sóylewdiń stillik sistemasın izertleydi, al kórkem ádebiyat stilistikası ádebiy shıǵarmalardıń stillik ózgesheliklerin, sonday-aq ayırım jazıwshınıń yamasa ayırım ádebiy aǵımnıń stilin tekseredi. Stilistika da ádebiy tildiń stilistikalıq birligi bolatuǵın sózlerdiń belgilerin izertleydi hám til birlikleri arasındaǵı óz ara stilistikalıq qatnastıń principlerin anıqlaydı. Stillik óz ara qatnaslar sózlerdiń, turaqlı dizbeklerdiń, sonday-aq sóz formalarınıń, konstrukciyalardıń ishinde boladı. Mısalı, otır-omal, urdı-berip jiberdi, baxıtsız-mańlayı qara, júdá tez - qas qaqqansha, redaktor dúzetken maqala-redaktor tárepinen dúzetilgen maqala hám t.b. bir-biri menen stillik qatnastaǵı birlikler. Demek, stillik óz ara qatnaslar tildiń barlıq tarawlarına da tán.
Tildiń stilistikası hám ámeliy stilistikada eń oraylıq orındı sinonimiya iyeleydi, sebebi sinonimlik uyadaǵı (qatardaǵı) sózlerde óz ara qatnas júdá ayqın kórinedi, sonlıqtan da bunday birlikler bir sistemalas birlikler bolıp tabıladı. Sinonimler biri-birine leksikalıq mánileri boyınsha emes, al tek ózleriniń qosımsha stillik belgileri arqalı ajıraladı, yaǵnıy olardıń belgileri (leksikalıq mánileri) bir jaǵınan teń bolsa, al ekinshi jaǵınan (stillik) hár qıylı (qarama-qarsı) boladı: bas-gelle; júzi-shırayı-sıyqı-reńki-beti-ápsheri. Bul sózler mánisi boyınsha biri - birine qanshama jaqın bolǵanı menen stillik qollanılıwı jaǵınan biri-birinen ajıraladı. Stillik qatnaslar tek óz ara sinonimlik qatnasta turǵan til birliklerinde de kórinedi. Al, óz sinonimlerine iye bolmaǵan til birliklerinde bunday stillik qatnaslar bolmaydı. Máselen: tórt, on ekinshi, stol hám t.b. sózler, sonday-aq termin sózler tek ǵana bir mánili sózler bolıp, basqa sózler menen stillik qatnasta bolmaydı.
Ulıwma xalıqlıq sóylew tilinde til, qarapayım leksika, dialektizm, professionalızm hám jargonlar bir qatar qollanıla beredi. Biraq hár qanday xalıqtıǹ tiliniń baylıǵı bolıp onıń tek ádebiy tili ǵana xızmet etedi. Ádebiy til bul belgili bir normalarǵa túsip sistemalasqan ulıwma xalıqlıq tildiń eń joqarı forması. Basqasha aytqanda, ádebiy til belgili normaǵa tiykarlanǵan til. Norma - tildiń leksikalıq, morfologiyalıq, sintaksislik elementleriniń ishindegi jámiyetke xızmet etiwi ushın eń qolaylı hám durıs dep tańlap alǵan til qurallarınıń jıyıntıǵı bolıp esaplanadı. Jámiyet ushın kerekli bunday normalardı tildiń rawajlanıw barısına qaray sol tilde sóylewshi xalıqtıǹ ózi tańlap aladı. Olar sabaqlıqlar, sózlikler hám qollanbalar, baspa sóz, radıo, televidenie arqalı taratıladı. Qarapayım sózler, dialektizm, professionalızm hám jargonlar ádebiy tildiń quramına kirmeydi, sebebi olar ulıwma xalıqqa teńdey túsinikli emes, olardıń qollanıw órisi sheklengen. Solay etip, belgili bir normaǵa túsken ádebiy tildi durıs paydalanıw, aytılajaq pikirdi anıq, durıs, taza hám kórkem etip bildiriwge járdem etedi, yaǵnıy ol sóylewshiniń sóylew mádeniyatın joqarı kóteredi.
Til stilistikası ádebiy tildegi sózlerdiń, frazeologiyalıq dizbeklerdiń, sóz formalarınıń hám konstrukciyalardıń stillik qatnasların, olardıń stilistikalıq belgilerin anıqlaydı, al sóylew stilistikası sóylew materialların stillik differenciyaǵa sáykeslep qurıw nızamlılıqların úyrenedi.