1-Tema: Elektr tutiniwshilardiñ ùskinelerin quriw qaģiydalarina kòre gruppalaw

2-Tema:Elektr energiyaniñ xarakterestikasi.
Joba:
1.Elektr taminati haqqinda tusinik.
2.Elektr energiyasi xakterestikasi.
3. Elektr tokınıń ótkeriwshinde payda bolıw procesi.
Elektr támiynatı — elektr energetikasınıń sanaat, awıl xojalıǵı, transport, qala xojalıǵı, xalıq hám basqalardı elektr energiyası menen támiyinlew hám de onıń bólistiriwi menen shuǵıllanatuǵın bólimi. Oǵan elektr energiya dárekleri, kernewdi asırıwshı hám pasaytiruvchi elektr st-yalari, támiyinlewtaqsimlash elektr tarmaǵı, túrli járdemshi apparatlar hám imaratlar kiredi. Islep shiǵarılatuǵın elektr energiyasınıń tiykarǵı bólegi sanaat mútajlikleri ushın isletiledi. Elektr támiynatınıń tiykarǵı dárekleri elektr st-yalari (qarang Elektr stansiyası ), aymaqlıq energetika sistemalarınıń energiya menen támiyinlew tarmaqları (qarang Elektr tarmaǵı ). Iri sanaat kárxana 'minlash ushın ıssılıqelektr orayları IEM (TETS) den paydalanıladı. Bulardıń quwatı sanaat kárxanaları hám qala xojalıǵınıń energiya hám issiklikka bolǵan mútajligi menen belgilenedi (qarang Issiklikelektr orayı, Íssılıqelektr stansiyaları ). Elektr támiynatı sistemasında kóbinese joqarı kernewli tok isletiledi. Xojalıq kárxanalar hám uyro'zg'orda 220 v (kamdan kem jaǵdaylarda 110 v), iri sanaat kárxanaları, transport hám qala xojalıǵında 110 hám 220 kv, ayırım iri tarawlarda 330 hám 500 kv kernewli elektr energiyasınan paydalanıladı.
Elektr támiynatı sistemasınıń sxeması elektr energiyası dáreginen energiyanı qarıydarlarǵa uzatıwda aralıq kommutatsiya hám transformaciya (kernewdi ózgertiw) basqıshları sanı kem bolıwına, energiya dáregin ılajı bolǵanınsha qarıydarǵa jaqınlaw etip qurıwǵa tiykarlanadı. Energiyanı qarıydarlarǵa uzatıwda kabelli hám sımlı uzatıw usıllarınan paydalanıladı. Kernewdi ózgertiriwshi (tiykarınan, pasaytiruvchi) st-yalar qarıydarlar tıǵız jaylasqan aymaqtıń ortarog'iga qurıladı.
Ózbekstanda Elektr támiynatı tiykarınan, 20 -ásir baslarında Tashkentte 2 elektr st-ya qurıw menen baslandı. Eń iri GESlar: Chorvoq GES, Xo'jakent GES, Ǵáz zelkent GES, Farhod GES, eń iri ıssılıqelektr orayları (IEM): Ferǵana IEM, Muborak IEM, Tashkent IEM; iri elektr uzatıw liniyalari (EUL) sanı 20 dan artıq (qarang Energetika ). Resggublika qalaları hám awılların elektr menen támiyinlew oraylastırılǵan. Tashkent qalasında dáslepki elektr st-yalari 20 -ásir baslarında qurılǵan. Oraylasqan qala Elektr támiynatınıń baslanıwı Bo'zsuv GES dıń birinshi gezegi (1926 ) hám 6 kv kernewli ózgeriwshen tok kabel tarmaǵınıń jumısqa túsiriliwi menen baylanıslı. Házir tiykarǵı qala Elektr támiynatı dárekleri: Tashkent DIES, Tashkent ıssılıq elektr orayı (IEM), Tashkent GES lari kaskadi. Bunnan tısqarı, Elektr támiynatı sistemasında 60 tan artıq kishi st-yalar, transformator punktlarq, bólistiriw punktleri, kabel hám hawa sımları bar. (2005).Ilimpazlarimizning kóplegen izertlewleri nátiyjesinde biz sizge jetkezip
bermekshi bolǵan elektr tokı jáne onıń xarakteristikaları haqqında toqtalinar eken,
elektr energiyasın óndiristiń jáne de nátiyjeli hám joqarı quwat alıwǵa
bolǵan umtılıw zamirida joqarı effektli energiya dárekleri kashf etińip atır bul
tarawdıń perspektivası atom energiyası arqalı kúsheytildi. 1950-jıllardan baslap ol
Dúnyada rawajlana basladı. 1951-jılda elektr energiyası birinshi martta
Amerikanıń EBR-I reaktri dep atalatuǵın yadro reaktridan islep shıǵarıldı. XX
ásirdiń baslarında elekt energiyası kommerciya maqsetlerinde hám sonıń menen birge jámiyetlik mútájlikleri ushın keńeyiwde dawam etdi. Biz házirgi waqıtta elektr hádiysesi hám
nızamlarınıń zaman pán-texnikasın úyreniwde úlken áhmiyetke iye ekenligin
biykar etip bolmaydı. Sol sebepli de túrli hil elektr mashina hám ásbaplardıń
isleniwinı túsinip alıw, elektrdıń qásiyeti hám nızamların az sonda da bilip alıwımız shárt.
Tok ózi ne? Ol haqqında túsinik.
Elektr zaryadlarınıń bir tárepleme aǵımı elektr tokı dep júritiledi.
Zaryadlardıń qaysı tárepke háreket etiwinen qatiy názer elektr tokıń baǵdarı
shártli túrde oń zaryadlardıń háreket baǵdarında dep qabıl etilgen. +q1 hám
-q2 zaryadlar qaysı tárep háreket qilsa da, bir birinde tok máwij boladı, biraq onıń
baǵdarı kelisim tárepke qaray jónelgenligi kórsetiledi. Mısalı eritpelerde
ulıwma qandayda bir ortalıqtaǵı -q2 zaryadlar bir tárepke háreket etip I2 júzimdi, +q1 zaryad
oǵan keri tárepke háreket etip I1 júzimdi payda etse, bul toklardıń
baǵdarı bir tárepleme dep alınadı. Yaǵniy tok payda etetuǵın zaryadlar q=q1+ (-q2)
elaktr tok bolsa I = I1+I2 boladı.
1-súwret. Elektr tokınıń ótkeriwshinde payda bolıw procesi.
Metallarda erkin elektronlar tártipsiz háreketlenedi, bunnan tok payda bolmaydı
buǵan sebep elaktronlar bir tárepleme háreketlanganda bul elektronlardıń háreket
baǵdarı teris jónelgen elektr tokı ámeldegi dep esaplaymiz. Sebebi, qashan
ótkeriwshi boylap zaryadlanǵan bólekler +q hám -q lar tatibli háreketde qatnasıw etar
eken sondaǵana tok payda bolıp, onda kúshli reaksiya processleri ketedi. Biraq
keri belgili zaryadqa iye bolǵan júdá kóp elektron hám atom yadrolarınan
shólkemlesken jisimlar tártipli háreketlanganda hesh waqıt elekt tokı payda bolmaydı.
Sebebi oń hám keri zaryadlar óz-ara kompetsatsiyalanishi nátiyjesinde hár .Qanday maydan arqalı tolıq zaryad nolǵa teń boladı. Sol sebepli de elektr tokı
ulıwma kóriniste bunday tariflanadi. Elektr tokı bul kompetsatsiyalanmagan
artıqsha oń yamasa keri zaryadlardıń tártipli háreketine aytıladı.
Izertlew nátiyjeleri.
O'takazgichdagi erkin elaktronlarning ishki elektr maydan tasiridagi tártipli
háreketine ótkezgishlik tokı yamasa elektr tokı dep da júritiledi. Keńislikgi tártipli
háreketlerden de elektr tokı payda boladı olar zaryadlanǵan jisimlar yaǵniy jawın
tamshısı hám sol sıyaqlılar kiredi. Júzimdiń baǵdarı ushın shártli túrde oń
zaryadınıń háreket baǵdarı qabıl etilgen. Júzimdiń bunday baǵdarı texnikalıq
jónelis dep atalıb, tek ǵana keri zaryadlar yamasa eklektronlar payda etgen júzimdiń
baǵdarına háreket baǵdarı keri boladı. Elektr tokınıń payda bolıwı
ushın ush shárt zárúrli hám jetkilikli bolıp tabıladı;
1.Erkin zaryadlanǵan bóleksheler.
2.Ótkeriwshi.
3.Elektr maydan.
Sol úsh shatr arqalı bizge to'xtovsiz hám tártipli háreket aǵımı elektr tokı júzege
keledi. Elaktr tokınıń háreketleniwi onıń tok kúshi arqalı ámelge asıriladı. Yaǵniy
waqıt birligi ishinde oqib ótip atırǵan erkin elektronlar aǵımı sebepli ótkeriwshiniń
kese ótip atırǵan hám ol q zaryad muǵdarına muǵdar tárepten teń bolǵan júzimdiń
shama kúshi payda boladı. Onıń birligi HBS de [I]=[1 A]=[1 amper] dep qabıl
etilgen bolıp, bunda eki tutınıwshı berilgen bolsın deylik olardıń hár ekewi
da bir hil materialdan ibarat bolsaǵana bul tutınıwshılarǵa tok kúshi ketma ket
ulanib tok aǵımı úzliksiz uzatılıp turıladı. Onıń joqarı dárejede tutınıwshıǵa zálel
jemiriledi ushın olarǵa tok muǵdarın normasında ustap turıwshı apparatlar da
ornatıp qoyıw kerek esaplanadi. Ketma ket jalǵanǵan tutınıwchilarning paydalı tárepi
sonnan ibarat, tok kúshleri hár eki o'tkatgichda teń muǵdarda oqib o'tsagina
áne sonda qısqa tutasuvlar bolmaydı. Uzın sım arqalı tok úzliksiz háreketde
boladı. Bunı biz ápiwayı kóz menen kórip, qol menen tekkiza almaymız. Bir tok
aǵımındaǵı bir qansha +q,-q zaryadlı elektronlar ótkeriwshi boylap kóshiriledi, bul
óz ózinden ketpeytuǵın process bolıp ma'lun bir kernew astında zaryadlar
ótkeriwshi boylap tınımsız aylanıp jumıs atqaradı. Haqıyqattan da, sonı esten shıǵarmaw kerek bul oqib ótip atırǵan júzimli ótkeriwshiimizning qarsılıgı bolmaydı eken, biz
kutgandek tok aǵımınıń kútá úlken tezligi nátiyjesinde jarılıwlar júz boladı.
Ótkeriwshiniń qarsılig wazıypası júzimdiń kúshi hám kernewine baylanıslı bolmaydıden
bálki, ótkeriwshiniń materialı jáne onıń ólshemlerine baylanıslı bolǵan hám
ótkeriwshilerde ótkezgishlikcheklab turıwshı hossasi bolıp tabıladı sol zárúrli shártler arqalı texnikalıq buzılıwlar hám havfli bólekler aǵımı jónge salıw etiledi. Biz házirgi kúnde
texnikada hám turmısda tiykarınan ózgeriwshen júzimnen paydalanamız. Lekin kóp
jaǵdaylarda ózgermeytuǵın tok da kerek boladi.
Sinaw ushin sorawlar:
Joba:
1.Elektr taminati haqqinda tusinik.
2.Elektr energiyasi xakterestikasi.
3. Elektr tokınıń ótkeriwshinde payda bolıw procesi.