1. Tema: Internet tarmag’I haqqainda tu’sinik. Internet sistemasinda islew. Oqıw shınıǵıwınıń texnologiyalıq modeli
internetten paydalaniw omk
- Bu sahifa navigatsiya:
- 9.Tema: Internet informaciyalardıń qawipsizligin támiyinlew Reje: 1.Ma’limleme qa’wipsizligi 2. Ulıwma maǵlıwmat
| 3 – basqısh
Juwmaqlawshı (10 min) |
Sabaq juwmaǵı: 1. Aktiv qatnasqan oqıwshılardı bahalayman hám xoshametleymen. Úyge tapsırmanıń beriliwi: 2. Kelesi sabaqqa tapsırma hám onı orınlaw ushın kórsetpeler beremen. |
|
Bahaları menen tanıstıraman. Tapsırmanı jazıp aladı.
|
1-qosımsha: bahalaw kreteriyası. (Úyge tapsırma boyınsha)
2-qosımsha: ózbetinshe islew ushın ádebiyatlar.
3-qosımsha: bahalaw kreteriyası. (Taza tema boyınsha)
4-qosımsha: intellectual hújim.
5-qosımsha: slaydlar (ppt) (pptx)
6-qosımsha: bekkemlew ushın sorawlar.
7-qosımsha: kishi toparlar menen tanısıw.
8-qosımsha: kishi toparlarǵa tapsırmalar beriw.
9-qosımsha: úyge tapsırma.
9.Tema: Internet informaciyalardıń qawipsizligin támiyinlew
Reje:
1.Ma’limleme qa’wipsizligi
2. Ulıwma maǵlıwmat
3. Abaylar hám qawipsizlik ilajları
Informaciya qawipsizligi (anglichan: Information Security, sonıń menen birge, anglichan: InfoSec) — informaciyanı ruxsatsız kirisiw, paydalanıw, jarıyalaw, buzıw, ózgertiw, izertlew, jazıp alıw yamasa joq etiwdiń aldın alıw ámeliyatı bolıp tabıladı. Bul universal kontseptsiya maǵlıwmatlar qanday formada bolıwınan qaramastan (mısalı, elektron yamasa, fizikalıq ) ámel etedi. Informaciya qawipsizligin támiyinlewdiń tiykarǵı maqseti maǵlıwmatlardıń konfidensialligi, pútinligi hám bar ekenligin teń salmaqlılıqlı,[1] qóllawdıń maqsetke muwapıqlıǵın esapqa alǵan halda hám shólkem iskerligine hesh qanday zálel jetkizbewden qorǵaw bolıp tabıladı[2]. Buǵan, birinshi náwbette, tiykarǵı qurallar hám nomoddiy aktivler, abay dárekleri, hálsizlikler, potensial tásirinler hám ámeldegi qáwiplerdi basqarıw múmkinshiliklerin anıqlaytuǵın kóp basqıshlı qáwiplerdi basqarıw procesi arqalı eriwiladi. Bul process qáwiplerdi basqarıw rejesiniń natiyjeliligin bahalaw menen birge alıp barıladı [3].
Bul iskerlikti standartlastırıw maqsetinde ilimiy hám kásiplik jámiyetshilikler texnikalıq informaciya qawipsizligi ilajları, yuridikalıq juwapkerlik, sonıń menen birge, paydalanıwshı hám administratorlardı tayarlaw standartları salasında tiykarǵı metodologiya, siyasat hám tarmaq standartların islep shıǵıwǵa qaratılǵan turaqlı sheriklik tiykarında jumıs júrgizedi. Bul standartlastırıwǵa tiykarınan maǵlıwmatlarǵa kirisiw, qayta islew, saqlaw hám uzatıwdı tártipke soluvchi keń kólemli nızamlar hám qaǵıydalar tásir kórsetedi. Biraq, shólkemde eger turaqlı jetilistiriw mádeniyatı tuwrı qáliplestirilmagan bolsa, hár qanday standartlar hám metodologiyalarni engiziw júzeki tásir kórsetiwi múmkin [4].
Informaciya qawipsizliginiń orayında informaciyanı qorǵaw iskerligi — onıń jasırınlıǵı, bar ekenligi hám pútinligin támiyinlew, sonıń menen birge, sın kózqarastan jaǵdayda hár qanday mawasaǵa jol qoymaw máselesi jatadı [5]. Bunday jaǵdaylarǵa tábiy, texnogen jáne social báleler, kompyuterdiń isten shıǵıwı, fizikalıq kelilik hám basqalar kiredi. Dúnyadaǵı kópshilik shólkemlerdiń jumıs processleri elege shekem qaǵaz tiykarındaǵı hújjetlerge tiykarlanǵan [6], bolıp, tiyisli informaciya qawipsizligi ilajların talap qilsa-de, kárxanalarda cifrlı texnologiyalardı engiziw boyınsha ǵayratlar sanı turaqlı ósip barıp atır [7][8]. Bul bolsa informaciyanı qorǵaw ushın informaciya texnologiyaları (IT) qawipsizligi boyınsha qánigelerdi tartıwdı talap etedi. Bul qánigeler informaciya qawipsizligi texnologiyasın (kóbinese kompyuter sistemalarınıń bir túrin) támiyinleydi. Bul kontekstte kompyuter tekǵana xojalıq jeke kompyuterdi, bálki hár qanday quramalılıq hám maqsetli cifrlı apparatlar, yaǵnıy elektron kalkulyatorlar hám xojalıq texnika sıyaqlı baslanıwiy hám izolyatsiya qılınǵanlardan tartıp, sanaat basqarıw sistemaları hám kompyuter tarmaqları arqalı jalǵanǵan superkompyuterlargacha bolǵan cifrlı apparatlardı ańlatadı. Iri kárxana hám shólkemler óz biznesleri ushın informaciyanıń turmıslıq áhmiyeti hám ma`nisi sebepli, qaǵıyda jol menende, óz xızmetkerlerine informaciya qawipsizligi boyınsha qánigelerdi yollaydilar. Olardıń wazıypası barlıq texnologiyalardı jasırın maǵlıwmatlardı urlaw yamasa shólkemdiń ishki sistemaların baqlawǵa qaratılǵan zıyanlı kiberhujumlardan qorǵaw bolıp tabıladı.
Informaciya qawipsizligi bántlik tarawı retinde sońǵı jıllarda sezilerli dárejede rawajlandi hám o'sdi. Ol tarmaq hám tiyisli infratuzilma qawipsizligi, programmalıq támiynat hám maǵlıwmatlar bazasın qorǵaw, informaciya sistemaları auditi, biznestiń úzliksizligin joybarlaw, elektron jazıwlardı anıqlaw hám kompyuter kriminalistikasi sıyaqlı kóplegen professional qánigeliklerdi jarattı. Informaciya qawipsizligi boyınsha qánigeler miynet bazarında joqarı turaqlı bántlikke hám joqarı talapǵa iye. Bir qatar shólkemler (ISC) ² tárepinen alıp barılǵan keń kólemli izertlewler nátiyjesinde málim bolıwısha, 2017-jılda informaciya qawipsizligi tarawı basshılarınıń 66 % óz bólimlerinde jumısshı kúshiniń keskin jetiwmesligin tán alǵanlar hám 2022-jılǵa kelip bul tarawda qánigelerdiń tańsıqlıǵı dárejesi dúnyada 1 800 000 kisin shólkemlestiriwin shama etken [9].
Abaylar hám qawipsizlik ilajları
Informaciya qawipsizligine abaylar túrli sırtqı kórinislerde bolıwı múmkin. 2018-jıl ushın eń saldamlı abaylar „xizmat kórsetiw usılı daǵı jınayatlar“ (anglichan: Crime-as-a-Service), Internet ónimleri, támiynat shınjırları hám tártipke salıw talaplarınıń quramalılıǵı menen baylanıslı bolǵan abaylar bolǵan [10]. „Xizmet kórsetiw usılı daǵı jınayatlar“ iri jınayatlı jámiyetshilikler ushın darknet bazarında jınayatlı xızmetler paketin jańa payda bolǵan kiberjinoyatchilarga arzan bahalarda usınıwdıń bir úlgisi bolıp tabıladı. Bul joqarı texnikalıq quramalılıq yamasa joqarı baha sebepli ilgeri erisip bolmaǵan xakerlik hújimlerin ámelge asırıw imkaniyatın beredi. Bul bolsa kiberjinoyatni ǵalabalıq hádiysege aylantıradı [11]. Kóplegen shólkemler Internet ónimlerin aktiv qollanıw etpekteler. Bul apparatlar kóbinese qawipsizlik talaplarısız islep shıǵılǵanlıǵı sebepli, kiberhujumlar ushın qosımsha múmkinshilikler jaratadı. Bunnan tısqarı, internet xızmetleriniń jedel rawajlanıwı hám quramalılashuvi onıń ashıqlıǵın pasaytiradi, bul bolsa uǵımsız belgilengen huqıqıy qaǵıydalar hám shártler menen birgelikte shólkemlerge apparatlar tárepinen tóplanǵan klientlerdiń jeke maǵlıwmatlarınan óz ixtiyoriga kóre, olar bilmagan halda paydalanıw imkaniyatın beredi. Bunnan tısqarı, shólkemlerdiń ózleri IoT apparatları tárepinen tóplanǵan maǵlıwmatlardıń qay-qaysısı tısqarına uzatılıwın baqlawı qıyınshılıqlı másele bolıp tabıladı. Támiynat shınjırlarına abay sonda, shólkemler ózleriniń jetkezip beretuǵınları menen hár qıylı qımbatlı hám názik maǵlıwmatlardı almaslasadı, nátiyjede olar ústinen tikkeley qadaǵalaw joǵaladı. Sonday etip, bul maǵlıwmatlardıń jasırınlıǵı, pútinligi yamasa bar ekenligin buzıw qáwipi sezilerli dárejede asadı. Búgingi kúnde regulyatorlardıń barǵan sayın kóbeyip baratırǵan jańa talapları shólkemlerdiń turmıslıq informaciya aktivlerin basqarıwdı sezilerli dárejede quramalılashtirmoqda. Mısalı, 2018-jılda Evropa Birlespeinde qabıl etilgen „Ulıwma maǵlıwmatlardı qorǵaw qaǵıydalari“ (anglichan: General Data Protection Regulation, GDPR) hár qanday shólkemnen qálegen waqıtta óz iskerligi yamasa támiynat shınjırınıń qálegen bóleginde jaylastırılǵan jeke maǵlıwmatlardıń mazmunı, olardı qayta islew usılları, saqlanıw hám qorǵawlanıw tártibi hám qanday maqsetler ushın xizmet etiwin kórsetiwdi talap etedi. Bunnan tısqarı, bul maǵlıwmat tekǵana kepillikli organlar tárepinen tekseriw waqtında, bálki bul maǵlıwmatlar iyesiniń birinshi talabına qaray da usınıs etiliwi kerek. Bunday muwapıqlıqqa ámel qılıw zárúrli byudjet qarjları hám resurslarini shólkemdiń basqa informaciya qawipsizligi wazıypalarınan chetlashtirishni talap etedi. Jeke maǵlıwmatlardı qayta islewdi ápiwayılastırıw uzaq múddetli keleshekte informaciya qawipsizligin jaqsılawdı názerde tutsa da, qısqa múddette shólkemdiń xaterleri sezilerli dárejede asadı [10].
Kópshilik adamlar ol yamasa bul tárzde informaciya qawipsizligi abaylarına tap bolıwedi. Mısalı, olar zıyanlı programmalar (viruslar hám kompyuter qurti, troya oti (kompyuter virusı ) hám jalataylıq programmaları )[12], fishing yamasa identifikatorni urlaw jábirleniwshisi bolıwadı. Fishing (anglichan: Phishing) — jasırın maǵlıwmatlardı (mısalı, esap, parol yamasa kredit karta maǵlıwmatları ) alıwǵa qaratılǵan jalataylıq háreketleri bolıp tabıladı. Ádetde, olar internet paydalanıwshısın hár qanday shólkemdiń (bank, internet-dúkan, social tarmaq hám t.b. ) túp veb-saytınan ajıratıp bolmaytuǵın jalǵan veb-saytqa tartıwǵa háreket etediler [13][14]. Qaǵıyda jol menende, bunday urınıslar shólkem atınan [15] jalǵan veb-saytlarǵa siltemelerdi óz ishine alǵan jalǵan elektron pochta xabarların ǵalabalıq jiberiw arqalı ámelge asıriladı. Paydalanıwshı brauzerde bunday siltemenı ashıp, óz esap maǵlıwmatların kiritip jalataylardıń oljasına aylanadı [16]. 1964-jılda [18] anglichan tiline Ulgi:Tr kiritilgen bolıp, ol jaǵdayda kimning bolıp tabıladı jeke maǵlıwmatları (mısalı, kóbinese fishing jolı menen alınǵan at, bank esabı yamasa kredit karta nomeri) jalataylıq hám basqa jınayatlardı júz etıwde paydalanıladı.[17][18] Ayıpkerler atınan nızamǵa qarsı finanslıq jeńillikler, qarız alǵan yamasa basqa jınayatlardı júz etken shaxs kóbinese ayıplanıwshınıń ózi bolıp qaladı jáne bul onıń ushın saldamlı finanslıq hám huqıqıy aqıbetlerge alıp keliwi múmkin[19]. Informaciya qawipsizligi jeke turmısqa tikkeley tásir etedi jáne bul jaǵday túrli mádeniyatlarda túrlishe tariyplanishi múmkin.
Húkimetler, áskerler, korporatsiyalar, finans institutları, medicina mákemeleri hám jeke kárxanalar óz xızmetkerleri, klientleri, ónimleri, izertlewleri hám finanslıq nátiyjeleri haqqında turaqlı túrde úlken muǵdardaǵı jasırın maǵlıwmatlardı toplaydı. Eger bunday maǵlıwmatlar básekishiler yamasa kiberjinoyatchilar qolına túsip qalsa, bul shólkem jáne onıń klientleri ushın keń qamtılǵan huqıqıy aqıbetlerge, dúzetib bolmaydı finanslıq hám xor-zar joytıwlarǵa alıp keliwi múmkin. Biznes kózqarasınan, informaciya qawipsizligi ǵárejetlerge salıstırǵanda teń salmaqlılıqlı bolıwı kerek. Gordon-Lob[en] ekonomikalıq modeli bul mashqalanı sheshiwdiń matematikalıq apparattı xarakteristikalaydı [20]. Oǵan kóre informaciya qawipsizligi abayları yamasa informaciya qáwiplerine qarsı gúresishning tiykarǵı usılları tómendegilerden ibarat :
kemeytiw — hálsizliklerdi saplastırıw hám abaylardıń aldın alıw ushın qawipsizlik hám qarsı sharalardı ámelge asırıw ;
uzatıw — abaylardı ámelge asırıw menen baylanıslı ǵárejetlerdi úshinshi shaxslar : qamsızlandırıw yamasa autsorsing kompaniyalarına ótkeriw;
qabıllaw — qawipsizlik ilajların ámelge asırıw ǵárejetleri abaynı ámelge asırıwdan múmkin bolǵan zálelden asıp ketken táǵdirde finanslıq rezervlerdi qáliplestiriw;
waz keshiw — hádden tıs qáwipli iskerlikten waz keshiw[21].
Tariyx
Dáslepki baylanıs qurallarınıń payda bolıwı menen diplomatlar hám áskeriy basshılar jasırın jazıwmalarni qorǵaw mexanizmlerin jáne onı jalǵanlastırıwǵa urınıslardı anıqlaw usılların islep shıǵıw zárúr ekenligin anglaganlar. Mısalı, eramızdan aldınǵı 50-jıllarda Yuliy Tsezar tárepinen oylap tabıw etilgen shifrlaw usılı onıń jasırın xabarların biyganalar tárepinen o'qilishiga jol qoymaw ushın islep shıǵılǵan [22]. Jasırın xabarlar sonday belgilengenki, olar qorǵawlanǵan hám tek isenimli shaxslar tárepinen qorǵawlanatuǵın, qawipsiz bólmelerde arnawlı qutilarda saqlanǵan Pochta xızmetiniń rawajlanıwı nátiyjesinde xatlardı qabıllaw, parolın ashıw, oqıw hám qayta muhrlash jumısların orınlaw ushın mámleket shólkemleri payda bóle baslaǵan. Nátiyjede, Angliyada bul sıyaqlı maqsetler ushın 1653-jılda „Jasırın mekeme“ (anglichan: Secret Office) islengen[24]. Rossiyada xatlardı baqlaw Pyotr I dáwirinde jolǵa qóyılıp, 1690 -jıldan baslap sırt elge jiberiletuǵın barlıq xatlar Smolenskda qadaǵalaw etilgen. XvIII ásir ortalarında qabıl etiwshinde hesh qanday shubha oyatmasligi ushın derlik barlıq shet el diplomatlarning jazıwmalarini jasırın túrde „qora kabinetlar“de nusqalaw ámeliyatı sistemalı ózgeshelikke iye bolǵan [25]. Ashılǵannan keyin, xabardıń kriptoanalizin ótkeriw talap etilgen hám onıń ushın óz dáwirdiń belgili matematikalıqları „qora kabinetlar“ iskerligine tartılǵan. Buǵan baylanıslı eń ájayıp nátiyjelerge Kristian Goldbax erisken. Ol altı aylıq iskerligi dawamında Prussiya hám Fransiya ministrleriniń 61 xatini ashıwǵa muvaffaq bolǵan. Hátte birpara jaǵdaylarda, xat tabıslı shifrlangandan keyin, onıń mazmunı orta daǵı adamdıń hújimi nátiyjesinde almastırılǵan [26].
19 -ásir baslarında Rossiyada Aleksandr I húkimetke keliwi menen barlıq kriptografik iskerlik Sırtqı jumıslar ministrligi mekememesine ótkerilgen. 1803-jıldan baslap belgili orıs alımı Pavel Lvovich Shilling bul bólim xızmetine tartılǵan. Kanslerning eń zárúrli jetiskenliklerinen biri 1812-yilgi watan urısı waqtında Napoleon I dıń buyrıqları hám jazıwmalarini dekodlash bolǵan [27][28]. XIX ásirdiń ortalarında jasırın maǵlıwmatlardıń jáne de quramalı klassifikaciyalaw sistemaları payda boladı, bul bolsa húkimetlerge informaciyanı bayqaǵıshlıǵına qaray basqarıw imkaniyatın beredi. Mısalı, Britaniya húkimeti 1889 -jılda „Mámleket sırları tuwrısında“gi nızamdı baspadan shıǵarıwı menen bunday klassifikaciyanı málim dárejede nızamlılastırǵan].
Birinshi jáhán urısı dáwirinde barlıq urısıp atırǵan mámleketlikler tárepinen maǵlıwmatlardı uzatıwda kóp dárejeli klassifikaciyalaw hám shifrlaw sistemaları qollanılǵan. Bul bolsa óz gezeginde shifrlaw hám kriptoanaliz bólimleriniń payda bolıwı hám intensiv isletiliwine járdem bergen. Sonday etip, 1914-jıl aqırına kelip, Britaniya Admirallıǵı bólimlerinen biri — „40 -xana“ shólkemlesken hám ol Ullı Britaniyada jetekshi kriptografiya organına aylantırılǵan. 1914-jıl 26 -avgustda nemis jeńil kreyseri „Magdeburg“ Finlyandiya qoltıqınıń awızında Odensholm atawı qasındaǵı jar taslarǵa qo'ndirilgan. Bul aral sol dáwirde Rossiya imperiyasiga tiyisli bolǵan. Nemislar barlıq jasırın hújjetlerdi joq etip, bul kemani portlatishadi. Biraq Rossiyalıq suw astına súńgiwshiler suw astın tekserip, signallar kitapınıń eki nusqasın tabadılar hám olardan biri inglizlarga tapsırıladı. Tez arada járdemshi kemeler, sonıń menen birge, sırtqı teńiz kemeleri hám oǵan joldas bolǵan dushpan kemeleri ortasındaǵı baylanıs kodları kitapın alǵan inglizlar nemis teńiz kodların ashıwǵa muvaffaq boladı. Kodtı buzıw dushpandıń uslanǵan radio xabarların oqıw imkaniyatın beredi. 1914-jıl noyabr ayınıń aqırınan baslap „40 -xana“ derlik barlıq buyrıq hám buyrıqlardı uzatıwshı nemis flotınıń radiogrammalarini úzliksiz túrde shifrlawdı baslaydı. Olar birinshi ret 1914-jıl 16 -dekabrde nemis flotınıń Britaniya arqalına barıwı waqtında bul shifrdı ashıwdan paydalanıwǵan [30].
Urıslararo dáwirde shifrlaw sistemaları barǵan sayın quramalılasqan. Sol sebepli, jasırın xabarlardı shifrlaw ushın arnawlı mashinalar qollanila baslanǵan. Olardıń eń ataqlıı 1920 -jıllarda nemis injenerleri tárepinen jaratılǵan „Enigma“bolıp tabıladı. 1932-jılda Polsha razvedka shifrlaw byurosı „Enigma“ shifrın teris injenerlik arqalı buzıwǵa muvaffaq bolǵan [23].
Ekinshi Jáhán urısı dáwirinde Gitlerga qarsı koalitsiya mámleketleri ortasında almasılǵan maǵlıwmatlar kólemi milliy klassifikaciyalaw sistemaları hám baqlaw hám de taǵı basqarıw tártiplerin rásmiy muwapıqlashtirishni talap etken. Quramalı seyflar hám bazalardıń payda bolıwın inabatqa alǵan halda, hújjetlerdi kim basqarıwı múmkinligin (ádetde askarlar emes, bálki ofitserlar) hám olar qay jerde saqlanıwı kerekligini belgilep beretuǵın jasırınlıq jarlıqları kompleksi islep shıǵılǵan bolıp, olar tek hújjetlerdi basqarıwshılar ushın ashıq bolǵan. Urısıp atırǵan tárepler jasırın hújjetlerdi kepillikli joq etiw tártiplerin islep chiqganlar. Geyde bunday tártiplerdiń aynıwı pútkil urıs dawamında zárúrli razvedka jetiskenliklerine alıp kelgen. Mısalı, Germaniyanıń Ol-570 suw astı kemesi ekipaji inglizlar tárepinen qolǵa kiritilgen kóplegen jasırın hújjetlerdi joq ete almaǵan [31]. Informaciya qawipsizligi qurallarından paydalanıwdıń jaqtı mısalı joqarıda aytıp ótilgen „Enigma“ bolıp, onıń quramalı versiyası 1938-jılda payda bolǵan hám vermaxt hám fashistlar Germaniyasınıń basqa xızmetlerin tárepinen keń qollanılǵan. Ullı Britaniyada „Enigma“ járdeminde shifrlanǵan raxip xabarlarınıń kriptoanalizi Alan Turing basshılıǵındaǵı gruppa tárepinen tabıslı ámelge asırılǵan. Olar tárepinen islep shıǵılǵan „Turing Bombe“ (ing. dan — „Tyuring bombasi“) Gitlerga qarsı koalitsiyaga úlken járdem kórsetken hám geyde Birlespechilarning jeńisinde sheshiwshi rolni atqarǵan [23]. Amerika Qospa Shtatlarında Tınısh okeanı operatsiyaları teatrida radio baylanısların shifrlaw ushın signalchilarni Qospa Shtatlardan sırtda hesh kim bilmegen sortaxo hindu qáwiminen jallasadı [32]. Yaponlar hesh qashan maǵlıwmattı qorǵawdıń bul ekzotik usılınıń giltini tapa almaǵanlar [23]. 1930 -jıllardan baslap SSSRda mámlekettiń joqarı húkimet shólkemleri (sonday-aq Joqarı komandirlik shtab-kvartirasi) dıń telefon sáwbetlerin tıńlanishidan qorǵaw maqsetinde joqarı chastotalı signallardıń dawıslı modulyatsiyası hám olardıń keyingi skrablanishiga tiykarlanǵan arnawlı baylanıs qollanılǵan. Biraq, kriptografik qorǵawdıń joq ekenligi spektrometr járdeminde tutılǵan signal daǵı xabarlardı qayta qayta tiklewge múmkinshilik bergen[33].
XXI ásirdiń 2-yarımı hám XX ásir basları telekommunikatsiya, kompyuter texnikası hám programmalıq támiynat hám de maǵlıwmatlardı shifrlawdıń jedel rawajlanǵanlıǵı menen ajralıp turǵan. Íqsham, kúshli hám arzan esaplaw úskeneleriniń payda bolıwı elektron maǵlıwmatlardı qayta islewdi kishi biznes hám úy paydalanıwshıları ushın qolay etdi. Kompyuterlerdiń Internetge jalǵanıwı ańsatlashdi, bul bolsa electron biznestiń jedel rawajlanıwına alıp keldi. Bulardıń barlıǵı kiberjinoyatlarning kusheytiwi hám xalıq aralıq terrorizmning kóplegen jaǵdayları menen birgelikte kompyuterler hám olar saqlaytuǵın, qayta islenetuǵın hám uzatatuǵın maǵlıwmatlardı qorǵawdıń jaqsılaw usıllarına mútajlik tuwdırdı. Bunıń nátiyjesinde „Kompyuter qawipsizligi“ hám „Informaciya qawipsizligi texnikası“ sıyaqlı ilimiy pánler hám de informaciya sistemalarınıń qawipsizligi hám isenimliligin támiyinlewdiń ulıwma maqsetlerin gózlegen kóplegen professional shólkemler[34] payda boldı.
Ta’kirarlaw ushin sorawlar:
Download 119.6 Kb.
Do'stlaringiz bilan baham:
