1-tema. Kirisiw. PÁNniń maqseti hám wazíypalarí

Kelbetliklerde morfonologiyalıq qubılıslar. Kelbetlik ózine tán leksika-semantikalıq mánige, morfologiyalıq belgilerge hám sintaksislik ózgesheliklerge iye sóz shaqabı bolıp esaplanadı. Ol sóz ózgertiwshi affikslerge iye emes. Kelbetlik affiksatsiya, sóz qosılıw, sóz qosılıw hám affiksatsiya, leksika-semantikalıq hám leksika-sintaksislik usıllar arqalı jasaladı. Bul usıllar menen jasalǵan ayırım dórendi hám qospa kelbetliklerdiń qurılısında hár qıylı morfonologiyalıq qubılıslar payda boladı: tiykardıń qısqarıwı, inter fonemanıń payda bolıwı, fonemalar almasıwı, fonemalar yamasa bir neshe fonemalardıń túsip qalıwı hám t.b. Sonday-aq kelbetliktiń dáreje formalarınıń jasalıwında da ayrıqsha morfonologiyalıq ózgerisler payda boladı. Biz olardaǵı bunday ózgerislerge izbe-iz toqtap ótkendi maqul kórdik.
1. Qaraqalpaq tilindegi kelbetlik jasawshı affikslerdiń tek dawıssızdan turatuǵın variantları kóp emes. Tek feyilden kelbetlik jasawshı =aq//=ek affiksiniń -q/-k variantı kórsetilip kiyatır. Biraq házirgi qaraqalpaq tilinde bul variant penen jasalǵan dórendi kelbetlikler joq. Bul jaǵday da affiks morfemalardıń tek dawıssızdan ibarat variantı bolmaydı. Sóz qosılıw usılı menen jasalǵan qospa kelbetliklerdiń morfemalar shegarasında eki dawıslı qatar kelgen jaǵdayda aldıńǵı morfemadaǵı aqırǵı dawıslı fonema túsip qaladı: awma+eser =áwmeser, kózi+ashıq=kózashıq, janı+ashır=janashır hám t.b. Bunda a - Ø, i - Ø, ı - Ø morfonemaları payda boladı.
2. Qaraqalpaq tilinde =ıy//=iy affiksi arab tilinen ózlestirilgen bolıp, ol arqalı arab tiliniń grammatikalıq nızamları boyınsha dórendi kelbetlikler jasaladı. Ol arqalı mádeniyat, ádebiyat sózlerinen kelbetlikler jasalǵanda iyat - Ø morfoneması payda boladı: mádeniyat+ıy=mádeniy, ádebiyat+iy = ádebiy. Bularda morfonemalar payda bolıwı túbirdiń de, affikstiń de qaraqalpaq tiline arab tilinen ózlestirilgenligine baylanıslı.
3. Qaraqalpaq tilinde ayırım dórendi kelbetliklerdiń jasalıwında interfonemalardıń payda bolıwı ushırasadı. Máselen, qudamlı (jer), burandalı (kran), qıdırımpaz (adam) dórendi kelbetliklerde Ø-n, Ø-ım morfonemaları payda bolıp tur. A.Ayǵabılov bulardaǵı inter fonemalardıń payda bolıwın sóz prosodikasına, yaǵnıy buwınlar sistemasına baylanıslı dep kórsetedi. Bizińshe, olarda inter fonemalar hám fonemalar kompleksiniń payda bolıwınıń tiykarǵı sebebi sóz prosodikasına emes, al affikslerdiń qanday túbir morfemadan dórendi kelbetlik jasawına baylanıslı. Qaraqalpaq tilinde =lı//=li, -paz affiksleri atawısh sózlerden kelbetlik jasawshı affiksler bolıp esaplanadı. Al joqarıdaǵı mısallarda olar feyillerden kelbetlik jasap tur. Olardaǵı inter fonemalardıń payda bolıwı usı jaǵdayǵa baylanıslı kelip shıqqan. Qaraqalpaq tilinde =lı//=li, -paz affiksleri atawısh sózlerden kelbetlik jasaǵanda morfemalar qurılısında ózgeris bolmaydı: kerekli, aqıllı, ilimpaz, aspaz hám t.b. Al feyil sózlerden bul affiksler arqalı kelbetlik jasaǵanda olardıń qurılısında interfonemalardıń yamasa fonemalar kompleksi payda boladı. Qaraqalpaq tilinde jaǵımlı, unamlı, úylesimli, jeńimpaz dórendi kelbetliklerinde Ø-ım, Ø- m, Ø-im morfonemalarınıń payda bolıwı tiykardıń feyil sóz shaqabı bolıwına baylanıslı.
Qaraqalpaq tilindegi kelbetliklerdiń dáreje formalarınıń jasalıwında ayrıqsha morfonologiyalıq qubılıslar payda boladı. Sarı kelbetligine páseytiw dárejesiniń ǵısh, ǵılt affiksleri qosılǵanda túbirdiń sońındaǵı qısıq dawıslı túsip qalıp, a-Ø morfoneması payda boladı: sarı+ǵısh=sarǵısh, sarı+ǵılt = sarǵılt. Qızıl kelbetligine bul affiksler qosılǵanda túbirdegi ıl fonemalar kompleksi túsip qalıp, ıl-Ø morfoneması payda boladı: qızıl+ǵısh=qızǵısh, qızıl+ǵılt=qızǵılt.
1. ra - p: qap - qara; 2. rı - p: sap - sarı; 3. zıl - p: qıp-qızıl; 4. man - p: jap - jaman; 5. miz - p: sep - semiz; 6. rańǵı - p: qap - qarańǵı; 7. sıl - p: jap - jasıl hám t.b.
Qaraqalpaq tilinde ayırım kelbetliklerdiń intensiv formalarınıń jasalıwına m foneması da qatnasadı: shım - shıtırıq, qım - quwıt hám t.b. Bunda tırıq - m, wıt - m morfonemaları payda bolıp tur.
Qaraqalpaq tilindegi aq kelbetligi arttırıw dárejesinde bolmay appaq bolıwınıń da sebepleri bar. Bul haqqında joqarıda aytıp ótkenimizdey, buwınǵa baylanıslı bolǵan. Usınıń nátiyjesinde Ø - p morfoneması payda boladı. Sebebi tuyıq buwın sózdiń aqırında jumsalmaydı. Sonda ekinshi buwın dawıssızdan baslanadı.
Qaraqalpaq tilindegi ayırım kelbetliklerdiń arttırıw dárejesiniń jasalıwında bunnan basqa da morfonologiyalıq ózgerisler kórinedi. Máselen, teń kelbetligi arttırıw dárejesinde tep-teń bolıw menen teppe-teń, say kelbetligi arttırıw dárejede sap-say bolıw menen birge sayma-say, tuwrı kelbetligi arttırıw dárejesinde tup-tuwrı bolıw menen birge tuppa-tuwrı hám t.b. ózgerislerine iye boladı. Bulardaǵı ózgerisler tiykarınan buwınǵa baylanıslı kelip shıqqan. Sebebi tep-teń degende eki komponent buwınnıń quramındaǵı fonemalar sanı boyınsha teń kelip tur. Bul jaǵdayda eki komponent te buwın sanı boyınsha teńdey bolıp, birinshi komponentti kúsheytip aytıw xızmeti tómenleydi. Usıǵan baylanıslı bunday jaǵdayda Ø - ma (me, ba, be, pa, pe) morfonemaları júzege keledi.