1-tema. Kirisiw. PÁNniń maqseti hám wazíypalarí

2. bul elementlerdiń sózlerge jalǵanıw barısındaǵı ózgerislerde fonemalardıń quramın hám tártibin;
3. bunday ózgerislerdiń regulyar modelleri hám olardıń sóz jasaw menen sóz ózgertiw sistemasındaǵı ornın;
4. morfologiyalıq elementlerdiń fonemalıq quramı menen izbe-izligi nızamın, - úyretiwden ibarat ekenin kórsetedi. Monografiya avtorı morfonemanı morfonologiyanıń ápiwayı birligi, ol kúshli pozitsiyadaǵı fonemalar qatarı bolıp, bir yamasa bir neshe arxifonemalardı óz ishine qamtıydı,-dep esaplaydı. Morfonemaǵa bir klassqa kiretuǵın kúshli hám ázzi fonemalardı sáwlelendiriwshi birlik, rus tilinde 37 dawıssız, 5 dawıslı morfonema bar, -dep jazadı. Sonday-aq onıń anıqlawınsha, morfonologiya morfonemadan basqa joqarı birlikke de iye. Ol submorf dep atalıp, sóz formalarınıń óz aldına mánige iye emes, sóz formanıń mánisine tásiri joq bólekleri. İlimpazdıń bul pikirleri sońǵı dáwirlerde sınǵa alınıp, onıń durıs hám nadurıs tárepleri kórsetilip atır. Sózlerdiń qurılısındaǵı ushırasatuǵın mánige iye emes yamasa mánige tásiri joq bóleklerdi V.G.Churganova birinshi ret submorf termini menen atadı. Soǵan shekem bunday bólekler til biliminde hár qıylı terminler menen atalıp kiyatırǵan edi. Sońǵı dáwirlerde jazılǵan miynetlerde bul termindi qollanıw keń en jaymaqta.
Seslerdiń almasıwı haqqında L.R.Zinderdiń ayrıqsha pikirlerin ushıratamız. Ol: «...seslerdiń fonetikalıq hám tariyxıy almasıwları arasında úlken ayırmashılıq joq, birdey eki sestiń almasıwı hám fonetikalıq hám tariyxıy seslik almasıw kiriwi múmkin. Tildiń qurılısında janlı seslik almasıw da, tariyxıy seslik almasıw da belgili rol oynaydı. Bul jaǵday fonetika hám morfologiya tarawlarınan aralıq morfonologiya tarawınıń bóliniwine tiykar bolıp xızmet atqaradı»,- dep jazadı. Demek, L.R.Zinder morfonologiya tarawınıń til bilimi sistemasında orın alıw zárúrligin, onda seslerdiń almasıwı úyreniliwi kerekligin kórsetedi. Fonetikalıq hám tariyxıy seslik almasıwlardıń tiykarı bir ekenligine dálilli mısallar keltiredi.
1980-jılı N.E.İlinanıń rus tilindegi feyillerdiń morfonologiyasına arnalǵan monografiyası jarıq kórdi. Ol morfonologiyalıq qubılıslardı fonetikalıq qubılıslardan ajıratıp qarawda pozitsiyanı tiykarǵı ólshem sıpatında aladı hám morfonemaǵa «... hár qıylı grammatikalıq pozitsiyadaǵı bir-birin almastıra alatuǵın fonemalar jıynaǵı»,-dep anıqlama beredi. Monografiyanıń tiykarǵı bóliminde feyillerdiń betleniw sistemasında seslerdiń morfonologiyalıq almasıwları, morfonemalardıń quramı hám sisteması izertlengen.
Rus til biliminde morfonologiya tarawı ádewir úyrenilgeni menen ele onıń izertlew obiektleri, morfonologiyalıq qubılıslardıń tábiyatı, ózine tán ózgeshelikleri tolıq ashıp berilmedi. Ayırım máseleler boyınsha ilimpazlardıń pikirleri hár qıylı, hátte bir-birine qarama-qarsı bolıp keledi. Morfonologiyalıq qubılıslardıń ózine tán ózgesheliklerin ashıp beriw kerek boladı. Usı maqsetlerdi gózlegen halda 1983-jılı E.S.Kubryakova hám Yu.G.Pankratslardıń birlikte jazǵan morfonologiyaǵa arnalǵan monografiyası basılıp shıqtı. Monografiya avtorları morfonologiyalıq qubılıslarǵa funktsionallıq - dinamikalıq kóz-qarastan baha beredi. Morfonologiyalıq qubılıslardıń sıpatlamasın beredi hám morfonologiyalıq qaǵıydalardı usındı. Biraq morfonologiyalıq analizge rus tilinen material almadı, al házirgi german tillerindegi atawısh hám feyillerdiń betleniw paradigmasın obiekt etip alǵan. Avtorlar morfonemanı morfonologiyanıń birligi dep esaplamaydı, morfonologiya fonetika menen morfologiya tarawlarınıń aralıǵındaǵı til biliminiń óz aldına tarawı,-dep kórsetedi.
1986-jılı V.B.Kasevichtiń «Morfonologiya» degen monografiyası jarıq kórdi. Bunda birinshi ret keń kólemde morfonologiya máselelerine analiz islenip, tek evropa tilleriniń morfonologiyası emes, singarmoniyalıq tillerdiń morfonologiyası máseleleri de qarastırılǵan. Monografiyada dıqqat awdarılǵan tiykarǵı máselelerdiń biri - seslik almasıwlar.
V.B.Kasevich avtomat seslik almasıwlar fonetikalıq nızamlar arqalı iske asadı hám sonlıqtan olar fonetikanıń izertlew obyektine kiredi, al morfonologiyaǵa grammatikalıq protsessler menen basqarılatuǵın avtomat emes seslik almasıwlar kiredi dep esaplaydı. Monografiyada dıqqat awdarılǵan taǵı bir másele - morfemanıń tiykarǵı variantın anıqlaw. Bunı morfonologiyanıń tiykarǵı wazıypalarnıń biri dep kórsetedi hám morfemanıń tiykarǵı variantın anıqlawdıń ólshemlerin qarastırǵan.
Monografiyanıń bunnan keyingi bólimlerinde morfonologiyalıq qaǵıyda, morftıń arttırılıwı, submorf, morfonema, interfiks máseleleri qarastırılǵan. Avtor morfonologiyaǵa fonologiyaıq qubılıslar menen protsesslerdiń morfologiyalıq nızamlar menen basqarılıwın kirgizedi, sonlıqtan morfonologiyalıq qaǵıydalarda bir tárepten fonologiyalıq birlikler, olardıń tipleri, máselen, «juwısıńqı dawıssızdan baslanatuǵın túbir», al ekinshi tárepten morfologiyalıq birlik, máselen, «kóplik sannıń suffiksi» sıpatında kórinedi ,-deydi. Usı jaǵdaylardı esapqa alǵanda morfonologiya óz birligine iye emes. Biraq morfemalar birigiwindegi olarda morfonologiyalıq ózgerisler boladı. Usınday ózgerislerge ushıraǵan morfemalardı V.B.Kasevich submorf ataması menen atawǵa bolatuǵının, submorf - morftıń bólekleri ekenin, biraq olardıń tiykarǵı ózgesheliklerin ele úyreniw zárúrligin kórsetedi.
Monografiyada morfonologiya menen singarmonizm nızamı arasındaǵı baylanısqa da ayrıqsha itibar berilgen. Onda singarmonizm morfonologiya menen tikkeley baylanıslı ekeni, singarmonizm morfonologiyanıń úsh tarawına da qatnaslı ekeni kórsetilgen. Birinshiden, singarmonizm morfemalardıń fonologiyalıq sıpatın belgileydi, yaǵnıy qanday fonemalardan baslanatuǵın morfemalar bir-biri menen dizbeklesetuǵının anıqlaydı. Ekinshiden, affikslerdiń fonemaları singarmoniyalıq tillerde túbir sózdiń fonologiyalıq sıpatına ǵárezli boladı. Úshinshiden, singarmonizm nızamı ulıwma sózdiń (sóz formanıń) fonologiyalıq sıpatın belgileydi.
Usılay etip, ulıwma hám rus til biliminde morfonologiya tarawı boyınsha bir qatar izertlew jumısları júrgizildi, monografiyalıq miynetler jazıldı. Usıǵan qaramastan ele rus til biliminde de morfonologiyanıń birligi, izertlew obiektleri haqqında hár qıylı kóz-qaraslar, pikirler bar.
1980-jılı jarıq kórgen rus tiliniń grammatikasında morfonologiyanıń izertlew obyektine tek tariyxıy seslik almasıwlar, tiykarlardıń qısqarıwı hám úlkeyiwi kirgizilgen. Morfonema morfonologiyanıń birligi dep qaralmaydı.
Morfonologiyalıq qubılıslar dúnya tillerinde birdey emes. Túrkiy tiller, sonıń ishinde qaraqalpaq tili de tipologiyalıq jaqtan agglyutinativ tiller toparına kiretuǵınlıǵı belgili. Agglyutinativ tillerde flektiv tillerge salıstırǵanda fonemalardıń almasıwı ózine tán ózgesheliklerge iye. Eki túrli tiptegi tillerde morfonologiyalıq qubılıslardıń payda bolıw jolları, tábiyatı, muǵdarı arasında ayırmashılıqlar bar. Flektiv tillerde agglyutinativ tillerge salıstırǵanda morfonologiyalıq qubılıslar kóbirek ushırasadı. Biraq bunnan túrkiy tiller morfonologiyasın izertlewdiń zárúrligi joq degen juwmaq kelip shıqpaydı. Bul salıstırmalı aytılǵan pikir. İzertlew obiektleriniń kólemi ilimniń aktuallıǵına ayrıqsha tásir etpeydi. Onıń ústine morfonologiya aralıq taraw bolǵanlıqtan, ol til biliminiń barlıq tarawları menen baylanıslı.
Tyurkologiyada morfonologiyaǵa arnalǵan dáslepki miynet İ.P.Pavlov tárepinen chuvash tiliniń materialları tiykarında jazıldı. Avtordıń kórsetiwinshe, morfonologiyada tómendegi máseleler úyreniledi: a) morfemalardıń (túbir hám affiks) fonematikalıq strukturası; b) sózlerge morfemalardıń jalǵanıw qaǵıydaları (fonemalar almasıwı, interfonema, morftıń úlkeyiwi, dóretiwshi tiykardıń qısqarıwı). Ol usı tiykarda chuvash tilindegi túbir hám affiks morfemalardıń fonematikalıq strukturasın, fonemalardıń almasıwın, morftıń úlkeyiwin hám qısqarıwın qarastırǵan. Morfonemanı morfonologiyanıń tiykarǵı birligi dep esaplaydı. Fonemalardıń almasıwın fonetikalıq hám tariyxıy túrlerge ajıratpaǵan.
E.R.Tenishev sarı uyǵır hám salar tilleri boyınsha jazǵan grammatikalarında morfonologiyaǵa ayrıqsha dıqqat awdarıp, onı til biliimniń ayrıqsha bir tarawı sıpatında qaraǵan (ol morfonologiya emes, al fonomorfologiya atamasın qollanǵan). Onıń pikirinshe, fonomorfologiya fonetikalıq hám fonologiyalıq qurallardıń morfologiyalıq qubılıslardı payda etiwi. Morfonologiyanıń izertlew obyektine dawıslı hám dawıssız fonemalardıń únlesligi, assimilyatsiya hám seslerdiń almasıwı kiredi. Avtor seslerdiń almasıwın pozitsiyalıq hám tariyxıy túrlerge bólmeydi.
Rus til biliminde de, tyurkologiyada da morfonologiya termini menen qatar fonomorfologiya termini qollanıladı. Ayırım miynetlerde olar sinonim retinde qollanılsa, al ayırım miynetlerde bir-birinen ajıratılǵan.
N.A.Baskakov óz miynetlerinde morfonologiyanı fonomorfologiyadan ajıratadı. Fonemalar birigiwi hám olarǵa sáykes keliwshi seslerdiń payda bolıw nızamları menen belgilenetuǵın morfemadaǵı fonemalar sanı hám olardıń baylanısın izertleytuǵın taraw morfonologiya ,-deydi. Fonomorfologiya - morfemalardıń hám bir morfema quramındaǵı morflardıń dúzilisindegi fonologiyalıq ayırmashılıqlardı hám olardıń funktsional maqsette qollanılıwın izertleytuǵın fonologiya menen morfologiya arasındaǵı taraw,-deydi. N.A.Baskakov birinshi buwın fonemanıń pútin sózge tásirin hám sózdiń dúziliwin támiyinleniwin morfonema túsinigi menen baylanıstıradı. Solay etip, ol morfonologiya boyınsha arnawlı miynet jazbaǵanı menen túrkiy tillerdiń fonetika hám morfologiyaǵa arnalǵan miynetlerinde oǵan ulıwma kólemde toqtap ótedi hám bul tarawdıń ele izertlenbey atırǵanın ayrıqsha eskertedi.
Házirgi waqıtta N.A.Baskakovtıń miynetinde qollanılǵan morfonema túsinigine singarema yamasa buwın-fonema túsinigi sáykes keledi. Bir buwınnıń qurılısındaǵı dawıslı hám dawıssızlar bir-biri menen únlesip, olar bir fonema sıpatında kórinedi.
1980-jılı V.İ.Zolxoevtıń agglyutinativ tiller morfonologiyası boyınsha monografiyası jarıq kórdi. Monografiyada buryat, mongol, qalmaq, yakut hám tuva tilleriniń mısalında sóz hám morfemalar shegarasındaǵı fonemalardıń xızmeti izertlenip, fonemalar sistemasına hám morfemanıń fonemalıq strukturasına sıpatlama berilgen. Sonday-aq morfema ishinde hám shegeralarında fonemalardıń dizbeklesiw norması úyrenilgen. Avtordıń pikirinshe, sózlerdiń fonologiyası a) dawıslı fonemalardıń birinshi hám sońǵı buwınlardaǵı xızmetin, yaǵnıy dawıslılar únlesligin; b) dawıssızlardıń sózler shegarasındaǵı pozitsiyalıq qollanılıw ózgesheligin izertleydi. Morfemalar fonologiyası a) morfemalardıń fonemalıq strukturasın; b) dawıssız fonemalardıń morfemalar ishinde hám shegarasında dizbeklesip jumsalıwın; v) fonemalar almasıwın úyreniwdi óz ishine qamtıydı. Sóz morfemalardan dúziletuǵın bolǵanlıqtan ol morfemalar fonologiyasın óz ishine qamtıydı, yaǵnıy morfonologiya sóz fonologiyasınıń bólegi bolıp esaplanadı.
Bashqurt tiliniń grammatikasında morfonologiya grammatikanıń ayrıqsha bir tarawı sıpatında qarastırılǵan. Onıń izertlew predmetine tiykar hám affikslerdiń agglyutinattsiyasında, tiykardıń qosılıwında hám tákirarlanıwında ushırasatuǵın fonetikalıq ózgerisler kirgizilgen. Sonday-aq seslerdiń almasıwı morfonologiyanıń izertlew obyekti sıpatında úyrenilgen.
M.Z.Zakievtiń maqalasında morfonologiyanıń rus hám túrkiy tillerde izertleniw jaǵdayı sóz etiledi. Eki tiptegi tillerde morfonologiyalıq qubılıslardıń tábiyatı salıstırılıp, túrkiy tillerdegi tariyxıy seslik almasıwlar da, fonetikalıq seslik almasıwlar da morfonologiyanıń izertlew predmetine kiredi,-deydi. İlimpaz flektiv tillerdegi túbir morfemalarda fonemalar qatań, standart quramǵa iye bolmaydı, sonlıqtan ol tillerde morfonologiya tek tariyxıy seslik almasıwlar menen sheklense boladı. Al túrkiy tiller morfonologiyasın tek tariyxıy seslik almasıwlar menen belgilew onıń shegarasın tarıltadı ,-degen pikir aytadı. Haqıyqatında flektiv tillerde morfemalar birikkende túrli ózgerisler ushırasadı. Bul olardıń tábiyatına tán ózgeshelik bolıp esaplanadı. Biraq soǵan qaray, yaǵnıy morfonologiyanıń izertlew obyektin kólemge qaray sheklew shınlıqqa sáykes kelmeydi. Al onıń túrkiy tillerde pozitsiyalıq seslik almasıwlar fonetikada artikulyatsiyalıq ózgesheligi boyınsha, al morfonologiyada olar morfemalar quramında qollanılıwı boyınsha úyreniliwi kerek,-degen pikirine qosılıwǵa boladı. Avtor morfemada almasatuǵın fonemalardı morfonema sıpatında qaraydı. Biz onıń bul pikirine qosılamız.
Tatar tilindegi tiykardıń qısqarıwın morfonologiyalıq qubılıs sıpatında úyrengen D.A.Salixovanıń maqalası basılıp shıqtı. Onda sóz shaqapları boyınsha tiykarǵa affiksler jalǵanǵanda tiykardıń qısqarıwı hám onıń sebebi qarastırılǵan.
1984-jılı F.Djalilovtıń azerbayjan tili morfonologiyası boyınsha ocherki járiyalandı. Onda azerbayjan tiliniń materialları tiykarında seslerdiń almasıwı, tiykardıń qısqarıwı yamasa kerisinshe arttırılıwı, eliziya, gaplologiya qubılısları morfonologiyanıń izertlew obyekti sıpatında úyrenilgen. Avtor seslik almasıwlardı fonetikalıq hám tariyxıy seslik almasıwlar dep bólmeydi. Bir morfema qurılısındaǵı almasatuǵın seslerdi morfonema dep ataydı. Bul miynet morfonologiya boyınsha dástúriy túsiniklerge tiykarlanıp jazılǵan. Ocherk avtorı usı miyneti tiykarında 1989-jılı doktorlıq dissertatsiya jaqladı.
1984-jılı jarıq kórgen túrkiy tillerdiń salıstırmalı-tariyxıy grammatikasında morfonologiya (grammatikada «fonomorfologiya» terminin qollanılǵan) máseleleri óz aldına qarastırılıp, onıń izertlew obyektine sóz hám buwınlardıń strukturası, sózlerde singarmonizm nızamlarınıń kórinisleri kirgizilgen.
1986-jılı inglis hám rus tilleri salıstırmalı morfonologiyasına arnalǵan R.Nepesovanıń monografiyası basılıp shıqtı.
Qazaq til biliminde morfonologiya máseleleri boyınsha shuǵıllanıwshı A.Ayǵabılov bolıp esaplanadı. Onıń qazaq tili morfonologiyası boyınsha qollanbaları, monografiyası basılıp shıqtı. 1997-jılı doktorlıq dissertatsiya jaqladı. Onıń pikirinshe, morfonologiyalıq qubılıslar menen fonetikalıq qubılıslardı bir-birinen ajıratatuǵın ólshemler bolıwı kerek. «Fonetikalıq nızamlar negizinen qay tilde bolsın sóylewshi millettiń artikulyatsiyalıq múmkinshiliklerine baylanıslı qáliplesedi de, basqasha awıtqıw bolmaydı. Al morfonologiyalıq qubılıslar artikulyatsiyalıq shekke, múmkinshilikke tiykarlanbaǵan, tek sóylew protsesinde payda bolǵan ózgerislerdiń áste-áste tillik dástúrge aylanıwınan barıp qáliplesken ózgerisler»,-deydi. Usıǵan baylanıslı ol tek tariyxıy seslik almasıwlardı morfonologiyaǵa kirgizedi. Biraq onıń miynetlerinde talqılanǵan mısallardıń kópshiligi fonetikalıq nızamlar tiykarında payda bolǵan ózgerislerden ibarat. Haqıyqatında da, fonetikalıq qubılıslar menen morfonologiyalıq qubılıslardı bir-birinen ajıratıp, olar arasına shegara belgilew haqqındaǵı avtordıń pikiri dıqqatqa ılayıq. Biraq búgingi kúnge shekem bunday anıq shegaralar islenbedi. A.Ayǵabılov morfonemanı morfonologiyanıń tiykarǵı birligi dep esaplaydı. Seslerdiń almasıwınan basqa dawıssız seslerdiń dizbegin, dissimilyatsiya, metateza, infiks, geminat dawıssızlardı morfonologiyanıń izertlew predmeti retinde qarap, olardı hár tárepleme túsindiriwge háreket etken.
Qırǵız til biliminde T.Sadıqovtıń morfonologiya boyınsha monografiyası jarıq kórdi hám bul másele boyınsha doktorlıq dissertatsiya jaqladı. Avtordıń durıs kórsetkenindey, túrkiy tiller morfonologiyası házir óziniń qáliplesiw basqıshında tur. Biraq onıń aytıwınsha, morfonologiyanıń kóplegen máseleleri boyınsha hár qıylı pikirler, kóz-qaraslar bar. Morfonologiyanıń bas maqseti morfema variantlarınıń invariantın belgilew. Onıń tiykarǵı izertlew obyekti morfemanıń dáslepki forması bolıp eslaplanadı.
Ózbek tili morfonologiyası boyınsha A.Nurmanovtıń, A.Abduazizovtıń monografiyası jarıq kórdi. A.Nurmanovtıń miynetinde morfonologiya tarawınıń izertleniw obyekti, morfonema túsinigi, oppozitsiya dúziwshi seslerdiń bir-biri menen almasıwı, olardıń sebepleri úyrenilgen. A.Abduazizov morfemalardıń birigiwinen sóz hám sol sóz strukturasındaǵı morfemanıń fonologiyalıq tárepi, ondaǵı kombinatorlıq seslik ózgerisler hám fonemalar almasıwı morfonologiyanıń tiykarǵı wazıypası bolıp esaplanadı. .... morfemadaǵı fonemalar almasıwı yamasa ózgeriwi sóz dizbeginiń ornına «morfonema» atamasın qollanıw qolaylı ekeni kóp ilimiy izertlew jumıslarında kózge taslanadı. Morfonema fonemadan joqarı bolǵan formal túsinik -dep jazadı. Monografiyada túbir hám affiks morfemalardıń fonologiyalıq strukturası, morfonologiyalıq alternatsiyalar qarastırılǵan.
M.Djusupov óziniń miynetinde seslerdiń almasıwına toqtap, pozitsiyalıq seslik almasıwlar (fonologiyalıq) menen pozitsiyalıq emes seslik almasıwlardı (morfologiyalıq) bir-birinen ajıratadı. Onıń pikirinshe, pozitsiyalıq seslik almasıwlar ózleriniń ózgeshelikke iye bolmawı arqalı hám pozitsiya menen anıqlanadı, al pozitsiyalıq emes seslik almasıwlar ayırmashılıqqa iye hám pozitsiya menen anıqlanbaydı.
Qaraqalpaq til biliminde morfonologiya ele arnawlı izertlewdiń obyekti bolǵan joq. Biraq basqa tillerdegi sıyaqlı qaraqalpaq til biliminde de fonetikaǵa, morfologiyaǵa arnalǵan bir qatar miynetlerde búgingi kún kóz-qarasınan morfonologiya tarawınıń izertlew obyektine kiretuǵın kóp ǵana máseleler úyrenilgen Solay etip, til biliminiń eń jas tarawlarınıń biri bolǵan morfonologiya boyınsha ulıwma hám rus til bilimindegi hám tyurkologiyadaǵı eń tiykarǵı ilimiy - izertlew jumısları usılardan ibarat. Sholıw jasap ótken ádebiyatlardan málim bolǵanınday, ele rus til biliminde de, tyurkologiyada da morfonologiya máseleleri tereń hám hár tárepleme izertleniwi zárúr.