1-tema. Metallar xaqqında ulıwma mag`lıwmatlar

                        

1-tema. Metallar xaqqında ulıwma mag`lıwmatlar 

Bu`gingi  ku`nge  kelip  metallarg`a  to`mendegishe  anıqlama  bersek  boladı: 

temperatura  artkan  sayın  elektr  o`tkizgishligi  to`menleytug`ın,  ıssılıqtı  jaqsı 

o`tkizetug`ın,  balg`alanatug`ın  ha`m  o`zine  ta`n  jıltıraqlıqqa  iye  bolg`an 

elementler metallar dep ataladı. 

Ha`zirgi  waqıtta  D.  İ.  Mendeleevtin`  periodlıq  sistemasında  108  ten  aslam 

ximiyalıq  elementler  bar  ekenligi  bizge  ximiya  kursınan  ma`lim.  Bul  barlıq 

elementler  metallar  menen  metall  emeslerge  bo`linedi.  Periodlıq  sistemadag`ı 

elementlerdin`  80  nen  aslamı  metallar  bolıp  esaplanadı  ha`m  olardın`  ko`pshiligi 

periodlıq    sistemanın`  shep  ta`repinde jaylasqan. Metallar metall emeslerden  elektr 

togin  o`tkiziwshenligi  menen  parıqlanadı.  Biraqta  elementlerdin`  elektr 

o`tkiziwshenlik  da`rejesi  olardı  metallar  yaki  metall  emesler  dep  anıqlama  beriwge 

tiykar  bola  almaydı,  sebebi  sonday  metallar  da  bar,  olardın` elektr o`tkiziwshenligi 

bazı-bir  metall  emeslerden  sa`l  g`ana  joqarı.  Bunnan  tısqarı,  elektr  o`tkiziwshenlik 

temperaturag`a  baylanıslı  boladı.  Bazı-bir  elementlerdin`  elektr  o`tkiziwshenligi 

temperaturanın`  ko`teriliwi  menen  to`menleydi.  A`ne  usınday  elementler  metallar 

qatarına kiretug`ınlıg`ın  biz bilemiz. 

   Sonı  da  aytıp  o`tiw  kerek,  metallar  menen  metall  emesler  arasına  keskin 

shegara  qoyıp  bolmaydı,  sebebi  bazı-bir  metallarda,  mısalı  normal`  sharayatta 

gu`mis  elektr  togin  temirge  salıstırg`anda  shama menen 6 ese jaqsı o`tkizedi, biraq 

gu`mis  gaz  halında  bolsa,  onda  gu`miste  metallıq  qa`siyetler  bolmaydı,  bazı  bir-

metall  emeslerde  bolsa,  mısalı  fosforda  joqarı  basım  astında  metallıq  qa`siyetleri 

payda  boladı.  Normal`  jag`dayda  gu`miske  salıstırg`anda  elektr  togin  50  ese  kem 

o`tkizetug`ın  suyıq  sınap  –39

o

S  da  qattı  zatqa  aylanadı  ha`m  onın`  elektr 

o`tkiziwshenligi  gu`miske  jaqınlasadı.  Demek,  elementlerdi  metallar  ha`m  metall 

emesler  dep gruppag`a ajıratıw sha`rtli  eken. 

   Ju`da`  ko`pshilik  metallardın`  atomlarının`  sırtqı  (valentlik)  elektronları sanı 

birew  yaki  ekew  bolıp,  olar  yadrog`a  a`zzirek  tartılıp  turadı,  sonlıqtan  ma`lim 

sharayatlarda  metallardın`  atomları  mine  usı  elektronlarının`  birewin  yaki 

ekewinde  metall  emeslerge  berip, o`zi on` zaryadlı ionlarg`a  aylanadı.  

   Ha`tteki  ju`da`  kishkene  potentsiallar  ayırması  payda  etilse  de  metallardın` 

atomlarındag`ı  elektronlar  ta`rtipli  ha`reketke  kelip,  on`  polyusqa  qaray  kozg`aladı 

usının`  na`tiyjesinde  elektr  togi  payda  boladı.  Metallardın`  elektr  togin  jaqsı 

o`tkiziwine  sebep te mine usı na`rse. 

   Ha`r  qıylı  metallardı  bir-biri  menen  salıstıra  otırıp,  bizler  olarg`a  ulıwma 

bolg`an  qa`siyetler  menen  birge,  olar  bir-birinen  ku`shli  ajıralıp  ta  turatug`ının 

ko`remiz.  Mısalı,  metallar  eriw  temperaturası  boyınsha  bir-birinen  ku`shli  ajıralıp 

turadı.  Sınap  komnatalıq  temperaturada  suyıq  halatda  boladı,  tek  g`ana  –38,5

o

S 

temperaturada  qatadı,  galliy  bizin`  alaqanımızdın`  ıssılıg`ında-aq  eriydi-yag`nıy 

onın`  eriw  temperaturası  29,5

o

S,    al  vol`framdı  eritiw  ushın  onı    3450

o

S 

temperaturada qızdırıw kerek. 

Metallardın`  klassifikatsiyası.  Barlıq  metallar  eki  gruppag`a,  yag`nıy  qara 

metallar  gruppası menen ren`li  metallar  gruppasına bo`linedi.  

 Qara  metallar  gruppasına,  tiykarınan  temir  kiredi  (temirdin`  birikpeleri-

shoyın  ha`m  polatta  qara  metallar  gruppasına  kiredi),  qalg`an  barlıq  metallar  ren`li 

metalar  gruppasın du`zedi.  

 Ren`li  metallar  o`z na`wbetinde to`mendegi  gruppalarg`a  bo`linedi:   

  a)  awır  metallar  gruppası,  og`an  nikel`,  qorg`asın,  mıs,  qalayı,  kadmiy, 

kobal`t, mısh`yak, sur`ma, vismut, sınap h.t.b. kiredi. 

  b)    jen`il  metallar  gruppası,  og`an  alyuminiy,  magniy,  titan,  natriy,  berilliy, 

litiy,  bariy, kal`tsiy,  strontsiy ha`m kaliy  kiredi. 

  v)  qımbat  bahalı  (hasıl  metallar)  metallar  gruppası,  og`an  altın,  gumis, 

platina,  osmiy, iridiy,  rodiy, ruteniy  ha`m palladiy  metalları  kiredi.   

  g)  siyrek  gezlesetug`ın  metallar  gruppası,  bul  gruppag`a  qıyın  eriytug`ın 

metallardan  vol`fram,  molibden,  tantal,  niobiy  ha`m  tsirkoniy  sonday-aq  galliy, 

germaniy,  indiy,  reniy,  gafniy,  rubidiy,  tseziy,  siyrek  jer  metalları  (lantan  ha`m 

lantanoidlar),  radioaktiv  metallar  (poloniy, radiy, aktiniy,  uran, toriy) kiredi. 

  Ren`li  awır  ha`m  jen`il  metallar  bir-birinen  tiykarınan,  salıstırma  awırlıg`ı 

jag`ınan  parıqlanadı.Egerde  ren`li  metalldın` salıstırma  awırlıg`ı 5g/sm

3

 tan u`lken 

bolsa,  onda  ol  awır  ren`li  metallar  gruppasına  kiredi,  al egerde salıstırma awırlıg`ı 

5g/sm

3 

tan kishi  bolsa, onda jen`il  ren`li  metallar  gruppasına kiredi.