1-topshiriq. Statistik kuzatish xatolari va ularni aniqlash usullari. Tayanch iboralari

Mustaqil Ish 1-topshiriq.Statistik kuzatish xatolari va ularni aniqlash usullari.Tayanch iboralari: muntazam xatolar, qayd etish xatolari, ataylab yo’l qo’yilgan xatolar, arifmetik tekshirish, mantiqiy tekshirish.
2-topshiriq.Grafiklar haqida tushuncha, statistikada ularning roli va ahamiyati. Tayanch iboralari: grafiklarning turlari, grafiklarning tuzilishi, asosiy elementlari, ularni yasash va tahlil qilish.

3-topshiriq.2014-2021yillardadoimiyaholisoni (1 yanvarholatiga, mingkishihisobida):

Ko‘rsatkichlar	Yillar
	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021
Jamiaholisoni	27072,2	27533,4	28001,4	29123,4	29555,4	29993,5	30492,8	31022,5
ayollar	13536,9	13760,8	13986,4	14555,0	14762,9	14974,8	15215,3	15470,3
erkaklar	13535,3	13772,6	14015,0	14568,4	14792,5	15018,7	15277,5	15552,2
SHaharaholisi	9698,2	14236,0	14425,9	14897,4	15143,2	15370,1	15555,2	15748,0
ayollar	4885,2	7157,3	7245,4	7487,3	7603,0	7712,2	7798,2	7886,1
erkaklar	4813,0	7078,7	7180,5	7410,1	7540,2	7657,9	7757,0	7861,9
Qishloqaholisi	17374,0	13297,4	13575,5	14226,0	14412,2	14623,4	14937,6	15274,5
ayollar	8651,7	6603,5	6741,0	7067,7	7159,9	7262,6	7417,1	7584,2
erkaklar	8722,3	6693,9	6834,5	7158,3	7252,3	7360,8	7520,5	7690,3

Mamlakathududi 448,9 mingkm2
Mamlakat aholisi soni to‘g‘risida berilgan ma’lumotlar asosida tegishli barcha nisbiy miqdorlarni aniqlang

Statistik kuzatish xatolari va ularni tekshirish
Statistik kuzatish xatolari o’z navbatida ikkiga bo’linadi:

1. 
   Qayd qilish xatolari
   

2. 
   Reprezentativ xatolar
   

Qayd qilish xatolari o’z navbatida tasodifiy va muntazam xatolarga bo’linadi.

Tasodifiy xatolar deganda nima tushuniladi? Tasodifiy xatolar deganda yozuvdan tushirib qoldirilgan,sanashda xatolikka yo’l qo’yilgan,kuzatuvchining charchashi natijasida yuzaga kelgan xatolar tushuniladi.

Muntazam xatolar deganda nima tushuniladi? Muntazam xatolar deganda bila turib va bilmasdan turib yo’l qo’yilgan xatolar tushuniladi.

Reprezentativ xatolar deganda nima tushuniladi? Reprezentativ xatolar deganda bosh to’plam bilan tanlama to’plam orasidagi tafovut tushuniladi. Bu xato faqat tanlama to’plamga xosdir.
Statistik kuzatishda qo’yilgan xatolarni tekshirish quyidagi ikki xil usul bilan amalga oshiriladi :
1.Arifmetik tekshirish
2. Mantiqiy tekshirish


Arifmetik tekshirish deganda malumotlarni jami bo’yicha arifmetik hisoblash orqali,jadvallarning ustunlari va qatorlaridagi malumotlarni dastlabki hisob va buxgalteriya hisobi malumotlari bilan solishtirib tekshirish tushuniladi.

Mantiqiy tekshirish deganda o’zaro bog’liq bo’lgan u yoki bu malumotlarni haqiqiy malumotlar bilan, reja bilan solishtirib tekshirish tushuniladi
Nazorat savol va topshiriqlar:
1.Statistik kuzatish deganda nima tushiniladi?
2.Statistik kuzatish shakllarini tushintiring
3. Tasodifiy xatolar deganda nima tushuniladi?
4. Muntazam xatolar deganda nima tushuniladi?
5. Statistik kuzatishda qo’yilgan xatolarni tekshirish usullarini bayoni
Statistik kuzatish - bu ommaviy (to'g'ri statistik ma'lumotlarni olish uchun o'rganilayotgan hodisaning namoyon bo'lishining ko'plab holatlarini qamrab oladi), tizimli (ishlab chiqilgan rejaga muvofiq amalga oshiriladi, shu jumladan metodologiya, yig'ishni tashkil etish va nazorat qilish masalalari). axborotning ishonchliligi), tizimli (tizimli, doimiy yoki muntazam ravishda amalga oshiriladigan), ilmiy tashkil etilgan (kuzatish dasturiga, anketalarning mazmuniga, ko'rsatmalarni tayyorlash sifatiga bog'liq bo'lgan ma'lumotlarning ishonchliligini oshirish uchun) kuzatish ijtimoiy hodisalar va jarayonlar iqtisodiy hayot, bu aholining har bir birligi uchun individual xususiyatlarni to'plash va ro'yxatga olishdan iborat
Statistik kuzatishning bosqichlari

1. 
   Statistik kuzatishga tayyorgarlik(ilmiy, uslubiy va tashkiliy-texnik masalalarni hal qilish).
   

• 
  kuzatish maqsadi va ob'ektini aniqlash;
  
• 
  ro'yxatga olinishi kerak bo'lgan belgilar tarkibini aniqlash;
  
• 
  ma'lumotlarni yig'ish uchun hujjatlarni ishlab chiqish;
  
• 
  monitoring uchun kadrlarni tanlash va tayyorlash;
  

2. Ma'lumotlar to'plami

• 
  statistik shakllarni (shakllar, anketalar) to'g'ridan-to'g'ri to'ldirish;
  

Statistik ma'lumotlar - statistik kuzatish jarayonida shakllanadigan, keyinchalik tizimlashtirish, umumlashtirish, tahlil qilish va umumlashtirishga duchor bo'lgan ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarning holati to'g'risidagi birlamchi ma'lumotlar.
Axborotning tarkibi ko'p jihatdan jamiyatning hozirgi ehtiyojlari bilan belgilanadi. Mulkchilik shakllari va iqtisodiyotni tartibga solish usullarining o'zgarishi statistik kuzatish siyosatining o'zgarishiga olib keldi. Agar ilgari ma'lumotlar faqat davlat organlari uchun mavjud bo'lsa, endi u ko'p hollarda ochiqdir. Statistik ma’lumotlarning asosiy iste’molchilari davlat, tijorat tuzilmalari, xalqaro tashkilotlar va jamoatchilik hisoblanadi.
Maxsus tashkillashtirilgan kuzatuv
Bu ma'lum sabablarga ko'ra hisobotga kiritilmagan ma'lumotlarni olish yoki hisobot ma'lumotlarini tekshirishdan iborat. Aholini ro'yxatga olish va bir martalik ro'yxatga olish orqali ma'lumotlar to'plashni ifodalaydi.
Nazoratni ro'yxatdan o'tkazish
U statistik registrni yuritishga asoslanadi, uning yordamida doimiy boshlanishi, rivojlanish bosqichi va aniq oxiriga ega bo'lgan uzoq muddatli jarayonlar uchun uzluksiz statistik hisobga olish amalga oshiriladi.

2 Grafiklar haqida tushuncha statistikada ularni ro’li va ahamiyati
Kombinatsion jadval – bu ega qismida obyektlarni ikkita va undan ortiq belgilari asosida guruhlash natijalarini aks ettiradigan jadvaldir
Statistik ma’lumotlarni keng omma uchun tushunarli, ta’sirchan, diqqatga sazovor va lo‘nda qilib bayon etish juda muhimdir. Grafik usuli ana shu maqsad uchun xizmat qilib, amalda keng qo‘llanadi.
Statistikada grafiklar deganda ijtimoiy hayot haqidagi ma’lumotlarni shartli olingan me’yorda tuziluvchi har xil geometrik shakl va chiziqlar, predmetlarning tasvirlari (suratlari) hamda geografik xaritalarda nishonlangan shartli belgilar yordamida tasvirlash tushuniladi. Ular kishining diqqatini o‘ziga tez jalb etish bilan birga ma’lumotlarni esda yaxshiroq saqlash, to‘laroq va chuqurroq tasavvur qilishga imkon beradi. Shuning uchun grafiklar iqtisodiy, madaniy va umuman ijtimoiy taraqqiyotning barcha sohalarida erishilayotgan yutuqlarimizni ommalashtirishda muhim qurol vazifasini o‘taydi.
Shunday qilib, statistik ma’lumotlarni grafiklarda tasvirlash natijasida ularni soddalashtirish, ayonlashtirish, umumlashtirish, yakunlashtirish va pirovardida tasavvurimizni boyitish kabi muhim fazilatlarga ega bo‘lamiz.
Bu usul turli hodisalarni taqqoslashda, ularni dinamikasi va o‘zaro bog‘lanishlarini tahlil qilishda,rejalarni, davlat buyurtmalarini bajarish ustidan nazoratni amalga oshirishda, o‘rganilayotgan murakkab to‘plamlarning tuzilishini tekshirishda, ayrim voqealarning yoyilish ko‘lamini tasvirlashda qo‘llanadi Grafiklar tuzilish shakli va qanday jarayonlarni tasvirlashi jihatidan har xil turlarga, tasnifiy guruhlarga bo‘linadi. Quyida ularning turlari tasvirlangan.
Diagramma deganda statistik ma’lumotlarni geometrik shakllar yordamida tasvirlash tushuniladi. Agar ma’lumotlar shartli belgilarni geografik kartalarga tushirish yo‘li bilan tasvirlansa, bunday grafiklar kartogrammalar deb ataladi. Kartodiagrammalar diagramma va kartogrammalarning aralashmasidan tashkil topadi. Bu holda geografik kartalar hodisalarning hududiy taqsimlanishiga qarab konturlarga (bo‘laklarga) bo‘linadi va ularda ma’lumotlarni tasvirlovchi diagrammalar keltiriladi. Kartogramma va kartodiagrammalar hodisalarning makonda (territoriyada) joylanishini tasvirlashda qo‘llanadi.
Grafiklarning asosiy turi diagrammalardir. Ularni tuzayotganda ko‘pincha yassi geometrik shakllar va chiziqlardan foydalaniladi.
Statistik ma’lumotlarni grafiklarda tasvirlash uchun avvalo masshtab qabul qilinadi va unga qarab shkala tuziladi.

Masshtab – bu ko‘rsatkichlarni tekislikdagi tasviriy nisbatlarga aylantiruvchi shartli me’yordir.
Masshtab deb sonlar bilan ifodalangan ko‘rsatkichlarni tekislikdagi tasviriy nisbatlarga aylantiruvchi shartli me’yorga aytiladi. U o‘rganilayotgan hodisaning qanday miqdori tekislikdagi chiziqning bitta birligiga teng deb shartli ravishda qabul qilinganligini bildiradi. Masalan, O‘zbekistonda paxta yetishtirish diagrammasini tuzayotganda 1 mln.t. paxtani 1 santimetrga teng deb qabul qilsak, bu me’yor ushbu grafikning masshtabi hisoblanadi.

Shkala - bu shunday chiziqki, uning ayrim nuqtalari tasvirlanayotgan hodisaning ma’lum miqdorlarini anglatadi.
Shkala deganda shunday chiziq tushuniladiki, uning ayrim nuqtalari tasvirlanayotgan hodisaning ma’lum miqdorlariga teng bo‘ladi va, demak, shu miqdor deb o‘qilishi mumkin. U uchta elementdan iboratdir tanishib Ustun (yoki tasma) shaklli diagrammalar. Ustun (yoki tasma) shaklli diagrammalar statistik ma’lumotlarni ko‘rimli qilib tasvirlashning eng oddiy usulidir. Ular har xil ko‘rsatkichlarni taqqoslash, murakkab hodisalarning tuzilishi va ularning zamonda (vaqtda) o‘zgarishini tasvirlash uchun xizmat qiladi. Ustun (yoki tasma) shaklli diagrammalarda statistik ma’lumotlar vertikal yoki gorizontal joylashtirilgan to‘g‘ri to‘rtburchak ko‘rinishida tasvirlanadi. Bunday diagrammalarni tuzish tartibi bilan quyidagi misolda chiqaylik.