1 transgen mikroorganizmlar va o'simliklar: qabul qilish usullari va ularning inson hayotidagi o'rni

---

1
TRANSGEN MIKROORGANIZMLAR VA O'SIMLIKLAR:
QABUL QILISH USULLARI VA ULARNING INSON HAYOTIDAGI O'RNI
.
Ivanov A. V.-molekulyar va radiatsiya bo'limi xodimi
Rossiya fanlar akademiyasi PIYAF biofiziklari
Ushbu ma'ruzalar
biologiyani chuqur o'rganish bilan 10-11 sinflar uchun qo'shimcha kursning bir qismidir. Bunday kursning asosiy vazifasi
zamonaviy biologiyaning eng qiziqarli kashfiyotlari, ilg'or usullari va
keyingi tushunchalari haqida gapirishdir. Ushbu kursda muhokama qilingan boshqa masalalar qatoriga
transgen hayotni olish va ulardan foydalanish
, organizmlarni klonlash, genomlarni o'rganish tamoyillari
, biokimyo,hujayra biologiyasi, organizmlar sistematikasi sohasidagi eng muhim kashfiyotlar
kiradi. 
Kirish
Vujudga kelgan paytdan boshlab insoniyat
turli xil o'simliklar va hayvonlardan olingan oziq-ovqat va boshqa iqtisodiy ehtiyojlar uchun ishlatilgan
. Ushbu o'simliklar va hayvonlarning aksariyati
tsivilizatsiya rivojlanib borishi bilan etishtirilib, klassik
qishloq xo'jaligi ob'ektlariga aylandi. Masalan, o'simliklar orasida
bug'doy, uzum, guruch, makkajo'xori, hayvonlar orasida – qo'ylar,echkilar,
cho'chqalar, sigirlar va mikroorganizmlar orasida – novvoy xamirturushlari. Va eng
qadim zamonlardan beri inson bu o'simliklar va bu hayvonlarni yaxshilashga harakat qildi:
hosildorlik va unumdorlikni oshirish, tashqi ko'rinishini, ta'mini,
turli kasalliklarga qarshi chidamliligini, atrof-muhitning noqulay sharoitlarini
va boshqalarni yaxshilash. Dastlab, ushbu maqsadlarga erishish uchun
eng yaxshi ishlab chiqaruvchilardan sun'iy tanlov qo'llanilgan, ammo bu
jarayon juda uzoq va har doim ham yangi nav yoki zotni yaratishga olib kelmaydi
. Keyinchalik, ilm-fan taraqqiyoti tufayli XX asr boshida
genetika va seleksiya usullari keskinlashdi
, bu o'simliklarning yangi navlari, hayvonlar zotlari va mikroorganizmlarning shtammlarini yaratishni tezlashtirdi.
Bunday usullardan foydalanish juda cheklangan, chunki ish
hayvonlarning bir turi yoki bitta o'simlik
va mikroorganizmlarning genomida amalga oshiriladi. Ammo ilm-fan to'xtamaydi va
XX asrning keyingi o'n yilliklaridagi genetika,
molekulyar biologiya, mikrobiologiya kabi biologiya sohalaridagi yutuqlar ushbu doiradan tashqariga chiqishga imkon 
berdi va
2
ular ilgari bo'lmagan xususiyatlarga ega genetik modifikatsiyalangan organizmlarni yarating
.
Genetik modifikatsiyalangan (GM)
yoki transgen organizmlar nima deb atash kerak? Ularning barchasi
genetik muhandislik usullari –
yangi irsiy xususiyatlarga ega organizmlarni yaratishga imkon beradigan eksperimental usullar tizimi yordamida olingan. 
Genetik yoki genetik muhandislikning asosiy printsipi
rekombinant (gibrid) DNK molekulalari deb ataladigan sun'iy genetik tuzilmalarni birlashtirishdir. 
Molekulyar biologiyaning ushbu yangi sohasining boshlanishi 1972 yilda Pol Berg va uning hamkasblari
fag, bakterial va virusli DNK bo'laklaridan kelib chiqqan rekombinant DNK molekulasini in vitro (lotincha"shishada", 
ya'ni tanadan tashqarida) olish bo'yicha birinchi asarini nashr
etganlarida boshlangan.
Hozirgi vaqtda genetik muhandislik biologiyaning eng
istiqbolli sohalaridan biridir. U jadal rivojlanmoqda va, ehtimol,
eng muhimi, amaliy natijalar beradi. Qo'llash sohalariga ko'ra

---

mikroorganizmlar, o'simliklar va hayvonlarning genetik muhandisligini ajratish mumkin
. Bunday
holda,"genetik muhandislik" va "biotexnologiya"tushunchalarini tenglashtirish mumkinmi degan savol tug'iladi. Oxirgi 
atama
kengroq ma'noga ega, chunki
u tirik organizmlardan foydalanishga asoslangan har qanday ishlab chiqarishni o'z ichiga oladi. Ammo
70-yillarning o'rtalarida biotexnologiyaning rivojlanishiga katta turtki bergan genetik muhandislik edi va
bugungi kunda deyarli har qanday biotexnologik ishlab
chiqarish transgen organizmlardan foydalanishga asoslangan.