1. Ulka geografik oʼrniga koʼra shimoliy yarimsharda joylash- gan bulib, shimoldan janubga uzoq (2650 km) masofaga choʼzil gan. Binobarin, Quyosh uning hamma qismini bir xil yoritmaydi va isitmaydi

Urta Osiyo tabiiy-geografik oʼlkasi muʼtadil va subtropik mintaqalarda joylashsa-da, uning iqlimi, xususan, tekislik kis mining iqlimi shu geografik kenglikka xos boʼlmagan quyidagi xususiyatlarga ega: yozning jazirama issiq, seroftob va kuruk- ligi, qishning shu kenglik uchun nisbatan sovuqligi; haroratning oida va yilda keskin oʼzgarishi; yogii mikdorining kamligi va uni i fasllarida notekis taksimlanishi; havoning quruqligi ochi (kam bulutliligi); Kuyoshning uzok vakt nur sochib, yoritib turishligi. Urta Osiyo ulkasi geografik oʼrniga kura okean va dengizlar- dan minglab chaqirim uzokda. Yevrosiyo materigining ichki kis- mida joylashganligi, garbiy, shimoli-garbiy va shimoliy ke mini ochiqligi, aksincha, janubi, janubi-sharqiy qismini ba- land toglar urab olganligi tufayli kontinental iklim bilan tavsiflanib, iklim unsurlarining deyarli barchasi yil va dil fasllarida uzgarib turishi yaqqol seziladi. Аyniqsa, bu ulka- da xavo xaroratining qishdan yozga, kunduzdan kechaga keskin uzgarishi, sovuk kishning tezda sernam bahorga, soʼngra tokli kis- midan istisno tezda isib ketib bir necha oy deyarli yogni tushmay- digan jazirama, serquyosh yozga utishi, nisbatan kurgokchil va issik kuzning birdaniga sovib, yogin yotib ketishi hamda yana isi- shi kabi kontinental iqlimga xos boʼlgan xususiyatlar mavjud. Urta Osiyo tabiiy-geografik oʼlkasi iklimining bunday xu susiyatlar bilan tavsiflanishi uning iqlim hosil kiluvchi omil lariga boglik. Ulka iqlimini hosil kiluvchi omillar ichida eng muhimlari uning geografik oʼrni va u bilan boglik kuyosh radia- siyasi; atmosfera sirkulyatsiyasi; yer usti tuzilishi (relьefi); yer usti xolati va antropogen omillardir.
1. Ulka geografik oʼrniga koʼra shimoliy yarimsharda joylash- gan bulib, shimoldan janubga uzoq (2650 km) masofaga choʼzil gan. Binobarin, Quyosh uning hamma qismini bir xil yoritmaydi va isitmaydi. Shu tufayli shimoldan janubga har 100 km ma sofada yillik oʼrtacha harorat 0,9°, iyul harorati 0,3-0,4°, yan- varь harorati 1,3-1,5° kutarilib (ortib) boradi. Urta Osiyo- ning eng shimoliy kismida yanvarning oʼrtacha harorati -19° bul- sa, eng janubida 3-4° ni tashkil etadi. Chunki shimoldan ja- nubga borgan sari Kuyosh nurining tushish burchagi ortib boradi, binobarin, harorat ham koʼtarilib boradi. Аgar Urta Osiyo ul- kasining eng shimoliy chekka kismida Quyosh yozda 60°, qishda 13° burchak xosil kilib tushsa, eng janubiy qismida esa yozda 79°. kishda 32° burchak hosil kilib tushdi. Buning ustiga ulkaning Okeanlardan uzokda, materik ichkarisida joylashganligi tufay li uning tekislik qismida yil boʼyi bulutli kunlar kam bulib, yozda esa xavotirli ochiq boʼladi. Bu holat Urta Osiyo ulkasi- da, ayniksa, uning tekislik qismida Quyoshning uzok vakt bri tib, nur sochib turishiga imkon beradi. Lekiya Kuyoshning yoritish davri ulka xududining hamma qismida bir xil boʼlmasdan shn- moldan janubga ortib boradi.
Kuyosh oʼlkaning shimoliy qismini (Kustanayda 2050 soat, Аstanada 2102 soat) yiliga 2000-2100 soat, oʼrta kismini (Jea kazganda - 2683 soat, Shimkentda - 2892 soat) 2700-2800 soat, janubiy kismini esa (Termizda - 3059 soat) 3000 soat yoritib turadi. Binobarin, Kuyosh yoritadigan davrning uzokligi buyicha Urta Osiyo shimoliy yarimshardagi eng serquyosh oʼlkalardan bir xisoblanadi.
Urta Osiyo ulkasida bulutli kunlarning kam boʼlishi tufay an kuyosh uzok vakt yoritib turishi hamda nurining tik tushishi okibatida ulka hududi Quyoshdan ancha koʼp energiya (issiklik)oladi. Lekin Kuyoshdan kelayotgan issiqlik (energiya) ulka xudu Lining hamma kismida bir xil boʼlmasdan, yuqorida qayd tan omillar taʼsirida shimoldan janubga qarab ortib boradi, Аgar akaning shimoliy kismida Kuyoshning umumiy (nya) radia nin bir kv. sm. maydonga yiliga 100 kilokaloriya miqdorida tugri kelsa, oʼrta qismida 140, janubiy kismida esa 160 kilokalo mikdorida energiya toʼgʼri keladi.
Iillik urtacha radiatsiya balansi ulkaning hamma kiemida musbat. Lekin kishda radiatsiya balansi 40° shimoliy kenglikdan janubda boʼlgan hududlardan tashqari manfiydir. Yalpi kuyosh radiatsiyasi iyulda ulka tekislik kismida oʼrtacha bir kvadrat santimetr yuzaga 18-22 kilokaloriya mikdorida tugri kelsa, bu kursatkich may oyida 2-4 mikdordagi kilokaloriyani tashkil etadi. Qishda radiatsiya balansining ulka hududining shimoliy kismida manfiy boʼlishiga asosiy sabab qor qoplam janubiga nisbatan uzoq vaqt saqlanib turishi tufayli kuyosh nurining koʼp qismini qaytishidir.
Urta Osiyo ulkasining togʼli qismida ratsiatsii balansite kislik kismidan farq qilib, uning miqdorini aniqlash qiyin. Chunki tog yonbagri orqali yuqoriga koʼtarilgan sari harorat pa- sayib, bulutli va tumanli kunlar koʼp boʼladi; tor (nbagrining Kuyoshga nisbatan ekspozitsiyasi) har zil: tokapr orasida soy va vodiylar mavjud, toglarning yuqori kismi don- miy kor va muzliklar bilan qoplangan.
Yukorida kayd kilinganlardan maʼlumki, oʼlkada yozgi (iyulь) xaroratining shakllanishida uning geografik oʼrnida boglik ne radiatsiyasi asosiy omil hisoblanadi. Shu sababli, oʼlkada iyulь izotermasi quyoshning yoritishi va kentishiga boglik xolda shimoldan janubga deyarli parallel holda uzgarib, kutarilib boradi. Lekin Urta Osiyo toglarida bu qonuniyat buzaladi. Chun- ki yukoriga koʼtarilgan sari harorat pasayib boradi, to yonba girlarining Quyoshga nisbatan joylashishi har xil relьef shak- lari ham turlicha
2. Ulka iklimining shakllanishida atmosfera sirku ham muhim omil hisoblanadi. Maʼlumki, fizik xossalari turli- cha bulganligidan yer yuzasi, xususan, quruqlik va suvlar hamda unga yondosh boʼlgan havoning isishi va sovishi turlicha buladi. Okibatda isishi turlicha boʼlgan havo massalarining bir yerdan (yukori bosim markazidan kichi yerga (past bosimli hudud- darga) harakati sodir boʼladiki, uni atmosfera sirkulyatsiyasi deb yuritiladi. Urta Osiyo hududiga yil buyn uch xil havo massalari Аrktika, Kutbiy (oʼrtacha mintaqa havo massalari va tropik xavo massalari kirib keladi.
Urta Osiyo xududiga u yoki bu sirkulyatsiya jarayoni taьsirida kirib kelaetgan sovuk va ilik havo massalari oʼzlarining xusu siyatlariga kura (T. А. Sarimsoqov, V. А. Bugaev, B. А. Jor- jolarning hamda N. N. Romanovaning maʼlumotlariga koʼra) kuyidagi turlarga birlashadi: 1) kenglik boʼyicha gʼarbdan yoki sharkdan harakat qiluvchi siklon va antitsiklon kurinishidagi xavo massalari; 2) meridional yoʼnalish boʼyicha shimoldan yoki janubdan ekuvchi havo massalari. Bunda shimoldan harakat qi- luvchi xavo massasi antitsiklov xususiyatiga, janubdan esuvchisi esa pikloi xususiyatiga ega; 3) statsionar turdagi havo. Bu tur odatda boshqa regionlardan kelib, oʼzining avvalgi meteoro logik xususiyatlarini oʼzgartirib, mahalliy kontinental - Turon xavosiga aylanib, uni koʼpincha transformatsiya jarayoni yoki trans- formatsiya ob xavosi deb ham yuritishadi.
Urta Osiyo hududi yilning sovuk faslida (qishda) Sibirь antitsiklonidan vujudga kelgan havo massasi taьsirida bula- di. Chunki Sibir antitsiklonining garbiy yuqori bosimli tarmogining uk kismi Urta Osiyo hududining shimoliy kismidan, taxminan 50° shimoliy kenglik orqali oʼtadi. Bu yuqori bosimli ukdan xam shimolda, ham janubda bosim past boʼladi. Shu sabab li qishda yuqori bosimli oʼqdan har ikki tomonga Sibir anti- siklonidan vujudga kelgan sovuq va quruq havo massasi esib turadi. Natijada, bu havo massasi taʼsirida boʼlgan hududlar- da osmon ochik, bulutsiz boʼlsa-da, lekin havo kechalari sovib ke tadi, kunduzi esa kuyosh nuri taʼsirida bir oz iliydi, yogʼ- maydi. Bunday havo sirkulyatsiyasi 1-3 kun, baʼzan esa 5-7 kun- gacha davom etadi. Sibir antitsiklonining kuchi Urta Osiyoda shn- moli-sharqdan janubi-garbga tomon zaiflashib boradi.
Sibir antitsiklonidan vujudga kelgan havo massasi ulka ku- dudida turib kolishi natijasida uz xususiyatlarini oʼzgartirib, maxalliy kontinental (Turon) havosiga aylanib, uni transfor- matsiya jarayoni deb yuritiladi.
Qishda antitsiklonli havo massalarini Urta Osiyoning janu bi-garbiy kismida Eron ilik tropik havosidan ajratib turuvchi kutb fronti vujudga keladi, front atrofida esa sikloili do- lat sodir buladi. Urta Osiyo hududining janubiy kismi toklar bilan oʼralganligi tufayli, tropik havo massalari (tsiklon- lar) ochik boʼlgan Kaspiy dengizining janubi va Tajan - Murgob vodnilari orkali ulka hududiga kirib keladi. Natijada, sikdonlar Urta Osiyoning janubi-gʼarbidan shimoli-sharqiga qarab xarakat kiladi va tuprok yuzasi quruq boʼlsa, kuchli chang-tuzili dononi xosil kiladi. Siklonlarning iliq sektorida nosik xavosi mavjudligi tufayli ular yetib borgan xududlar- da bulutlar paydo boʼlib, quyuqlashib, yogin vujudga kelib, xa- porat 15-20° ga koʼtariladi. Siklonlar qoplab olgan joylarda gingarchilik sodir boʼlib, ular ayniksa, Tyanshanь, Hisor - Oloy, Pomir toglarining janubi-gʼarbiy yonbagirlariga kuprok tushadi. Siklonlar oʼlkada shimoli-sharqqa qarab harakat qilib, kuch-
sizlanib, Qozogʼiston past toglarigacha yetib boradi. Undan shimoda va shimoli-sharqda esa antitsiklon ob-havo ustunlik ladi, binobarin, havo ochiq, nisbatan quruq va sovuk buladi.
Kishda siklondar shimoli-sharqqa qarab harakat kilganda ularning orkasidan (ketidan shimoldan va shimoli-garbdan Ros- i tekisligining janubi-sharqidan va Gʼarbiy Sibir tekisli na Аrktika xavo massasi kirib kelisha oqibatida ulka te- kislik kismida harorat -5-10°ga, togʼli qismida esa- 15-20 ga pasayib kor yoga boshlaydi. Аksincha, shimoli-gʼarbdan va tarb dan Rossiya tekisligining janubi hamda Qora dengiz orqa li Аtlantika okeanining nam dengiz va havo massasi kirib kel sa, osmonda bulutlar paydo boʼlib, harorat koʼtarilib, davomdi yomgirdan sung kor yogʼishi sodir buladi.
Qishda baʼzan Аrktika havo massalari Urta Osiyo xududiga bostirib kirib, Sibir antitsikloni bilan kushilib ulkaning janubiy kismigacha, hatto Eronga ham utib ketishi oqibatida kuch- li sovuklar sodir boʼlib, harorat shimoliy qismida - 35-45° ga, janubida esa 25—35° gacha pasayadi. Bunday hodisa 1948- 1949 yillarda sodir boʼlib, juda koʼp mevali daraxtlarni sovuk urib, kurib kolishiga sababchi boʼlgan.
Qishning oxiri, bahorning boshlarida (fevralning oxiri, mart oyining boshlari) ulkaning janubiy qismi quyoshdan koʼp- rok issik ola boshlaydi, binobarin, harorat koʼtarilib, siklon- jarayon talashib, ob-havo tez-tez oʼzgarib goh isib, gox solib, yomgir yoki kor yonishi kuzatiladi. Аksincha, oʼlkaning shimoli v shimoli-sharqida hamon sovuq kontinental Sibir xavosi xukm- ronlik kiladi. Bu sovuq havo baʼzan hududning janubiy qismi- dasgan xavo bilan toʼqnashib beqaror ob-havoni vujudga keltirib momaqaldiroq aralash kuchli yogin yotishiga sababchi bu- ladi. Bu davrda, ayniqsa, Tyanshanь, Hisor-Oloy va Pomir kabi tizmalarning togʼoldi qismlariga yogin kup tushadi. Buning ustiga, bahor oylarida baʼzan sovuk Аrktika havo massasining kirib kelishi skibatida harorat pasayib, yomgir shat yoki korga aylanadi. Natijada gullagan mevalarni, ertangi sabzavot va poliz ekinlarini sovuq urib, nobud boʼlishiga olib keladi. Baxorning oxirlari (may oyining ikkinchi yarmiga) kelib, Urta Osiyo xududining tekislik qismi Quyoshdan kuprok issiklik olishi tufayli yogin deyarli toʼxtaydi va ob-havo quruqlashadi Yezgi atmosfera sirkulyatsiyasining xususiyati va takrorlanishi kishdagi atmosfera sirkulyatsiyasidan farqlanadi. Chunki ulka xududi, ayniksa, uning tekislik kismi yozda kuyoshdan kup issik- kolishi natijasida tez isiydi, okibatda Sibirь antitsiklonn zaiflashib uz kuchini yoʼqotadi. Аksincha, tekisliklarda yozda xavo isib ketganligi tufayli mahalliy kontinental tropik xavosi vujudga keladi. Bu havo oʼzining xususiyatiga kura undan janub- da joylashgan hududlar havosidan kam fark kiladi. janubi va Hindistonda iyulning oʼrtacha harorati 30-32º boʼlsa, Urta Osiyo tekislik qismining markazida 28-30° boʼladi.
Urta Osiyo tekislik qismining yozda isib ketishi natijasida kishdagi antitsiklonli havosini tropik havo massasidan ajratib turuvchi qutb fronti shimolga (Kozogiston past toglarining shi moliga) suriladi. Shu sababli, yozda Turon tekisligida siklon- lar xarakati deyarli boʼlmaydi, binobarin, havo kizib ketib, yogin yermaydi. Yezda havoning tobora kizib borishi natijasida bosim pasayib, past bosim oblasti (termik depressiya) vujudga kelib, uning markazi Janubiy Tojikistonga toʼgri keladi. Natijada bu termik depressiya shimoldan, shimoli-gʼarbdan va garbdan havo massalarini uziga tortib (surib) oladi. Shu sababli, yozda gar- biy va shimoli-garbiy havo massalari qishga nisbatan 1,5-2 marta kuprok kirib kelsa-da ob-havoni oʼzgartira olmaydi, bi nobarin, yogin bermaydi. Chunki Turon tekisligiga garbdan, shimo li-garbdan kirib kelayotgan havo oʼta qizigan hudud yuzasiga kel- tata si, nisbiy namligi kamayadi, kondensatsiya jarayoni uzoklashib yegiya bermaydi. Аksincha, ulka toglarida yukoriga ku tarilgan sari haroratning pasayishi tufayli bulutlar kupayib, nisbiy namlik ortib shimoli-gʼarbiy va garbiy havo massalarn taasirida yozda xam yomgir, dul, toklarning baland kismlarida a kor yotishi sodir buladi.
Urta Osiyo xududining shimolida yozda ham qutb fron mavjudligi tufayli siklonlar takrorlanib turadi. Binobarin, shimoldan va shimoli-gʼarbdan sovuk (kutbiy va arktika) davo massalar kerib kelishi kuzatiladi. Oqibatda ob-xavo uz- garib, yogʼishi mumkin. Bu havo massalari oʼlkaning moli-sharqiy qismidagi (Jungoriya Olatovi va Shimoliy Tyanshanь) toklarga ham yetib borib, haroratni pasaytirib, momaqaldirok bulib, yogin jala tariqasida, baʼzan esa dul aralash yogʼishi ku latiladi. Toklarning baland qismlarida esa u korga aylanadi. Bazzan arktika xavosining bostirib kirishi okibatida ulkaning shimoli-sharqiy kismidagi toklar orasidagi vodiylar havosi xam pasayib, iyunь oylarida ham harorat 0° dan past boʼlishi mumkin.
3. Urta Osiyo iqlimining vujudga kelishida uning yer usti tuzilishi (relьefi) ham muhim ahamiyatga ega. Ulkaning garbiy va shimoliy kismi ochiq, aksincha, janubi va sharqiy qismi tok- lar bilan oʼralgan. Hududga shimoldan, shimoli-sharkdan va shi- moli-garbdan esadigan havo massalari bemalol tusiksiz yetib keladi. Okibatda, kish shu geografik kenglikda joylashgan bosh- ka xududlarga nisbatan sovuk buladi. Fakat usha sovuk xavo mascalari toklar bilan toʼsislgan hududlarda, xususan, Surxon- Sherobod, Vaxsh va Аtrek vodiylaridagina qish nisbatan ilik buladi.
Urta Osiyo hududining janubiy qismida Elьbure, Kopetdog, Parapamiz. Hindikush kabi toglarning mavjudligi tufayli ik tropik xavo massalarining bemalol kirib kelishiga imkon yoʼq. Bu xavo massasi fakat nisbatan ochiq boʼlgan Tajan va Murgob vodiylari xamda Kaspiy dengizining janubi orqali kirib keladi, xolos.
Xududning sharqiy qismi baland toglar bilan uralganligi tufayli garbiy havo massalarini toʼsib koladi. Natijada tog yeibagri buylab yuqoriga koʼtarilgan sari haroratning pasayishi tufayli nisbiy namlik oshib, bulutlar paydo bulib yezda xam yogin yotishi ruy beradi. Аyniqsa, togʼlarning gʼarbiy va janubi-gar- biy nam xavo massalariga roʼpara boʼlgan yonbagʼirlariga yogin kup tushadi. Bunga Tanshanь, Oloy va Pomir tog tizmasining garbiy bibararlariga koʼp yogiya tushishligi misol boʼladi. Аksincha, usha tog tizmalarining sharqiy yonbagʼirlariga (Sharqiy Pomir. Mar Tyanshan) va togʼlar orasidagi botiklarga (Issikkul, Far- gona, Odoy) yogin kam tushadi. Relьef faqat havo massalari a nalishiga va yogʼinlarning taqsimotiga taʼsir etib kolmay balki yoginlarning yil fasllari boʼyicha taqsimlanishiga h taʼsir etadi. Аgar oʼlkaning tekislik qismiga eng koʼp yogin mart-aprelь oylariga tugri kelsa, togʼ yonbagri boʼylab yukoriga kutarilgan sari oʼzgarib, 1800-2000 m balandliklarda aprel da, 2000-3000 m balandliklarda may oyida, 3000 m dan yuqori dagi joylarda esa iyun oyida yog‘adi. Relьef yana tog-vodiy sirkulyatsiyasini hamda fyon, bekobod, kulon, afton, garmsel kabi mahalliy shamollarning vujudga kelishiga ham sababchidir. Bu jarayonlar relьefning iklimga kursatayotgan taʼsiri natijasida sodir boʼlmoqda. Binobarin, relьefning taʼsirida ulka hududining totli kismi iklimi te- kislik kismi iklimidan yozi kiska va salqin boʼlib, bulutli va yogindi kunlari koʼpligi, kishda sovuk davrning uzok davom eti shi bilan fark
4. Urta Osiyo iklimiga uning yer usti holati (er yuzasining nimalar bilan koplanganligi) ham taʼsir etadi. Maʼlumki, kor koplami ulkaning hamma qismida bir xil kalinlikka ega emas Xudud tekislik qismining shimolida qor qoplamining qalinli gi 25-30 sm ga yetib, 170 kungacha erimay tursa, janubiy kismi da kor koplami turgʼun boʼlmay, 4-7 kun erimay turadi, ba yillari kor umuman yogʼmaydi. Аksincha, togʼli qismida kor kop- dami kalin bulib, uning baland joylarida yil buyi erimay turadi. Binobarin, Kuyoshdan kelayotgan nurning qayta t lishi ulkaning hamma qismida bir xil boʼlmaydi. Hududning shi- moliy va togʼan kismida alьbedo katta, aksincha, tekislik kis markaziy va janubiy qismida alьbedo kichik boʼlib, kuyosh nurining kup kismi yutiladi, binobarin, harorat ortib boradi. Chunki tekisliklarda qumliklarinig koʼpligi hamda qor qopla- mining turgun emasligi tufayli quyosh nurining kup kismi yuti- ladi. Bular, uz navbatida, hudud haroratining yuqori boʼlishiga tasir etadi
5. Urta Osiyoning iklim sharoitiga insonning ham taʼsiri ortib bormokda. Insonning xoʼjalik faoliyati tufayli katta maydanda yerlar oʼzlashtirilib, haydalib, sugorilib madaniy landshaftga aylantirildi. Аyniqsa, vohalarga aylantirilgan xududlarda yozgi urtacha harorat atrofidagi oʼzlashtirilmagan chullarga nisbatan 2-3° pasayadi, nisbiy namlik esa 10-15 foiz- ga oshadi.
Iklim unsurlariga tavsif
Xarorat, xavo namligi va bulutligi, yogin, shamol Urta Osiyo ni unsurlari boʼlib, ular yuqorida qayd qilingan iklim ho- sil kiluvchi omillar taʼsirida shimoldan janubga, garbdan sharqqa va tor yonbagʼirlari boʼylab kuyindan yukoriga karab uz- garib boradi. Quyida har bir iqlim unsurlarining geografik taksimlanish konuniyatlarini koʼrib chikamiz.
Havo harorati. Havo harorati ob-havo turi va xususiyatini belgilab beruvchi eng muhim iqlim unsurlaridan biri xisobla nadi. Haroratni umumiy xususiyati uning kecha-kunduz (sutkalik). yil fasllari va yil davomida oʼzgarib turishi hamda yillik Urtacha haroratning hudud boʼyicha bir xil emasligidir. Mill urtacha harorat Urta Osiyo hududida issiklikning qanday taq- simlanishi xakida birlamchi maʼlumot beruvchi omildir.
Urta Osiyo xududining tekislik qismida yillik oʼrtacha ha- rorat shimoldan janubi-sharqqa tomon oʼzgarib, kutarilib bora- Аstanada 1,4°. Kizilurdada 8,9°. Mirzachoʼlda 13,3°. Rapotag- da 16,6°. Termizda 17,4°, Sherobodda esa 18. Koʼrinib turibdiki, Kududning tekislik qismida eng nosik joy Termiz va Sherobod, i sovuk joy Аstana hisoblanadi. Ulka togʼlarida esa harorat past boʼlib, 2500-3000 m dan baland boʼlgan togʼlarda esa Аna- lik oʼrtacha harorat manfiydir.
Urta Osiyo xududi uchun eng sovuk oy yanvarь, eng issik oy nolь xisoblanadi. Yanvarь va iyulь oylaridagi haroratning oʼzgarishi izotermalar yordamida koʼrsatiladi. Urta Osiyo hudud na iyulь oylaridagi oʼrtacha harorat 3-jadvalda berildi.
3-jadval maʼlumotlaridan va yanvarь izotermasidan kurinib turibdiki, oʼlkaning tekislik qismida eng sovuq joy Kozogis tonning shimolida kuzatiladi. Yanvarning oʼrtacha harorati oʼlka tekislik kismining shimoli va markaziy qismida darajada past (Аstana - 17,7°, Jambulda - 5,4". Shimkentda 4,3°, Tosh- kentda - 1,1°, Qarshida — 0,2°), faqat janubiy va janubi-gʼar- biy kismidagina ol darajadan yuqori (Marida+-1,0°. Turkman- boshida +2,4°, Esenkulida +4,2, Termizda +2,8°, Sherobodda +3,6").
Urta Osiyo hududining Kaspiy dengiz sohillari dengiz ta sirida kishda birmuncha iliq boʼlib, yanvarning oʼrtacha haroratn shimoliy qirgʼoqlarida nolь darajadan past boʼlsa, sharqiy qir- toqlarining janubida nolь darajadan yuqori: Turkmanboshida 42,4°. Esenkulida esa +4,2°.
Qishda baʼzan Аrktika na Sibirning sovuk kutbiy xavo mas- salarining bostirib kirishi natijasida hududningiy markaziy qismi sovib ketadi. Natijada eng past harorat ulka ning shimoliy qismida 50-55° ga, markaziy qismida 30-40° ga tushib ketadi. Bu havo massalarining taʼsirida ulka janubiy kismida ham havo sovib ketib minimal harorat - 16, - 25° ga pasayadi.
Toklarda haroratning taqsimlanishi balandlikka, relef shakliga, to yonbagʼirlariga va yoʼnalishiga bogʼliq xolda uzgarib boradi. Toglarning 500—1200 m balandlikka ega boʼlgan quyn kismida yanvarning urtacha harorati tekislikka nisbatan yukori buladi, yaʼni harorat inversiyasi kuzatiladi. Masalan, 1000 m balandda joylashgan Urgutda yanvarning oʼrtacha harorati - 0,5°, shuningdek Okqovoqda (558 m) — 0,9°. Oblokda (847 m) - 2,0 bulsa, aksincha, mutlak balandligi 276 m boʼlgan tekislik kis midagi Mirzachoʼlda yanvarning oʼrtacha harorati 2,3. Tomdida (220 m) - 4,1 in tashkil etadi.
Togʼlarining 1200 m dan yuqori boʼlgan qismlarida baland- lashgan sari yanvarning oʼrtacha harorati -5,9% dan -18, -29° gacha pasayadi: 1438 m balandlikdagi Chimyonda 4,6°. Shaxriston dovonida (3200 m) — 11.4. Korakulda (Sharqiy Pomirda -- 3914 m) - 19,4, Fedchenko muzligida (4164 m) -17,2°, Saur to- gida (3816 m) - 20°. Lekin bazan kishda harorat pasayib, eng past harorat toklarda, xususan, Korakoʼlda - 50° gacha pasay- ganligi kayd kilingan.
Toklar orasidagi botiqlarda (Markaziy Tyanshandagi botik- larda, Oloy vodiysida) yuqoridan tushib toʼplanib, turib qol- gan sovuk xavo taʼsirida qishda oʼrtacha harorat atrofdagi tog- larga nisbatan 5-8° past boʼlsa, aksincha, Issiqkoʼl botigʼida kudi taьsirida tog yonbagʼirlariga insbatan harorat 10° yuko- ri buladi.
Urta Osiyo hududining janubiy va markaziy qismlari qishda batlan Eron iliq tropik havo massalarining kirib kelishi tu- fayli isib ketib, harorat 15-20% ga, toglarning kuyi kismida 5-10%ga kutarilishi kuzatiladi. Lekin, ulka tekislik kie- Mig shimolidagi togʼlarning baland kismlariga Eron tropik xaro massasining taʼsiri kam boʼlganligi tufayli qish hamon sovuk buladi.
Ulkaning eng issik oyi nolь xisoblanadi. Bu davrda uning tekislik kismi isib, mahalliy issik tropik havosi vujudga ke lib, turib koladi. Natijada siklonlar faoliyati (ulkaning shi moliy kismidan istisno) deyarli tugab, jazirama nesik boʼlib, mayn xarorat koʼtariladi. Iyulda eng issik xudud ulka tekislikning choʼl qismida, ayniksa janubi va Surxon - Sher- obod vodiysiga tugri keladi va oʼrtacha harorat 31, 32° ga yeta . Tekisliklarda kyulning oʼrtacha harorati shimolga tomon va toklarda balandlashgan sari pasaya boradi. Tekislikning mar- kazidan 26, 28 li iyulь izotermasi oʼtsa, shimolidan 20, 24° li izoterma utadi: iyulning oʼrtacha harorati Rapatakda +32,3, Sherobodda -32,1, Termizda 431,4°, Mirzachoʼlda +27,2°, Gazalida
26,0°, Qaragʼandada +20,6°, Аstanada +20,4 (3-jadval). Kaspiy va Orol dengizlari taʼsirida ularning qirgʼoqlari- da yoz oylarida harorat nisbatan pastroq boʼlib, iyulning 25-26° li izotermasi utadi. Vaholanki, shu geografik kengliklarning den- da ichki kismida boʼlgan hududlarda iyulning 28-30° li izo- termasi stadi
Iyulning urtacha harorati tog yonbagʼirlari buylab yukoriga kutarilgan sari pasayib boradi. Chunki yozda har 100 m ga kuta rilgan sari harorat 0,6-0,9" pasayadi. Binobarin, toglarning janubiy kismida 4500-5000 m dan shimoliy kismidagi toklarda 3000-3500 m dan balandda boʼlgan joylarida iyulning oʼrtacha xarorati 0° dan pastda bulishi kuzatiladi. Bulardan tashqari, toklarning bir xil balandlikka ega boʼlgan shimoliy yonbagri bilan janubiy yonbagrida Quyoshning isitishi va yoritishiga (Ku- Ishning tushish burchagiga) boglik xolda iyulning oʼrtacha harorati xar xil buladi.
Yoz oylarida baʼzan havo juda kizib ketadi. Natijada eng yukori harorat uning janubiy va markaziy qismining tekislik na tokoldilarida +44, +49° ga (Termizda 1914 yili 21 iyulda harorat 449,5° ga yetgan, Rapatagda +47°. Mirzachula. Nukusda +44°), shimoliy kismida esa 40, +44° ga (Аlmatida, Аstanada +42°, Qaragʼandada +40) yetadi. Toshkent atrofida tuprok yuzasi juda kizib ketib 70° ga, Korakum va Kizilkumda esa 80 ga yetishi mumkin. Lekin, toklarning baland qismida yozda eng issik xarorat +20, +31° atrofida (mutlak balandligi 3672 m boʼlgan Tanshanь rasadxonasida 4-19°, balandligi 3650 m bulgan Pomir togining Murgob bekatida +317) boʼladi. Togʼlarning baland kismlarida yozda kechalari harorat 0° dan pastga tushib ketishi okibatida sayoz, kichik kullar suvining yuza qismigina muzlashi mumkin.
Yezda baʼzi yillari sovuq havo okimining ul xududiga kirib kelishi tufayli chang-toʼzonli ob-havo vujudga kelib, xa roratning qisqa muddatli pasayishi kuzatiladi. Natijada ul- k kismida iyulь oylarida ham harorat 7-15° ga, torli kismida 4-10 ga tushib qoladi. Lekin bunday holat uzorii davom etmay, tezda yana xavo isib, harorat tezda kutarilib ketadi.
Yezda-iyul-avgust oylarida kechalari harorat pasayib, te Kislyak kismining shimolida 12-17° ga, janubida - 17-24° ga, toklarning eng baland qismlarida esa 0° dan pastga tushadi.
Ulka tekislik qismining shimolida sovuq sentyabrning oxiri va oktyabrning birinchi yarmida, Oʼrta qismida ikkinchi yarmida, janubida uchinchi yarmida tushsa, to li kismida sentyabrь oyidan boshlab tushadi. Binobarin, sovuksiz kunlar oʼlka tekisligining shimolida 120-130 kun, oʼrta qismida 160-180 kun, eng janu bida esa 240, Turkmanistonning Kaspiy dengiz qirgʼoqlarida esa 270 kundan kun davom etadi. Toglarda 1500 m balandlikkacha bud- gan masofada sovuksiz 130-140 kun boʼlsa, 2000 m dan balandda sovuksiz kunlar uchramaydi.
Havoning namligi, bulutliligi va bugʼlanishi. Ulka hududi Kuyoshning yoritishi va isitishi uchun qulay sharoitga ega, birok, hududda, tabiiy namlik yetishmaydi. Hududning mutlak namligi uning haroratiga, bugʼlanishiga, relьefga boglik xolda uzgarib, shimoldan janubga ortib borsa, aksincha, togʼlarda yukoriga ku tarilgan sari pasayib boradi. Mutlaq namlik kishda oʼlka te kisligining shimolida 2-3 mb boʼlsa, janubida 8-9 mb ga yetadi. Toklarning baland qismlarida haroratning pasayishi tufayli mutlak namlik 2 mb dan oshmaydi, koʼpincha 1 mb dan kam boʼladi. Yezda mutlak namlik kishga nisbatan ortiq boʼlib, tekislikning shimolida 13-14 mb, janubida esa 14-17 mb, Kaspiy va Orol Dengizlari kirgoklarida 19-25 mb ga yetsa, aksincha, kumli chul- larda 9-11 mb ga tushib koladi. Yezda mutlaq namlik tog yonba- girlari buylab kutarilgan sari haroratning pasayishi tufayli kamayib boradi: 1500-2300 m balandliklarda 5,9-1,9 mb. 3000 m balandda 3,6 mb ga tushib koladi.

Urta Osiyo xududida havoning suv bugʼlariga toʼyinish dara- jasini kursatuvchi nisbiy namlik uning tekislik kismida yozda jazirama issik va quruq boʼlganligi tufayli ancha kichik, aksin cha, kishda haroratning pasayishi, yoginning nisbatan koʼproq tu- shishi natijasida birmuncha koʼp. Shu sababli oʼlkada nisbiy nam- ak kishda kunduzi 40-45 foiz, kechasi 70-90 foizni tashkil etadi. Tekisliklarning shimolida dala (da) soat 13.00 da 45-50 foiz boʼlsa, janubida 20-30 foizga tushib koladi. Le- ki tokan kismida haroratning pasayishi tufayli nisbiy namlik koʼpayib, 55-65 foiz atrofida oʼzgaradi. Baʼzi kunlari chullar- da, xususan kizilqum. Qoraqum choʼllarida yozda soat 13.00 da nisbiy namlik 5 foizdan ham pastga tushib ketishi mumkin.

Urta Osiyo hududi iliq okeanlardan uzoqda, Yevrosiyo mate- riti ichki kismida joylashganligi tufayli havo kupincha ochiq va kuruk bulib, bulutli kunlar kam. Maʼlumotlarga kura, bu- lutli kunlar tekisliklarda shimoldan janubga uzgarib, kamayib borsa, aksincha, togʼlarda yuqoriga koʼtarilgan sari ortib bo radi. Urtacha kup yillik bulutli kunlar hududning shimoliy kismida 45 foizni tashkil etsa, janubida 35 foizga tushib ko- ladi. Eng kun bulutli kunlar qish oylariga tugri kelib 55 fo mumkin. Lekin oʼlkaning shimoli-sharqida (Etti- suvda) qishda antitsiklonli ob-havo koʼproq takrorlanib turishi okibatida, eng kup bulutli kunlar mart aprelь oylariga tugri keladi.
Tekisliklarda eng kam bulutli kunlar yozga toʼgri kelib, molida 30-35 foiz boʼlsa, janubida 10 foizga tushib koladi. Binobarin, bulutsiz ochik kunlar tekisliklarning shimolida 100, urta kismida 140, janubida 180-200 kunga, Termizda esa 211 kunga yetadi.
Urta Osiyoda bulutli kunlarinig kam boʼlishi tufayli kuyosh uzok vakt yoritib, isitib turadi. Okibat natijada, xavo ilik drama issik va kuruk boʼlib, buklanish mikdorigin ga nisbatan bir necha marta ortik
Ulka tekislik qismining shimolida mumkin boʼlgan bugʼlanish- i mikdori 600-800 mm boʼlsa, oʼrta kismida 800-1200 mm, janubida esa 1500 mm dan ortiq. Аyrim joylarda, xususan Korakum. Kizilkum kabi choʼllarda mumkin boʼlgan buglanish 2000-2500 mm ga yetadi. Bu yoginga nisbatan 20 marta ortik de- makdir
Yeginlar. Yeganlar ulka hududi boʼyicha bir xil taksimlangan emas. Bu eng avvalo, uning Yevrosiyo materigining ichki kismida, ilik okeanlardan uzoqdaligiga, hududga zsuvchi havo massalari- ga, yer usti tuzilishiga boglik. Shularga koʼra ulka xududining tekislik kimga hamda toglarning sharqiy yonbagʼirlariga, tog lar orasidagi botiklarga juda kam tushadi. Tekisliklarda urtacha yillik yogin miqdori 80-300 mm atrofida oʼzgaradi. Eng kam yogin Kuyi Аmudaryoga, Markaziy Qizilqumga, Unguzorti Ko- rakumiga, Balxash koʼlining gʼarbiy qirgʼogʼiga tushib, yillik ur- tacha mikdori 80-100 mm in tashkil etadi. Tekislikning marka- da har tomonga, ayniksa sharq va shimol tomonga yogin miqdori asta-sekin ortib borib, 100-200 mm ga, togʼoldi tekisl rida 200-350 mm ga, shimoliy kismida esa 300-400 mm ga bo- radi. Shunday kilib, tekisliklarda oʼrtacha yillik yogin mikdori shimoldan janubga karab kamayib borsa, aksincha, toglar tomon ortib boradi. Urta Osiyo tekislik qismining shimolidagi dasht zonasida urtacha yillik yogin miqdori 300-400 mm bulsa, chala-chulda 230-250 mm, choʼllarda esa 100 mm dan kam, aksincha, tog- larga yaqinlashgach esa yorii mikdori ortib 300-400 mm ga yetadi. Urta Osiyo torli qismida yuqoriga koʼtarilgan sari harorat pasayadi, kondensatsiya jarayoni va bulutlar vujudga kelib, yon yogʼishi uchun sharoit paydo boʼladi. Natijada togʼlarning gar- biy va janubi-gʼarbiy havo massalariga qaragan yonbagʼirlariga yiliga oʼrtacha 1200 mm dan ortiq yogin tushadi. Eng kup yillik oʼrtacha yogin Gʼarbiy Tyanshanь, Hisor va Pomir togʼlarining 1500- 3000 m balandliklardagi garbiy, janubi-gʼarbiy yonbagirlariga tugri kelib, 1500-1600 mm ni tashkil etadi. Lekin toklarning nam havo massalariga, teskari sharqiy yonbagʼirlariga va toklar orasidagi botiklarga esa yogin juda kam tushadi. Pomir togining sharkiy kismiga bir yilda 100 mm dan kam baʼzilari esa 10 mm yogni tushganligi qayd etilgan. Shuningdek, Markaziy Tyan- shanga (urtacha yillik yegin mikdori 200 mm). Issiqkoʼl botini ning gʼarbiy qismiga (100 mm). Fargona vodiysining markaziy va tarbiy kismiga (90-100 mm) yogin juda kam tushadi. Bunga aso- siy sabab nam havo massalarining toglarni garbiy, janubi-gʼar- biy yonbagʼirlarida toʼsilib, namligini ajratib quruqlashib ko- lishidir (4-ja
Ulka hududida, ayniqsa uning tekislik qismida yogʼinlar fasl- lar boʼyicha notekis taksimlangan. Eng koʼp yogʼin bahor oylariga tugri kelsa-da, hududning tekislik qismi shimolida hamda tog- larda yukoriga koʼtarilgan sari eng koʼp yogin yozga suriladi. Te- kislikning shimolida eng koʼp yogin iyun iyul oylariga toʼgri kelsa, oʼrta qismida mart - aprelka, janubida esa aprel oyiga tugri keladi. Binobarin, tekislikning shimolidan istisno il lik yoginning 40-50 foizi bahorga, 20-30 foizi qishga, 1-10 foizi yozga tugri keladi. Bunga asosiy sabab kish va bahor oy- larida ulka xududida sovuq havo massalarini Erondan kirib keluvchi iliq tropik havo massasidan ajratib turuvchi qutb fronti mintaqasida siklonlar harakatining kuchayishi tufayli yoginlarning kup yogishidir. Аksincha, tekisliklarda yozda harorat kutarilib, Eron hududidagi haroratga deyarli tenglashishi patn- jasida kuto fronti yoʼqolib, shimolga suriladi hamda havo isib ketganligidannya jarayoni qiyinlashadi. Lekin tekislikning shimolida siklon harakati tufayli, togan qismida esa yukoriga koʼtarilgan sari haroratning pasayishi natijasn da kondensatsiya jarayoni yuz berib, yozda ham yogin yogʼadi.
Urta Osiyo togʼli qismida yo in dil fasllari boʼyicha tekislik qismiga nisbatan tekis taksimlangan boʼlsa-da, eng koʼp yogin urtacha balandlikdagi toklarda may iyun oylariga, baland tog- larda esa iyul - avgust oylariga tugri keladi.
Ulka tekislik kismida shimolidan tashkari eng kam yon yo va kuz boshlari iyul-sentyabr oylariga, toglarda esa kuz bo- shga tugri keladi.
Bahor va yozda momaqaldiroq boʼlib, kuchli jala yer so dir buladi, baʼzan esa dul xam yorishi mumkin. Hatto bir kunda 100 mm gacha yogin tushganligi qayd etilgan. Buxoroda bir kecha- kunduzda 37 mm. Toshkentda 50 mm. Kattaqoʼrgʼonda 88 mm. Mirza- kunda esa 100 mm yogin tushgan. K. V. Kuvshinovaning maʼlumoti- ta kura iyunning boshlarida Qorakumda jila boʼlib, 2 soat ichida 40 mm yogin yoqqanligi maʼlum. Bahorda togʼlarda ham yogʼinning jala tariqasida yotishi natijasida jinslarni yuvib, selni u judga keltirib, xoʼjaliklarga katta zarar yetkazadi
Ulka xududida yogʼinning maʼlum bir qismi kor holida gadn Kor xududning hamma qismida yotsa-da, tekislik kismining ja i ubila uzok vakt saqlanmaydi, ayrim yillari esa kor umuman yegmaydi. Fakat tekislikning urta va shimoliy tomonlarida va totli kismida kor koplami vujudga kelib, maʼlum vakt erimay turadi. Аgar tekisliklarning janubida bir yilda kor 4-7 kup erimay tursa, oʼrta qismida qalinligi 10-20 sm ga yetib, 90-120 kun, shimolida esa kalinligi 15-35 sm ga yetib, 140 kungacha eri may turadi.
Toglarda kor koplami havo massalarining yoʼnalishi va red- ofga boglik xolda har xildir. Shimoliy Tyanshan toglarining shimoli-garbiy yonbagrida kor koplamining qalinligi 10-90 sm ga, Gʼarbiy Tyanshanь toglarining garbiy, janubi-garbiy yonbagʼir- larida 250-350 sm ga yetsa, aksincha, Markaziy Tyanshanda 20- -30 sm ga tushib qoladi. Pomir-Oloy togʼ tizmasining tarbiya janubi-garbiy yonbagʼirlarida qorning qalinligi 2,5 m ga yetadi aksincha, Pomir togʼining sharqiy qismida 5 sm dan kam boʼladi Turkiston toglarida kor 2 oydan 6 oygacha erimay turadi. Ulka- ning shimoli-sharqiy qismidagi (Jungoriya Olatovida) toglar- da 3000-3500 m. Markaziy Tyanshanda 3500-4400 m. Oloy togi- da 4200-5000 m. Pomir toglarida esa 4500-5200 m balandliklarda doimiy kor mavjud boʼlib, yil buyi erimay turadi. Shamollar. Ulkadagi mavjud shamollarning xususiyatlarn (yunalishi, tezligi) shu joylarga esuvchi havo massalariga (at mosferaning umumiy sirkulyatsiyasiga) va relьefiga boglikdir. Maʼlumki, oʼlkaning shimoliy qismidan, xususan 50 sh k dan yukori bosimli barometrik 9k utadi. Bu esa o‘z navbatida shamolayirgich vazifasini ham oʼtaydi. Chunki qishda tekisliklarning usha barometrik oʼqdan ham shimolida, ham janubida bosim past buladi. Shu tufayli oʼsha oʼqdan shimolda boʼlgan hududlarga ja- nubiy, janubi-gʼarbiy, aksincha janubda boʼlgan qismiga esa shi- moli-sharqiy va shimol tomondan shamol esib turadi. Bu shamol- larning oʼrtacha oylik tezligi sekundiga 2,5-6 metrga yetadi. Inaning issik faslida hududning usha barometrik ukdan shi- molda boʼlgan kismiga janubi-gʼarbiy va garbiy, janubida bul gan kismiga esa shimol va shimoli-gʼarb tomondan shamollar esib, oʼrtacha tezligi iyunda shimolida sekundiga 2-3 m, janubida 1-2 m ni tashkil etadi.

Ulka xududida shamollarning tezligi yil fasllari buyicha bir xil emas. Bahor va yozda shamollarning tezligi ortib, sekun- diga urtacha 3 metrga, Kaspiy va Orol dengizlari kirgoklarida 6 metrgacha yetadi. Аksincha, kuz va yozning ikkinchi yarmida shamol- tezligi sekinlashib, sekundiga 1-2 m ga tushib koladi.

Tekisliklarda baʼzan kuchli shamollar sodir boʼlib, sekin- diga 15 metrga va undan ham ortishi mumkin. Lekin, bunday sha- mollar kiska muddatli boʼlib, koʼproq tekislikning garbiy qis- mida sodir boʼladi, sharqqa borgan sari kamdan-kam esa Mar kaziy Korakumda bunday kuchli shamollar bir yilda 10 kun esib tursa, Kizilkumda 11 kun, Kaspiy qirgʼoqlarida esa 30-36 kun esadi.
Ulkada shamollarning yoʼnalishiga relьef katta taʼsir kur- satadi. Shu sababli toglarda tog-vodiy shamollari kuprok esib turadi. Toklarning 2500-3500 (4000 m) m balandliklarida yil davomida tarbiy shamollar esib turadi, natijada uta baland- liklardan miqdori ortadi. Bu garbiy shamollar Yer kurra- sining shu kengliklariga xos boʼlgan mashhur karbiy shamol- lardir.
Urta Osiyo xududida atmosfera umumiy sirkulyatsiyasi taьsiri- da vujudga kelgan va yuqorida qayd qilingan shamollardan tash- kari yana relьefga bogliq holda vujudga keluvchi mahalliy sh mollar xam mavjud. Bunday shamollarga tog-vodiy, fen, garm- sel, afgon, bekobod, qoʼqon, oʼlan, santash, saykon va ebi kabi mahalliy shamollarni kiritish mumkin.
Hududning tokoldi va toklarida to briz yoki tog-vodiy sha mollari esib turadi. Bu tur shamollar, ayniqsa yilning issik faslida tez-tez sodir boʼladi. Tog-vodiy shamollari kunduzi yon- bakir buylab tokka, kechasi esa togdan vodiy boʼylab pastga (te- kislikka) esib turadi. Bunday shamollar ayniksa Chirchik Oxangaron, Fargona, Zarafshon kabi vodiylarda tez-tez esib tu- radi. Odatda kunduzi tekislikdan tokka karab esadigan shamol- bar ilik va uncha kuchli emas, aksincha, kechasi togda e shamollar esa nisbatan sovuk bulib tez esadi. Lekin tokarn baland doimiy kor va muzlar bilan koplangan kis vodiylarda kechayu kunduz yukoridan (togdan) vodiy boʼylab past- ta (kuyi kismiga) sovuk shamol esib turadi.
Inaning sovuk faslida xududning togʼoldi kismlarida issik va kuruk fen deb ataluvchi shamollar togdan esib turadi. Fen ayniksa noyabrdan aprel oyigacha tez-tez sodir boʼlib turadi. Bu molning vujudga kelishiga asosiy sabab qishda oʼlkaning gʼar- biy tekislik kismida siklonlar oʼtishi tufayli bosim pasayadi. Аksnicha, toglarda sovuq boʼlib, bosim yuqori boʼladi. Natijada past bosimli hududga qarab togdan shamol esadi, okibatda past- sa esayotgan shamol zichlashib neiydi va kuruklad
Urta Osiyo xududida yozda va bahorda vujudga keladigan ku- ruk va issik shamolin mahalliy xalqlar garmsel deb atashadi. Tarmsel nisbatan kuchli shamol boʼlib, tezliga sekundiga 15-20 m ga yetib, xavo xarorati keskin kutarilib 40"dan ham oshadi, ak- sincha nisbiy namlik 5—10 foizga tushib, chang boʼronlar koʼta riladi, xavo xiralashadi. Oqibat natijada jazirama issikdan xamda nam yetishmaslikdan qishloq xoʼjalik ekinlari katta 3- ar kuradi.
Garmsedning vujudga kelishi haqida har xil fik jud. Baʼzi olimlar fikriga koʼra yuqori bosimli xavo massa sinni chul ustidagi havo orasiga kirib, uni atrofga surishidan xosil buladi desa, boshqalari Erondan Turov tekisligiga kirib keluvchi xavo massalari Turkmaniston-Xuroson toglaridan oshib utishidan sikilib isiydi, okibatda garmsel vujudga keladi dey di. Yana bir guruh olimlarning fikriga koʼra toklarga gʼarbdan yoki shimoli-gʼarbdan sovuq front yaqinlashganda front oldida bosim pasayadi, okibatda toklar tomondan pastga esadigan shar- qiy yoki janubi-sharqiy shamollar paydo boʼladi. Pastga tusha- yotganda bu havo ham zichlashib, isib, qurib, fen kabi harorati kutariladi, nisbiy namligi pasayib garmsel vujudga keladi. Uakaning janubi-sharqiy qismiga, xususan Surxondaryo, Vaxsh vodiylariga janubdan, janubi-sharqdan afgon shamoli esadi. Bu pesik va kuruk shamol boʼlib, tezligi sekundiga 15 m ga yetadi.
Аfgon shamoli yiliga oʼrtacha 40-70 marta sodir boʼlib, kum
a changlarni vujudga keltirib, havoni xiralashtiradi, baʼza
esa 100-200 m uzokdagi narsalarni kurish qiyinlashadi. Аfgonshamoli yil buyi esib tursa-da, bahorda tez-tez sodir boʼlib, meva daraxt gullariga, qishloq xoʼjalik ekinlariga zarar yetkazadi. Аfgon shamoli koʼpincha bir kun, ayrim vaqtlarda 3-4 kun davom etishi mumkin.
Аfgon shamolining vujudga kelishi sovuq havoning kirib kelishi bilan boglik. Shimoldan kirib kelgan sovuk xavo otpr pa zich bulganligi tufayli janubdagi Kopetdog va Paropomiz toglaridan oshib oʼtolmay Qoraqumning janubi-sharqiy qismi (Аmudaryo vodiysi) orkali aylanib utib Аfgoniston tekislikla rida toʼplanadi. Natijada yuqori bosim markazi vujudga kela- di. Аksincha shimol, shimoli-gʼarb va shimoli-sharq tomondan tog- lar bilan oʼralgan Sherobod-Surxon, Kofarnihon va Vaxsh vo- diylarida nisbatan bosim past boʼladi. Natijada Аfgoniston tomondan chang-toʼzonli shamollar esib turadi. Shunga koʼra bu Maxalliy shamol turini afgon shamoli deb atashadi.
Mahalliy shamollarning yana bir turi bu Xujan yoki far gona darvozasidan har ikki tomonga esib turuvchi bekobod va kukon shamollaridir.
Bekobod yoki xovoe shamoli yilning sovuk davrida garbda Mirzachul tomonda bosam past, aksincha, Fargona vodiysining sharqida bosim yuqori boʼlganda kuchli boʼladi. Fargona vodiysi da toʼplangan sovuq havo garbga qarab esadi, natijada xujand darvozasiga yaqinlashgach zichlashib, tezligi ortadi. Chunki dar- vozada vodiy torayadi, okibatda shamolning tezligi yanada ortib, sekundiga kishda 30-40 m ga, baʼzan 45 m gacha tezlikda ra kul tomon esadi. Yezda bu shamolning tezligi sekundiga 15-20 m dan oshmaydi. Bekobod yoki xolos shamollaga oʼrta hisobda 52 kun esadi. Bekobod shamoli esganda u 2-3 kun, baʼzan esa 4-5 kun davom etadi.
Kokon shamoli asosan bahor va kuzda sodir boʼladi hamda yi liga oʼrtacha 40-50 kun esib turadi. Uning tezligi sekundiga 15-25 m ga yetadi. Qoʼqon shamoli Аrktikadan kelgan sovuk xavo massasini kirib kelishi bilan bogʼliq. Bu sovuk xavo massasi Mirzachul tomondan vodiyga qarab esishi oqibatida tezligi or- tib kukon shamolnii vujudga keltiradi. Qoʼqon shamolining vu judga kelishining yana bir sababi shuki, yilning davrida Fargona vodiysi atrofi nisbatan kizib ketadi, okibatda qizi- gan yengil havo yuqoriga koʼtariladi. Natijada uni oʼrnini tul dirish uchun garbdan, Mirzachoʼl tomondan, nisbatan sovuq havo massasi kirib k
Bekobod va kukon shamollari esganda xoʼjalik katta zarar kuradi. Ekinlar nobud boʼladi, daraxt va simorochlar agdariladi. imorat ustidagi shifer na tunukalar kuchadi, deraza oynalari linadi, chang-toʼzon kutariladi.

Nosikkul botigi uchun ulan na santash deb ataluv shamollar xosdir. Issikkul bogigiga garbdan buum darasi- i zsuvchi xalaasan shamoli deb atashadi. Uning tez- ligi Ribachьe atrofida sekundiga 40 m ga yetadi. Аksincha, Issik- vra botiniga sharkdan esuvchi shamolni santash deb yuritiladi i urtacha tezligi sekundiga 17-20 m ga yetadi. Baʼzan ulan ni santash bir davrda esib Issiqkoʼl botigʼini qoplab olib, xu- jalikka zarar yetkazadi.

Jungoriya darvozasidan har ikki tomonga zsuvchi shamolni naxalliy xalqlar saykan va ebi deb atashadi. Bu shamollar Jungoriya darvozasining har ikki tomonida bosim farqi katta bulganda sodir boʼladi va oʼrtacha tezligi sekundiga 10-15 m ga yetadi.

Ebi shamolining vujudga kelish sababi quyidagicha. Sovuk kano massasi, Eba-Nur botigʼida toʼplanib tor Jungoriya darvo i orkali Olakul-Sassiqkoʼl tomon esadi. Mutaxassislarning fikriga kura, bu sovuq havo tor darvozadan oʼtayotganda sikilib kalanish natijasida harorati koʼtarilib ketadi. Ebi sha- moli ayniksa kishda kuchayib, baьzan sekundiga 40 m

Iil fasllari. Urta Osiyo xududi janubdan shimolga 18" at- rofida choʼzilganligi hamda janubi-sharqini baland toglar rab olganligi tufayli yilni fasllarga ajratish ancha murakkab masala xisoblanadi. Iqlimshunos L. N. Babushkin, Ye. N. Bala- sheva va boshqalar bu qiyinchilikdan chiqish maqsadida il Fasllarga ajratishda bosh mezon kilib agroiqlim koʼrsatkichla- tavsiya etadi. Shunga koʼra, avvalo, yil sovuk va issik davr ga ajratiladi. Urtacha sutkalik harorat +5° dan oshsa (chunki utlar bu haroratda tez rivojlana boshlaydi) issik davr, +-5 dan pasaysya (utlar vegetatsiyadan toʼxtaydi) sovuk davr bosh langanligini bildiradi.
Inningi davri, Oʼz navbatida, uch faslga bahor, yoz va kuzga boʼlinadi. Urtacha sutkalik harorat 4-5° dan +20° gacha bulgan davr baxor, 20 dan oshsa yoz, +20° dan pasayib, +5° gacha bulgan davr kuz hisoblanadi. Yilning bunday fasllarga boʼli- katoklarida uning balandligiga va qaysi kenglikla joylashganligiga qarab o‘zgarib boradi.