1. Xalqaro savdoda tizimida Inkoterms va uning qo’llanilishi. C va d kategoriyalarining qiyosiy tahlili

INCOTERMs atamalarini C va D kategoriyalarining qiyosiy tahlili

Reja:
1.Xalqaro savdoda tizimida Inkoterms va uning qo’llanilishi.
2. C va D kategoriyalarining qiyosiy tahlili.
3. Keng tarqalgan Inkotermslar/tanlov.
Xalqaro savdoda Inkoterms
Inkoterms xalqaro oldi-sotdi shartnomalarida qo'llaniladigan Xalqaro savdo palatasi (ICC) tomonidan o'rnatilgan savdo qoidalari to'plami sanaladi. E’tiborli jihati shundaki, inkoterms majburiy qoidalar emas - ular qonuniy kuchga ega bo'lishi uchun tomonlar tomonidan o'z shartnomalariga kiritilishi kerak. Quyida Inkotermsning barcha transport turlari uchun, shuningdek, faqat dengiz va ichki suv transportida qo'llaniladigan asosiy xususiyatlarini haqida ma’lumot beriladi.
Inkoterms to'rtta asosiy toifaga bo'lingan: E, F, C va D.
Kategoriya E
E toifasi (Jo`nash), unda faqat bitta savdo muddati mavjud. Xaridor E kategoriyada javobgarlikni o'z zimmasiga oladi. Sotuvchining yagona majburiyati mahsulotlar kelishilgan manzilga yetib borishini ta'minlash.
Kategoriya F
F toifasida xaridor bilan oldindan kelishilgan yetkazib berish va jo'natish turi sotuvchining zimmasida bo’ladi. Shundan so'ng, xaridor javobgarlikni o'z zimmasiga oladi.
Kategoriya С
Сtoifasidasotuvchi tovar kelishilgan manzilga yetib borgunga qadar, C toifasidagi barcha xarajatlar uchun javobgar bo'ladi. Tovarlar tashishga tayyor bo'lganda, xaridor mazkur jarayondagi xavflar uchun javobgarlikni o'z zimmasiga oladi.
Kategoriya D
D toifasidagi barcha majburiyatlar kelishuvda qay manzil belgilanganiga bog'liq.


Inkotermskategoriyalariningfarqi haqida to’xtaladigan bo’lsak, yuqoridagi caselar o'rtasidagi farq xarajatlar uchun kim mas'ul ekanligi va riskni kim o'z zimmasiga olishiga asoslanadi. Eksport qog'ozlari, portga va portdan olib o'tish, yuk mashinalari yoki tobarlarni kemalarga yuklash va tushirish, import xarajatlari bunga misol bo’la oladi. Inkoterms ro'yxatida pastroqqa qaralsa, xarajatlar asta-sekin xaridordan sotuvchiga o'ta boshlashi kuzatilgan.
Misol uchun, E toifasida xaridor barcha xarajatlar uchun to'liq javobgar bo'ladi va D toifasida Incoterm DDP (Yetkazib berish boji to'langan) bo'yicha sotuvchi javobgar bo'ladi. Bu tovarlarni tashish xavfiga ham ta’sir o’tkazadi. E toifasi bilan transportning to'liq riski xaridorga, Inkoterm DDP (Yetkazib berish boji to'langan) bilan esa xavf yana butunlay sotuvchiga qaratiladi.
Endilikda konsentratsiyani asosiy mavzu — C va D kategoriyalarni qiyoslansa, c guruhida sotuvchi belgilangan manzilgacha bo'lgan barcha xarajatlar uchun javobgarlikni o'z zimmasiga oladi. Tovarlar transportga yuklangandan so'ng, xavflar xaridorga o'tadi. Inkoterms C guruhiga quyidagilar kiradi:

• 
  xarajat va yuk (CFR): bunda sotuvchi tovarlarni belgilangan joyga yetkazish uchun xarajatlar to’lash va yuklardagi riskni o’z bo’yniga oladi;
  
• 
  xarajat, sug'urta va yuk (CIF): CIF CFRga o'xshaydi. Farqi shundaki, sotuvchi xaridorning tovarlarini nobud bo’lishi yoki shikastlanishi xavfidan kelib chiqib sug'urta tashkil qiladi. Ushbu ikkala atama ham suv yo'llari orqali tashishga tegishli;
  
• 
  to’langan tashish (CPT): bunday holda, sotuvchi tovarlarni belgilangan manzilga tashishni tashkil qilish uchun javobgardir, lekin ularni sug'urta qilish uchun emas;
  
• 
  to'langan tashish va sug'urta (CIP): Bu CPTga o'xshaydi, faqat sotuvchi tovarlarni sug'urta qilish uchun ham javobgar hisoblanadi.
  

Yuqorida qayd etilganidek, barcha majburiyatlar kelishuvda qay manzil belgilanganiga bog'liq. Quyidagi shartlar tovarlarning belgilangan manziliga tegishli:

• 
  terminalda yetkazib berish (DAT): DAT, sotuvchi tovar tushirilgandan so'ng, tovarni belgilangan manzilga yetkazib beradi. Sotuvchi belgilangan manzilgacha tovar uchun to'liq javobgar bo'ladi;
  
• 
  joyida yetkazib berish (DAP): sotuvchi tovarni belgilangan manzilga tushirishga tayyor holda yetkazib beradi. Bunda ham sotuvchi belgilangan manzilgacha bo'lgan tovarlar uchun to'liq javobgar bo'ladi;
  
• 
  yetkazib berilgan tovar uchun boj to'lovi (DDP): bunda sotuvchi tovarlarni xaridorning ko'rsatilgan manziliga yetkazib berish bilan bog'liq barcha xarajatlar va xavflar uchun javobgar bo'ladi. Bu eksport va import uchun tovarlarni rasmiylashtirish, har qanday bojni to'lash va bojxona rasmiyatchiliklarini amalga oshirishni o'z ichiga oladi.
  

Inkotermsning C va D kategoriyalaridagi o’xshashlik — tabiiyki ikkalasida ham kelishuvning 70-80 foiz amaliyotlari sotuvchi tomonidan amalga oshiriladi. C guruhida sotuvchi tovarlarni belgilangan manzilga tashishni tashkil qilish uchun javobgar sanaladi, lekin ularni sug'urta qilish uchun mas’ul bo’lmaydi. D sinfida esa, ko’p hollarda, deyarli barcha hollarda sotuvchi mahsulotni ko’rsatilgan, ya’ni sotib oluvchi belgilagan joygacha yetkazib beradi va tovar uchun javobgarlikni to’liq o’z zimmasiga oladi.

Shu bilan birga, inkotermlarning qaysi biri ommabop va foydalanishga qulayligi haqida fikr yuritish joiz. Bepul tashish (FCA) va joyida yetkazib berish (DAP) inkotermlari eng ko’p foydalaniladigan inkoterms hisoblanadi, chunki ulardan ham ichki, ham xalqaro yuk tashishlarda hamda har qanday transport turida foydalanish mumkin. Sotuvchi eksport bojxona to’lovi, xaridor esa import bojxona to’lovi uchun javobgardir. Bundan farqli o'laroq, Ex Works (EXW)dan foydalanish to'liq javobgarlikni xaridorga yuklaydi, bu esa xaridorning ushbu majburiyatlarning barchasini bajara olmaslik xavfini tug'diradi.
References:

•